महाभारत 6.104 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←भीष्म पर्व→

←अध्याय 104→

[mh-6-104] • 58 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। कथं शिखण्डी गाङ्गेयम् अभ्यवर्तत संयुगे। पाण्डवाश् च तथा भीष्मं तन् ममाचक्ष्व संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeyam abhyavartata saṃyuge. pāṇḍavāś ca tathā bhīṣmaṃ tan mamācakṣva saṃjaya.

संजय उवाच। ततः प्रभाते विमले सूर्यस्योदयनं प्रति। वाद्यमानासु भेरीषु मृदङ्गेष्व् आनकेषु च।

saṃjaya uvāca. tataḥ prabhāte vimale sūryasyodayanaṃ prati. vādyamānāsu bherīṣu mṛdaṅgeṣv ānakeṣu ca.

ध्मायत्सु दधिवर्णेषु जलजेषु समन्ततः। शिखण्डिनं पुरस्कृत्य निर्याताः पाण्डवा युधि।

dhmāyatsu dadhivarṇeṣu jalajeṣu samantataḥ. śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya niryātāḥ pāṇḍavā yudhi.

कृत्वा व्यूहं महाराज सर्वशत्रुनिबर्हणम्। शिखण्डी सर्वसैन्यानाम् अग्र आसीद् विशां पते।

kṛtvā vyūhaṃ mahārāja sarvaśatrunibarhaṇam. śikhaṇḍī sarvasainyānām agra āsīd viśāṃ pate.

चक्ररक्षौ ततस् तस्य भीमसेनधनंजयौ। पृष्ठतो द्रौपदेयाश् च सौभद्रश् चैव वीर्यवान्।

cakrarakṣau tatas tasya bhīmasenadhanaṃjayau. pṛṣṭhato draupadeyāś ca saubhadraś caiva vīryavān.

सात्यकिश् चेकितानश् च तेषां गोप्ता महारथः। धृष्टद्युम्नस् ततः पश्चात् पाञ्चालैर् अभिरक्षितः।

sātyakiś cekitānaś ca teṣāṃ goptā mahārathaḥ. dhṛṣṭadyumnas tataḥ paścāt pāñcālair abhirakṣitaḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा यमाभ्यां सहितः प्रभुः। प्रययौ सिंहनादेन नादयन् भरतर्षभ।

tato yudhiṣṭhiro rājā yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ. prayayau siṃhanādena nādayan bharatarṣabha.

विराटस् तु ततः पश्चात् स्वेन सैन्येन संवृतः। द्रुपदश् च महाराज ततः पश्चाद् उपाद्रवत्।

virāṭas tu tataḥ paścāt svena sainyena saṃvṛtaḥ. drupadaś ca mahārāja tataḥ paścād upādravat.

केकया भ्रातरः पञ्च धृष्टकेतुश् च वीर्यवान्। जघनं पालयाम् आस पाण्डुसैन्यस्य भारत।

kekayā bhrātaraḥ pañca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān. jaghanaṃ pālayām āsa pāṇḍusainyasya bhārata.

एवं व्यूह्य महत् सैन्यं पाण्डवास् तव वाहिनीम्। अभ्यद्रवन्त संग्रामे त्यक्त्वा जीवितम् आत्मनः।

evaṃ vyūhya mahat sainyaṃ pāṇḍavās tava vāhinīm. abhyadravanta saṃgrāme tyaktvā jīvitam ātmanaḥ.

तथैव कुरवो राजन् भीष्मं कृत्वा महाबलम्। अग्रतः सर्वसैन्यानां प्रययुः पाण्डवान् प्रति।

tathaiva kuravo rājan bhīṣmaṃ kṛtvā mahābalam. agrataḥ sarvasainyānāṃ prayayuḥ pāṇḍavān prati.

पुत्रैस् तव दुराधर्षै रक्षितः सुमहाबलैः। ततो द्रोणो महेष्वासः पुत्रश् चास्य महारथः।

putrais tava durādharṣai rakṣitaḥ sumahābalaiḥ. tato droṇo maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ.

भगदत्तस् ततः पश्चाद् गजानीकेन संवृतः। कृपश् च कृतवर्मा च भगदत्तम् अनुव्रतौ।

bhagadattas tataḥ paścād gajānīkena saṃvṛtaḥ. kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhagadattam anuvratau.

काम्बोजराजो बलवांस् ततः पश्चात् सुदक्षिणः। मागधश् च जयत्सेनः सौबलश् च बृहद्बलः।

kāmbojarājo balavāṃs tataḥ paścāt sudakṣiṇaḥ. māgadhaś ca jayatsenaḥ saubalaś ca bṛhadbalaḥ.

तथेतरे महेष्वासाः सुशर्मप्रमुखा नृपाः। जघनं पालयाम् आसुस् तव सैन्यस्य भारत।

tathetare maheṣvāsāḥ suśarmapramukhā nṛpāḥ. jaghanaṃ pālayām āsus tava sainyasya bhārata.

दिवसे दिवसे प्राप्ते भीष्मः शांतनवो युधि। आसुरान् अकरोद् व्यूहान् पैशाचान् अथ राक्षसान्।

divase divase prāpte bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi. āsurān akarod vyūhān paiśācān atha rākṣasān.

ततः प्रववृते युद्धं तव तेषां च भारत। अन्योन्यं निघ्नतां राजन् यमराष्ट्रविवर्धनम्।

tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata. anyonyaṃ nighnatāṃ rājan yamarāṣṭravivardhanam.

अर्जुनप्रमुखाः पार्थाः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम्। भीष्मं युद्धे ऽभ्यवर्तन्त किरन्तो विविधाञ् शरान्।

arjunapramukhāḥ pārthāḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam. bhīṣmaṃ yuddhe 'bhyavartanta kiranto vividhāñ śarān.

तत्र भारत भीमेन पीडितास् तावकाः शरैः। रुधिरौघपरिक्लिन्नाः परलोकं ययुस् तदा।

tatra bhārata bhīmena pīḍitās tāvakāḥ śaraiḥ. rudhiraughapariklinnāḥ paralokaṃ yayus tadā.

नकुलः सहदेवश् च सात्यकिश् च महारथः। तव सैन्यं समासाद्य पीडयाम् आसुर् ओजसा।

nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ. tava sainyaṃ samāsādya pīḍayām āsur ojasā.

ते वध्यमानाः समरे तावका भरतर्षभ। नाशक्नुवन् वारयितुं पाण्डवानां महद् बलम्।

te vadhyamānāḥ samare tāvakā bharatarṣabha. nāśaknuvan vārayituṃ pāṇḍavānāṃ mahad balam.

ततस् तु तावकं सैन्यं वध्यमानं समन्ततः। संप्राद्रवद् दिशो राजन् काल्यमानं महारथैः।

tatas tu tāvakaṃ sainyaṃ vadhyamānaṃ samantataḥ. saṃprādravad diśo rājan kālyamānaṃ mahārathaiḥ.

त्रातारं नाध्यगच्छन्त तावका भरतर्षभ। वध्यमानाः शितैर् बाणैः पाण्डवैः सहसृञ्जयैः।

trātāraṃ nādhyagacchanta tāvakā bharatarṣabha. vadhyamānāḥ śitair bāṇaiḥ pāṇḍavaiḥ sahasṛñjayaiḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। पीड्यमानं बलं पार्थैर् दृष्ट्वा भीष्मः पराक्रमी। यद् अकार्षीद् रणे क्रुद्धस् तन् ममाचक्ष्व संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. pīḍyamānaṃ balaṃ pārthair dṛṣṭvā bhīṣmaḥ parākramī. yad akārṣīd raṇe kruddhas tan mamācakṣva saṃjaya.

कथं वा पाण्डवान् युद्धे प्रत्युद्यातः परंतपः। विनिघ्नन् सोमकान् वीरांस् तन् ममाचक्ष्व संजय।

kathaṃ vā pāṇḍavān yuddhe pratyudyātaḥ paraṃtapaḥ. vinighnan somakān vīrāṃs tan mamācakṣva saṃjaya.

संजय उवाच। आचक्षे ते महाराज यद् अकार्षीत् पितामहः। पीडिते तव पुत्रस्य सैन्ये पाण्डवसृञ्जयैः।

saṃjaya uvāca. ācakṣe te mahārāja yad akārṣīt pitāmahaḥ. pīḍite tava putrasya sainye pāṇḍavasṛñjayaiḥ.

प्रहृष्टमनसः शूराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज। अभ्यवर्तन्त निघ्नन्तस् तव पुत्रस्य वाहिनीम्।

prahṛṣṭamanasaḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja. abhyavartanta nighnantas tava putrasya vāhinīm.

तं विनाशं मनुष्येन्द्र नरवारणवाजिनाम्। नामृष्यत तदा भीष्मः सैन्यघातं रणे परैः।

taṃ vināśaṃ manuṣyendra naravāraṇavājinām. nāmṛṣyata tadā bhīṣmaḥ sainyaghātaṃ raṇe paraiḥ.

स पाण्डवान् महेष्वासः पाञ्चालांश् च ससृञ्जयान्। अभ्यद्रवत दुर्धर्षस् त्यक्त्वा जीवितम् आत्मनः।

sa pāṇḍavān maheṣvāsaḥ pāñcālāṃś ca sasṛñjayān. abhyadravata durdharṣas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ.

स पाण्डवानां प्रवरान् पञ्च राजन् महारथान्। आत्तशस्त्रान् रणे यत्तान् वारयाम् आस सायकैः। भीष्मः परमसंक्रुद्धः शरैः संनतपर्वभिः। नाराचैर् वत्सदन्तैश् च शितैर् अञ्जलिकैस् तथा। नानाशस्त्रास्त्रवर्षैस् तान् वीर्यामर्षप्रवेरितैः।

sa pāṇḍavānāṃ pravarān pañca rājan mahārathān. āttaśastrān raṇe yattān vārayām āsa sāyakaiḥ. bhīṣmaḥ paramasaṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ. nārācair vatsadantaiś ca śitair añjalikais tathā. nānāśastrāstravarṣais tān vīryāmarṣapraveritaiḥ.

निजघ्ने समरे क्रुद्धो हस्त्यश्वम् अमितं बहु। रथिनो ऽपातयद् राजन् रथेभ्यः पुरुषर्षभः।

nijaghne samare kruddho hastyaśvam amitaṃ bahu. rathino 'pātayad rājan rathebhyaḥ puruṣarṣabhaḥ.

सादिनश् चाश्वपृष्ठेभ्यः पदातींश् च समागतान्। गजारोहान् गजेभ्यश् च परेषां विदधद् भयम्।

sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyaḥ padātīṃś ca samāgatān. gajārohān gajebhyaś ca pareṣāṃ vidadhad bhayam.

तम् एकं समरे भीष्मं त्वरमाणं महारथम्। पाण्डवाः समवर्तन्त वज्रपाणिम् इवासुराः।

tam ekaṃ samare bhīṣmaṃ tvaramāṇaṃ mahāratham. pāṇḍavāḥ samavartanta vajrapāṇim ivāsurāḥ.

शक्राशनिसमस्पर्शान् विमुञ्चन् निशिताञ् शरान्। दिक्ष्व् अदृश्यत सर्वासु घोरं संधारयन् वपुः।

śakrāśanisamasparśān vimuñcan niśitāñ śarān. dikṣv adṛśyata sarvāsu ghoraṃ saṃdhārayan vapuḥ.

मण्डलीकृतम् एवास्य नित्यं धनुर् अदृश्यत। संग्रामे युध्यमानस्य शक्रचापनिभं महत्।

maṇḍalīkṛtam evāsya nityaṃ dhanur adṛśyata. saṃgrāme yudhyamānasya śakracāpanibhaṃ mahat.

तद् दृष्ट्वा समरे कर्म तव पुत्रा विशां पते। विस्मयं परमं प्राप्ताः पितामहम् अपूजयन्।

tad dṛṣṭvā samare karma tava putrā viśāṃ pate. vismayaṃ paramaṃ prāptāḥ pitāmaham apūjayan.

पार्था विमनसो भूत्वा प्रैक्षन्त पितरं तव। युध्यमानं रणे शूरं विप्रचित्तिम् इवामराः। न चैनं वारयाम् आसुर् व्यात्ताननम् इवान्तकम्।

pārthā vimanaso bhūtvā praikṣanta pitaraṃ tava. yudhyamānaṃ raṇe śūraṃ vipracittim ivāmarāḥ. na cainaṃ vārayām āsur vyāttānanam ivāntakam.

दशमे ऽहनि संप्राप्ते रथानीकं शिखण्डिनः। अदहन् निशितैर् बाणैः कृष्णवर्त्मेव काननम्।

daśame 'hani saṃprāpte rathānīkaṃ śikhaṇḍinaḥ. adahan niśitair bāṇaiḥ kṛṣṇavartmeva kānanam.

तं शिखण्डी त्रिभिर् बाणैर् अभ्यविध्यत् स्तनान्तरे। आशीविषम् इव क्रुद्धं कालसृष्टम् इवान्तकम्।

taṃ śikhaṇḍī tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare. āśīviṣam iva kruddhaṃ kālasṛṣṭam ivāntakam.

स तेनातिभृशं विद्धः प्रेक्ष्य भीष्मः शिखण्डिनम्। अनिच्छन्न् अपि संक्रुद्धः प्रहसन्न् इदम् अब्रवीत्।

sa tenātibhṛśaṃ viddhaḥ prekṣya bhīṣmaḥ śikhaṇḍinam. anicchann api saṃkruddhaḥ prahasann idam abravīt.

कामम् अभ्यस वा मा वा न त्वां योत्स्ये कथं चन। यैव हि त्वं कृता धात्रा सैव हि त्वं शिखण्डिनी।

kāmam abhyasa vā mā vā na tvāṃ yotsye kathaṃ cana. yaiva hi tvaṃ kṛtā dhātrā saiva hi tvaṃ śikhaṇḍinī.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा शिखण्डी क्रोधमूर्छितः। उवाच भीष्मं समरे सृक्किणी परिलेलिहन्। सर्वम् एव महायुद्धं श्रुतवन्तं महारणे।

tasya tad vacanaṃ śrutvā śikhaṇḍī krodhamūrchitaḥ. uvāca bhīṣmaṃ samare sṛkkiṇī parilelihan. sarvam eva mahāyuddhaṃ śrutavantaṃ mahāraṇe.

जानामि त्वां महाबाहो क्षत्रियाणां क्षयंकरम्। मया श्रुतं च ते युद्धं जामदग्न्येन वै सह।

jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatriyāṇāṃ kṣayaṃkaram. mayā śrutaṃ ca te yuddhaṃ jāmadagnyena vai saha.

दिव्यश् च ते प्रभावो ऽयं स मया बहुशः श्रुतः। जानन्न् अपि प्रभावं ते योत्स्ये ऽद्याहं त्वया सह।

divyaś ca te prabhāvo 'yaṃ sa mayā bahuśaḥ śrutaḥ. jānann api prabhāvaṃ te yotsye 'dyāhaṃ tvayā saha.

पाण्डवानां प्रियं कुर्वन्न् आत्मनश् च नरोत्तम। अद्य त्वा योधयिष्यामि रणे पुरुषसत्तम।

pāṇḍavānāṃ priyaṃ kurvann ātmanaś ca narottama. adya tvā yodhayiṣyāmi raṇe puruṣasattama.

ध्रुवं च त्वा हनिष्यामि शपे सत्येन ते ऽग्रतः। एतच् छ्रुत्वा वचो मह्यं यत् क्षमं तत् समाचर।

dhruvaṃ ca tvā haniṣyāmi śape satyena te 'grataḥ. etac chrutvā vaco mahyaṃ yat kṣamaṃ tat samācara.

कामम् अभ्यस वा मा वा न मे जीवन् विमोक्ष्यसे। सुदृष्टः क्रियतां भीष्म लोको ऽयं समितिंजय।

kāmam abhyasa vā mā vā na me jīvan vimokṣyase. sudṛṣṭaḥ kriyatāṃ bhīṣma loko 'yaṃ samitiṃjaya.

एवम् उक्त्वा ततो भीष्मं पञ्चभिर् नतपर्वभिः। अविध्यत रणे राजन् प्रणुन्नं वाक्यसायकैः।

evam uktvā tato bhīṣmaṃ pañcabhir nataparvabhiḥ. avidhyata raṇe rājan praṇunnaṃ vākyasāyakaiḥ.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा सव्यसाची परंतपः। कालो ऽयम् इति संचिन्त्य शिखण्डिनम् अचोदयत्।

tasya tad vacanaṃ śrutvā savyasācī paraṃtapaḥ. kālo 'yam iti saṃcintya śikhaṇḍinam acodayat.

अहं त्वाम् अनुयास्यामि परान् विद्रावयञ् शरैः। अभिद्रव सुसंरब्धो भीष्मं भीमपराक्रमम्।

ahaṃ tvām anuyāsyāmi parān vidrāvayañ śaraiḥ. abhidrava susaṃrabdho bhīṣmaṃ bhīmaparākramam.

न हि ते संयुगे पीडां शक्तः कर्तुं महाबलः। तस्माद् अद्य महाबाहो वीर भीष्मम् अभिद्रव।

na hi te saṃyuge pīḍāṃ śaktaḥ kartuṃ mahābalaḥ. tasmād adya mahābāho vīra bhīṣmam abhidrava.

अहत्वा समरे भीष्मं यदि यास्यसि मारिष। अवहास्यो ऽस्य लोकस्य भविष्यसि मया सह।

ahatvā samare bhīṣmaṃ yadi yāsyasi māriṣa. avahāsyo 'sya lokasya bhaviṣyasi mayā saha.

नावहास्या यथा वीर भवेम परमाहवे। तथा कुरु रणे यत्नं साधयस्व पितामहम्।

nāvahāsyā yathā vīra bhavema paramāhave. tathā kuru raṇe yatnaṃ sādhayasva pitāmaham.

अहं ते रक्षणं युद्धे करिष्यामि परंतप। वारयन् रथिनः सर्वान् साधयस्व पितामहम्।

ahaṃ te rakṣaṇaṃ yuddhe kariṣyāmi paraṃtapa. vārayan rathinaḥ sarvān sādhayasva pitāmaham.

द्रोणं च द्रोणपुत्रं च कृपं चाथ सुयोधनम्। चित्रसेनं विकर्णं च सैन्धवं च जयद्रथम्।

droṇaṃ ca droṇaputraṃ ca kṛpaṃ cātha suyodhanam. citrasenaṃ vikarṇaṃ ca saindhavaṃ ca jayadratham.

विन्दानुविन्दाव् आवन्त्यौ काम्बोजं च सुदक्षिणम्। भगदत्तं तथा शूरं मागधं च महारथम्।

vindānuvindāv āvantyau kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam. bhagadattaṃ tathā śūraṃ māgadhaṃ ca mahāratham.

सौमदत्तिं रणे शूरम् आर्श्यशृङ्गिं च राक्षसम्। त्रिगर्तराजं च रणे सह सर्वैर् महारथैः। अहम् आवारयिष्यामि वेलेव मकरालयम्।

saumadattiṃ raṇe śūram ārśyaśṛṅgiṃ ca rākṣasam. trigartarājaṃ ca raṇe saha sarvair mahārathaiḥ. aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam.

कुरूंश् च सहितान् सर्वान् ये चैषां सैनिकाः स्थिताः। निवारयिष्यामि रणे साधयस्व पितामहम्।

kurūṃś ca sahitān sarvān ye caiṣāṃ sainikāḥ sthitāḥ. nivārayiṣyāmi raṇe sādhayasva pitāmaham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...