महाभारत 3.83 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 83→

[mh-3-83] • 114 श्लोकाः

पुलस्त्य उवाच। अथ संध्यां समासाद्य संवेद्यं तीर्थम् उत्तमम्। उपस्पृश्य नरो विद्वान् भवेन् नास्त्य् अत्र संशयः।

pulastya uvāca. atha saṃdhyāṃ samāsādya saṃvedyaṃ tīrtham uttamam. upaspṛśya naro vidvān bhaven nāsty atra saṃśayaḥ.

रामस्य च प्रसादेन तीर्थं राजन् कृतं पुरा। तल् लोहित्यं समासाद्य विन्द्याद् बहु सुवर्णकम्।

rāmasya ca prasādena tīrthaṃ rājan kṛtaṃ purā. tal lohityaṃ samāsādya vindyād bahu suvarṇakam.

करतोयां समासाद्य त्रिरात्रोपोषितो नरः। अश्वमेधम् अवाप्नोति कृते पैतामहे विधौ।

karatoyāṃ samāsādya trirātropoṣito naraḥ. aśvamedham avāpnoti kṛte paitāmahe vidhau.

गङ्गायास् त्व् अथ राजेन्द्र सागरस्य च संगमे। अश्वमेधं दशगुणं प्रवदन्ति मनीषिणः।

gaṅgāyās tv atha rājendra sāgarasya ca saṃgame. aśvamedhaṃ daśaguṇaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ.

गङ्गायास् त्व् अपरं द्वीपं प्राप्य यः स्नाति भारत। त्रिरात्रोपोषितो राजन् सर्वकामान् अवाप्नुयात्।

gaṅgāyās tv aparaṃ dvīpaṃ prāpya yaḥ snāti bhārata. trirātropoṣito rājan sarvakāmān avāpnuyāt.

ततो वैतरणीं गत्वा नदीं पापप्रमोचनीम्। विरजं तीर्थम् आसाद्य विराजति यथा शशी। त्रिरात्रोपोषितो नरः। अश्वमेधम् अवाप्नोति।

tato vaitaraṇīṃ gatvā nadīṃ pāpapramocanīm. virajaṃ tīrtham āsādya virājati yathā śaśī. trirātropoṣito naraḥ. aśvamedham avāpnoti.

प्रभवेच् च कुले पुण्ये सर्वपापं व्यपोहति। गोसहस्रफलं लब्ध्वा पुनाति च कुलं नरः।

prabhavec ca kule puṇye sarvapāpaṃ vyapohati. gosahasraphalaṃ labdhvā punāti ca kulaṃ naraḥ.

शोणस्य ज्योतिरथ्याश् च संगमे निवसञ् शुचिः। तर्पयित्वा पितॄन् देवान् अग्निष्टोमफलं लभेत्।

śoṇasya jyotirathyāś ca saṃgame nivasañ śuciḥ. tarpayitvā pitṝn devān agniṣṭomaphalaṃ labhet.

शोणस्य नर्मदायाश् च प्रभवे कुरुनन्दन। वंशगुल्म उपस्पृश्य वाजिमेधफलं लभेत्।

śoṇasya narmadāyāś ca prabhave kurunandana. vaṃśagulma upaspṛśya vājimedhaphalaṃ labhet.

ऋषभं तीर्थम् आसाद्य कोशलायां नराधिप। वाजपेयम् अवाप्नोति त्रिरात्रोपोषितो नरः।

ṛṣabhaṃ tīrtham āsādya kośalāyāṃ narādhipa. vājapeyam avāpnoti trirātropoṣito naraḥ.

कोशलायां समासाद्य कालतीर्थ उपस्पृशेत्। वृशभैकादशफलं लभते नात्र संशयः।

kośalāyāṃ samāsādya kālatīrtha upaspṛśet. vṛśabhaikādaśaphalaṃ labhate nātra saṃśayaḥ.

पुष्पवत्याम् उपस्पृश्य त्रिरात्रोपोषितो नरः। गोसहस्रफलं विन्द्यात् कुलं चैव समुद्धरेत्।

puṣpavatyām upaspṛśya trirātropoṣito naraḥ. gosahasraphalaṃ vindyāt kulaṃ caiva samuddharet.

ततो बदरिकातीर्थे स्नात्वा प्रयतमानसः। दीर्घम् आयुर् अवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति। तथा चम्पां समासाद्य भागीरथ्यां कृतोदकः। दण्डाख्यम् अभिगम्यैव गोसहस्रफलं लभेत्। लपेटिकां ततो गच्छेत् पुण्यां पुण्योपशोभिताम्। वाजपेयम् अवाप्नोति देवैः सर्वैश् च पूज्यते।

tato badarikātīrthe snātvā prayatamānasaḥ. dīrgham āyur avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati. tathā campāṃ samāsādya bhāgīrathyāṃ kṛtodakaḥ. daṇḍākhyam abhigamyaiva gosahasraphalaṃ labhet. lapeṭikāṃ tato gacchet puṇyāṃ puṇyopaśobhitām. vājapeyam avāpnoti devaiḥ sarvaiś ca pūjyate.

ततो महेन्द्रम् आसाद्य जामदग्न्यनिषेवितम्। रामतीर्थे नरः स्नात्वा वाजिमेधफलं लभेत्। वशिष्ठश् च मुनिश्रेष्ठो दुर्वासाश् च महातपाः।

tato mahendram āsādya jāmadagnyaniṣevitam. rāmatīrthe naraḥ snātvā vājimedhaphalaṃ labhet. vaśiṣṭhaś ca muniśreṣṭho durvāsāś ca mahātapāḥ.

मतङ्गस्य तु केदारस् तत्रैव कुरुनन्दन। तत्र स्नात्वा नरो राजन् गोसहस्रफलं लभेत्।

mataṅgasya tu kedāras tatraiva kurunandana. tatra snātvā naro rājan gosahasraphalaṃ labhet.

श्रीपर्वतं समासाद्य नदीतीर उपस्पृशेत्। अश्वमेधम् अवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति।

śrīparvataṃ samāsādya nadītīra upaspṛśet. aśvamedham avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati.

श्रीपर्वते महादेवो देव्या सह महाद्युतिः। न्यवसत् परमप्रीतो ब्रह्मा च त्रिदशैर् वृतः।

śrīparvate mahādevo devyā saha mahādyutiḥ. nyavasat paramaprīto brahmā ca tridaśair vṛtaḥ.

तत्र देवह्रदे स्नात्वा शुचिः प्रयतमानसः। अश्वमेधम् अवाप्नोति परां सिद्धिं च गच्छति।

tatra devahrade snātvā śuciḥ prayatamānasaḥ. aśvamedham avāpnoti parāṃ siddhiṃ ca gacchati.

ऋषभं पर्वतं गत्वा पाण्ड्येषु सुरपूजितम्। वाजपेयम् अवाप्नोति नाकपृष्ठे च मोदते।

ṛṣabhaṃ parvataṃ gatvā pāṇḍyeṣu surapūjitam. vājapeyam avāpnoti nākapṛṣṭhe ca modate.

ततो गच्छेत कावेरीं वृताम् अप्सरसां गणैः। तत्र स्नात्वा नरो राजन् गोसहस्रफलं लभेत्। कावेर्याः संगमे चैव स्नात्वा दशगुणो भवेत्। सेतुतीर्थं समासाद्य ब्रह्महत्याम् अपोहति।

tato gaccheta kāverīṃ vṛtām apsarasāṃ gaṇaiḥ. tatra snātvā naro rājan gosahasraphalaṃ labhet. kāveryāḥ saṃgame caiva snātvā daśaguṇo bhavet. setutīrthaṃ samāsādya brahmahatyām apohati.

ततस् तीरे समुद्रस्य कन्यातीर्थ उपस्पृशेत्। तत्रोपस्पृश्य राजेन्द्र सर्वपापैः प्रमुच्यते।

tatas tīre samudrasya kanyātīrtha upaspṛśet. tatropaspṛśya rājendra sarvapāpaiḥ pramucyate.

अथ गोकर्णम् आसाद्य त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्। समुद्रमध्ये राजेन्द्र सर्वलोकनमस्कृतम्।

atha gokarṇam āsādya triṣu lokeṣu viśrutam. samudramadhye rājendra sarvalokanamaskṛtam.

यत्र ब्रह्मादयो देवा ऋषयश् च तपोधनाः। भूतयक्षपिशाचाश् च किंनराः समहोरगाः।

yatra brahmādayo devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ. bhūtayakṣapiśācāś ca kiṃnarāḥ samahoragāḥ.

सिद्धचारणगन्धर्वा मानुषाः पन्नगास् तथा। सरितः सागराः शैला उपासन्त उमापतिम्।

siddhacāraṇagandharvā mānuṣāḥ pannagās tathā. saritaḥ sāgarāḥ śailā upāsanta umāpatim.

तत्रेशानं समभ्यर्च्य त्रिरात्रोपोषितो नरः। दशाश्वमेधम् आप्नोति गाणपत्यं च विन्दति। उष्य द्वादशरात्रं तु कृतात्मा भवते नरः।

tatreśānaṃ samabhyarcya trirātropoṣito naraḥ. daśāśvamedham āpnoti gāṇapatyaṃ ca vindati. uṣya dvādaśarātraṃ tu kṛtātmā bhavate naraḥ.

तत एव तु गायत्र्याः स्थानं त्रैलोक्यविश्रुतम्। त्रिरात्रम् उषितस् तत्र गोसहस्रफलं लभेत्।

tata eva tu gāyatryāḥ sthānaṃ trailokyaviśrutam. trirātram uṣitas tatra gosahasraphalaṃ labhet.

निदर्शनं च प्रत्यक्षं ब्राह्मणानां नराधिप। गायत्रीं पठते यस् तु योनिसंकरजस् तथा। गाथा वा गीतिका वापि तस्य संपद्यते नृप। अब्राह्मणस्य सावित्रीं पठतस् तु प्रणश्यति।

nidarśanaṃ ca pratyakṣaṃ brāhmaṇānāṃ narādhipa. gāyatrīṃ paṭhate yas tu yonisaṃkarajas tathā. gāthā vā gītikā vāpi tasya saṃpadyate nṛpa. abrāhmaṇasya sāvitrīṃ paṭhatas tu praṇaśyati.

संवर्तस्य तु विप्रर्षेर् वापीम् आसाद्य दुर्लभाम्। रूपस्य भागी भवति सुभगश् चैव जायते।

saṃvartasya tu viprarṣer vāpīm āsādya durlabhām. rūpasya bhāgī bhavati subhagaś caiva jāyate.

ततो वेण्णां समासाद्य तर्पयेत् पितृदेवताः। मयूरहंससंयुक्तं विमानं लभते नरः।

tato veṇṇāṃ samāsādya tarpayet pitṛdevatāḥ. mayūrahaṃsasaṃyuktaṃ vimānaṃ labhate naraḥ.

ततो गोदावरीं प्राप्य नित्यं सिद्धनिषेविताम्। गवामयम् अवाप्नोति वासुकेर् लोकम् आप्नुयात्।

tato godāvarīṃ prāpya nityaṃ siddhaniṣevitām. gavāmayam avāpnoti vāsuker lokam āpnuyāt.

वेण्णायाः संगमे स्नात्वा वाजपेयफलं लभेत्। बाहुदासंगमे स्नात्वा वाजिमेधफलं लभेत्। वरदासंगमे स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्।

veṇṇāyāḥ saṃgame snātvā vājapeyaphalaṃ labhet. bāhudāsaṃgame snātvā vājimedhaphalaṃ labhet. varadāsaṃgame snātvā gosahasraphalaṃ labhet.

ब्रह्मस्थानं समासाद्य त्रिरात्रम् उषितो नरः। गोसहस्रफलं विन्देत् स्वर्गलोकं च गच्छति।

brahmasthānaṃ samāsādya trirātram uṣito naraḥ. gosahasraphalaṃ vindet svargalokaṃ ca gacchati.

कुशप्लवनम् आसाद्य ब्रह्मचारी समाहितः। त्रिरात्रम् उषितः स्नात्वा अश्वमेधफलं लभेत्।

kuśaplavanam āsādya brahmacārī samāhitaḥ. trirātram uṣitaḥ snātvā aśvamedhaphalaṃ labhet.

ततो देवह्रदे रम्ये कृष्णवेण्णाजलोद्भवे। जातिमात्रह्रदे चैव तथा कन्याश्रमे नृप।

tato devahrade ramye kṛṣṇaveṇṇājalodbhave. jātimātrahrade caiva tathā kanyāśrame nṛpa.

यत्र क्रतुशतैर् इष्ट्वा देवराजो दिवं गतः। अग्निष्टोमशतं विन्देद् गमनाद् एव भारत।

yatra kratuśatair iṣṭvā devarājo divaṃ gataḥ. agniṣṭomaśataṃ vinded gamanād eva bhārata.

सर्वदेवह्रदे स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्। जातिमात्रह्रदे स्नात्वा भवेज् जातिस्मरो नरः।

sarvadevahrade snātvā gosahasraphalaṃ labhet. jātimātrahrade snātvā bhavej jātismaro naraḥ.

ततो ऽवाप्य महापुण्यां पयोष्णीं सरितां वराम्। पितृदेवार्चनरतो गोसहस्रफलं लभेत्।

tato 'vāpya mahāpuṇyāṃ payoṣṇīṃ saritāṃ varām. pitṛdevārcanarato gosahasraphalaṃ labhet.

दण्डकारण्यम् आसाद्य महाराज उपस्पृशेत्। गोसहस्रफलं तत्र स्नातमात्रस्य भारत।

daṇḍakāraṇyam āsādya mahārāja upaspṛśet. gosahasraphalaṃ tatra snātamātrasya bhārata.

शरभङ्गाश्रमं गत्वा शुकस्य च महात्मनः। न दुर्गतिम् अवाप्नोति पुनाति च कुलं नरः।

śarabhaṅgāśramaṃ gatvā śukasya ca mahātmanaḥ. na durgatim avāpnoti punāti ca kulaṃ naraḥ.

ततः शूर्पारकं गच्छेज् जामदग्न्यनिषेवितम्। रामतीर्थे नरः स्नात्वा विन्द्याद् बहु सुवर्णकम्।

tataḥ śūrpārakaṃ gacchej jāmadagnyaniṣevitam. rāmatīrthe naraḥ snātvā vindyād bahu suvarṇakam.

सप्तगोदावरे स्नात्वा नियतो नियताशनः। महत् पुण्यम् अवाप्नोति देवलोकं च गच्छति।

saptagodāvare snātvā niyato niyatāśanaḥ. mahat puṇyam avāpnoti devalokaṃ ca gacchati.

ततो देवपथं गच्छेन् नियतो नियताशनः। देवसत्रस्य यत् पुण्यं तद् अवाप्नोति मानवः।

tato devapathaṃ gacchen niyato niyatāśanaḥ. devasatrasya yat puṇyaṃ tad avāpnoti mānavaḥ.

तुङ्गकारण्यम् आसाद्य ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः। वेदान् अध्यापयत् तत्र ऋषिः सारस्वतः पुरा।

tuṅgakāraṇyam āsādya brahmacārī jitendriyaḥ. vedān adhyāpayat tatra ṛṣiḥ sārasvataḥ purā.

तत्र वेदान् प्रनष्टांस् तु मुनेर् अङ्गिरसः सुतः। उपविष्टो महर्षीणाम् उत्तरीयेषु भारत।

tatra vedān pranaṣṭāṃs tu muner aṅgirasaḥ sutaḥ. upaviṣṭo maharṣīṇām uttarīyeṣu bhārata.

ॐकारेण यथान्यायं सम्यग् उच्चारितेन च। येन यत् पूर्वम् अभ्यस्तं तत् तस्य समुपस्थितम्।

oṃkāreṇa yathānyāyaṃ samyag uccāritena ca. yena yat pūrvam abhyastaṃ tat tasya samupasthitam.

ऋषयस् तत्र देवाश् च वरुणो ऽग्निः प्रजापतिः। हरिर् नारायणो देवो महादेवस् तथैव च।

ṛṣayas tatra devāś ca varuṇo 'gniḥ prajāpatiḥ. harir nārāyaṇo devo mahādevas tathaiva ca.

पितामहश् च भगवान् देवैः सह महाद्युतिः। भृगुं नियोजयाम् आस याजनार्थे महाद्युतिम्।

pitāmahaś ca bhagavān devaiḥ saha mahādyutiḥ. bhṛguṃ niyojayām āsa yājanārthe mahādyutim.

ततः स चक्रे भगवान् ऋषीणां विधिवत् तदा। सर्वेषां पुनर् आधानं विधिदृष्टेन कर्मणा।

tataḥ sa cakre bhagavān ṛṣīṇāṃ vidhivat tadā. sarveṣāṃ punar ādhānaṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā.

आज्यभागेन वै तत्र तर्पितास् तु यथाविधि। देवास् त्रिभुवणं याता ऋषयश् च यथासुखम्।

ājyabhāgena vai tatra tarpitās tu yathāvidhi. devās tribhuvaṇaṃ yātā ṛṣayaś ca yathāsukham.

तद् अरण्यं प्रविष्टस्य तुङ्गकं राजसत्तम। पापं प्रणश्यते सर्वं स्त्रियो वा पुरुषस्य वा।

tad araṇyaṃ praviṣṭasya tuṅgakaṃ rājasattama. pāpaṃ praṇaśyate sarvaṃ striyo vā puruṣasya vā.

तत्र मासं वसेद् धीरो नियतो नियताशनः। ब्रह्मलोकं व्रजेद् राजन् पुनीते च कुलं नरः।

tatra māsaṃ vased dhīro niyato niyatāśanaḥ. brahmalokaṃ vrajed rājan punīte ca kulaṃ naraḥ.

मेधाविकं समासाद्य पितॄन् देवांश् च तर्पयेत्। नदीं पापप्रमोचनीम्। तत्राभिषेकं कुर्वीत। ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः। ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु। अग्निष्टोमम् अवाप्नोति स्मृतिं मेधां च विन्दति।

medhāvikaṃ samāsādya pitṝn devāṃś ca tarpayet. nadīṃ pāpapramocanīm. tatrābhiṣekaṃ kurvīta. brahmacārī jitendriyaḥ. brāhmaṇān bhojayitvā tu. agniṣṭomam avāpnoti smṛtiṃ medhāṃ ca vindati.

ततः कालंजरं गत्वा पर्वतं लोकविश्रुतम्। तत्र देवह्रदे स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्।

tataḥ kālaṃjaraṃ gatvā parvataṃ lokaviśrutam. tatra devahrade snātvā gosahasraphalaṃ labhet.

आत्मानं साधयेत् तत्र गिरौ कालंजरे नृप। स्वर्गलोके महीयेत नरो नास्त्य् अत्र संशयः।

ātmānaṃ sādhayet tatra girau kālaṃjare nṛpa. svargaloke mahīyeta naro nāsty atra saṃśayaḥ.

ततो गिरिवरश्रेष्ठे चित्रकूटे विशां पते। मन्दाकिनीं समासाद्य नदीं पापप्रमोचनीम्।

tato girivaraśreṣṭhe citrakūṭe viśāṃ pate. mandākinīṃ samāsādya nadīṃ pāpapramocanīm.

तत्राभिषेकं कुर्वाणः पितृदेवार्चने रतः। अश्वमेधम् अवाप्नोति गतिं च परमां व्रजेत्।

tatrābhiṣekaṃ kurvāṇaḥ pitṛdevārcane rataḥ. aśvamedham avāpnoti gatiṃ ca paramāṃ vrajet.

ततो गच्छेत राजेन्द्र भर्तृस्थानम् अनुत्तमम्। यत्र देवो महासेनो नित्यं संनिहितो नृपः।

tato gaccheta rājendra bhartṛsthānam anuttamam. yatra devo mahāseno nityaṃ saṃnihito nṛpaḥ.

पुमांस् तत्र नरश्रेष्ठ गमनाद् एव सिध्यति। कोटितीर्थे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत्। ततो गच्छेत राजेन्द्र तीर्थयात्रापरो नृप। गोसहस्रम् अवाप्नोति फलं चैव सुपुष्कलम्।

pumāṃs tatra naraśreṣṭha gamanād eva sidhyati. koṭitīrthe naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet. tato gaccheta rājendra tīrthayātrāparo nṛpa. gosahasram avāpnoti phalaṃ caiva supuṣkalam.

प्रदक्षिणम् उपावृत्य ज्येष्ठस्थानं व्रजेन् नरः। अभिगम्य महादेवं विराजति यथा शशी।

pradakṣiṇam upāvṛtya jyeṣṭhasthānaṃ vrajen naraḥ. abhigamya mahādevaṃ virājati yathā śaśī.

तत्र कूपो महाराज विश्रुतो भरतर्षभ। समुद्रास् तत्र चत्वारो निवसन्ति युधिष्ठिर।

tatra kūpo mahārāja viśruto bharatarṣabha. samudrās tatra catvāro nivasanti yudhiṣṭhira.

तत्रोपस्पृश्य राजेन्द्र कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्। नियतात्मा नरः पूतो गच्छेत परमां गतिम्।

tatropaspṛśya rājendra kṛtvā cāpi pradakṣiṇam. niyatātmā naraḥ pūto gaccheta paramāṃ gatim.

ततो गच्छेत् कुरुश्रेष्ठ शृङ्गवेरपुरं महत्। यत्र तीर्णो महाराज रामो दाशरथिः पुरा। तस्मिंस् तीर्थे महाबाहो स्नात्वा पापैः प्रमुच्यते।

tato gacchet kuruśreṣṭha śṛṅgaverapuraṃ mahat. yatra tīrṇo mahārāja rāmo dāśarathiḥ purā. tasmiṃs tīrthe mahābāho snātvā pāpaiḥ pramucyate.

गङ्गायां तु नरः स्नात्वा ब्रह्मचारी समाहितः। विधूतपाप्मा भवति वाजपेयं च विन्दति। ततो मुञ्जवटं गच्छेत् स्थानं देवस्य धीमतः।

gaṅgāyāṃ tu naraḥ snātvā brahmacārī samāhitaḥ. vidhūtapāpmā bhavati vājapeyaṃ ca vindati. tato muñjavaṭaṃ gacchet sthānaṃ devasya dhīmataḥ.

अभिगम्य महादेवम् अभ्यर्च्य च नराधिप। प्रदक्षिणम् उपावृत्य गाणपत्यम् अवाप्नुयात्। तस्मिंस् तीर्थे तु जाह्नव्यां स्नात्वा पापैः प्रमुच्यते।

abhigamya mahādevam abhyarcya ca narādhipa. pradakṣiṇam upāvṛtya gāṇapatyam avāpnuyāt. tasmiṃs tīrthe tu jāhnavyāṃ snātvā pāpaiḥ pramucyate.

ततो गच्छेत राजेन्द्र प्रयागम् ऋषिसंस्तुतम्। यत्र ब्रह्मादयो देवा दिशश् च सदिगीश्वराः।

tato gaccheta rājendra prayāgam ṛṣisaṃstutam. yatra brahmādayo devā diśaś ca sadigīśvarāḥ.

लोकपालाश् च साध्याश् च नैरृताः पितरस् तथा। सनत्कुमारप्रमुखास् तथैव परमर्षयः।

lokapālāś ca sādhyāś ca nairṛtāḥ pitaras tathā. sanatkumārapramukhās tathaiva paramarṣayaḥ.

अङ्गिरःप्रमुखाश् चैव तथा ब्रह्मर्षयो ऽपरे। तथा नागाः सुपर्णाश् च सिद्धाश् चक्रचरास् तथा।

aṅgiraḥpramukhāś caiva tathā brahmarṣayo 'pare. tathā nāgāḥ suparṇāś ca siddhāś cakracarās tathā.

सरितः सागराश् चैव गन्धर्वाप्सरसस् तथा। हरिश् च भगवान् आस्ते प्रजापतिपुरस्कृतः।

saritaḥ sāgarāś caiva gandharvāpsarasas tathā. hariś ca bhagavān āste prajāpatipuraskṛtaḥ.

तत्र त्रीण्य् अग्निकुण्डानि येषां मध्ये च जाह्नवी। प्रयागाद् अभिनिष्क्रान्ता सर्वतीर्थपुरस्कृता।

tatra trīṇy agnikuṇḍāni yeṣāṃ madhye ca jāhnavī. prayāgād abhiniṣkrāntā sarvatīrthapuraskṛtā.

तपनस्य सुता तत्र त्रिषु लोकेषु विश्रुता। यमुना गङ्गया सार्धं संगता लोकपावनी।

tapanasya sutā tatra triṣu lokeṣu viśrutā. yamunā gaṅgayā sārdhaṃ saṃgatā lokapāvanī.

गङ्गायमुनयोर् मध्यं पृथिव्या जघनं स्मृतम्। प्रयागं जघनस्यान्तम् उपस्थम् ऋषयो विदुः।

gaṅgāyamunayor madhyaṃ pṛthivyā jaghanaṃ smṛtam. prayāgaṃ jaghanasyāntam upastham ṛṣayo viduḥ.

प्रयागं सप्रतिष्ठानं कम्बलाश्वतरौ तथा। तीर्थं भोगवती चैव वेदी प्रोक्ता प्रजापतेः।

prayāgaṃ sapratiṣṭhānaṃ kambalāśvatarau tathā. tīrthaṃ bhogavatī caiva vedī proktā prajāpateḥ.

तत्र वेदाश् च यज्ञाश् च मूर्तिमन्तो युधिष्ठिर। प्रजापतिम् उपासन्ते ऋषयश् च महाव्रताः। यजन्ते क्रतुभिर् देवास् तथा चक्रचरा नृप।

tatra vedāś ca yajñāś ca mūrtimanto yudhiṣṭhira. prajāpatim upāsante ṛṣayaś ca mahāvratāḥ. yajante kratubhir devās tathā cakracarā nṛpa.

ततः पुण्यतमं नास्ति त्रिषु लोकेषु भारत। प्रयागः सर्वतीर्थेभ्यः प्रभवत्य् अधिकं विभो।

tataḥ puṇyatamaṃ nāsti triṣu lokeṣu bhārata. prayāgaḥ sarvatīrthebhyaḥ prabhavaty adhikaṃ vibho.

श्रवणात् तस्य तीर्थस्य नामसंकीर्तनाद् अपि। मृत्तिकालम्भनाद् वापि नरः पापात् प्रमुच्यते।

śravaṇāt tasya tīrthasya nāmasaṃkīrtanād api. mṛttikālambhanād vāpi naraḥ pāpāt pramucyate.

तत्राभिषेकं यः कुर्यात् संगमे संशितव्रतः। पुण्यं स फलम् आप्नोति राजसूयाश्वमेधयोः।

tatrābhiṣekaṃ yaḥ kuryāt saṃgame saṃśitavrataḥ. puṇyaṃ sa phalam āpnoti rājasūyāśvamedhayoḥ.

एषा यजनभूमिर् हि देवानाम् अपि सत्कृता। तत्र दत्तं सूक्ष्मम् अपि महद् भवति भारत।

eṣā yajanabhūmir hi devānām api satkṛtā. tatra dattaṃ sūkṣmam api mahad bhavati bhārata.

न वेदवचनात् तात न लोकवचनाद् अपि। मतिर् उत्क्रमणीया ते प्रयागमरणं प्रति।

na vedavacanāt tāta na lokavacanād api. matir utkramaṇīyā te prayāgamaraṇaṃ prati.

दश तीर्थसहस्राणि षष्टिकोट्त्यस् तथापराः। येषां सांनिध्यम् अत्रैव कीर्तितं कुरुनन्दन।

daśa tīrthasahasrāṇi ṣaṣṭikoṭtyas tathāparāḥ. yeṣāṃ sāṃnidhyam atraiva kīrtitaṃ kurunandana.

चातुर्वेदे च यत् पुण्यं सत्यवादिषु चैव यत्। स्नात एव तदाप्नोति गङ्गायमुनसंगमे।

cāturvede ca yat puṇyaṃ satyavādiṣu caiva yat. snāta eva tadāpnoti gaṅgāyamunasaṃgame.

तत्र भोगवती नाम वासुकेस् तीर्थम् उत्तमम्। तत्राभिषेकं यः कुर्यात् सो ऽश्वमेधम् अवाप्नुयात्।

tatra bhogavatī nāma vāsukes tīrtham uttamam. tatrābhiṣekaṃ yaḥ kuryāt so 'śvamedham avāpnuyāt.

तत्र हंसप्रपतनं तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्। दशाश्वमेधिकं चैव गङ्गायां कुरुनन्दन। विशेषो वै कनखले प्रयागे परमं महत्। यद्य् अकार्यशतं कृत्वा कृतं गङ्गावसेचनम्। सर्वं तत् तस्य गङ्गापो दहत्य् अग्निर् इवेन्धनम्। सर्वं कृतयुगे पुण्यं त्रेतायां पुष्करं स्मृतम्। द्वापरे ऽपि कुरुक्षेत्रं गङ्गा कलियुगे स्मृता। पुष्करे तु तपस् तप्येद् दानं दद्यान् महालये। मलये त्व् अग्निम् आरोहेद् भृगुतुङ्गे त्व् अनाशनम्। पुष्करे तु कुरुक्षेत्रे गङ्गायां मगधेषु च। स्नात्वा तारयते जन्तुः सप्त सप्तावरांस् तथा। पुनाति कीर्तिता पापं दृष्टा भद्रं प्रयच्छति। अवगाढा च पीता च पुनात्य् आसप्तमं कुलम्। यावद् अस्थि मनुष्यस्य गङ्गायाः स्पृशते जलम्। तावत् स पुरुषो राजन् स्वर्गलोके महीयते। यथा पुण्यानि तीर्थानि पुण्यान्य् आयतनानि च। उपास्य पुण्यं लब्ध्वा च भवत्य् अमरलोकभाक्। न गङ्गासदृशं तीर्थं न देवः केशवात् परः। ब्राह्मणेभ्यः परं नास्ति एवम् आह पितामहः। कुरुक्षेत्रसमा गङ्गा यत्रतत्रावगाहिता।

tatra haṃsaprapatanaṃ tīrthaṃ trailokyaviśrutam. daśāśvamedhikaṃ caiva gaṅgāyāṃ kurunandana. viśeṣo vai kanakhale prayāge paramaṃ mahat. yady akāryaśataṃ kṛtvā kṛtaṃ gaṅgāvasecanam. sarvaṃ tat tasya gaṅgāpo dahaty agnir ivendhanam. sarvaṃ kṛtayuge puṇyaṃ tretāyāṃ puṣkaraṃ smṛtam. dvāpare 'pi kurukṣetraṃ gaṅgā kaliyuge smṛtā. puṣkare tu tapas tapyed dānaṃ dadyān mahālaye. malaye tv agnim ārohed bhṛgutuṅge tv anāśanam. puṣkare tu kurukṣetre gaṅgāyāṃ magadheṣu ca. snātvā tārayate jantuḥ sapta saptāvarāṃs tathā. punāti kīrtitā pāpaṃ dṛṣṭā bhadraṃ prayacchati. avagāḍhā ca pītā ca punāty āsaptamaṃ kulam. yāvad asthi manuṣyasya gaṅgāyāḥ spṛśate jalam. tāvat sa puruṣo rājan svargaloke mahīyate. yathā puṇyāni tīrthāni puṇyāny āyatanāni ca. upāsya puṇyaṃ labdhvā ca bhavaty amaralokabhāk. na gaṅgāsadṛśaṃ tīrthaṃ na devaḥ keśavāt paraḥ. brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti evam āha pitāmahaḥ. kurukṣetrasamā gaṅgā yatratatrāvagāhitā.

यत्र गङ्गा महाराज स देशस् तत् तपोवनम्। सिद्धक्षेत्रं तु तज् ज्ञेयं गङ्गातीरसमाश्रितम्।

yatra gaṅgā mahārāja sa deśas tat tapovanam. siddhakṣetraṃ tu taj jñeyaṃ gaṅgātīrasamāśritam.

इदं सत्यं द्विजातीनां साधूनाम् आत्मजस्य च। सुहृदां च जपेत् कर्णे शिष्यस्यानुगतस्य च।

idaṃ satyaṃ dvijātīnāṃ sādhūnām ātmajasya ca. suhṛdāṃ ca japet karṇe śiṣyasyānugatasya ca.

इदं धर्म्यम् इदं पुण्यम् इदं मेध्यम् इदं सुखम्। इदं स्वर्ग्यम् इदं रम्यम् इदं पावनम् उत्तमम्।

idaṃ dharmyam idaṃ puṇyam idaṃ medhyam idaṃ sukham. idaṃ svargyam idaṃ ramyam idaṃ pāvanam uttamam.

महर्षीणाम् इदं गुह्यं सर्वपापप्रमोचनम्। अधीत्य द्विजमध्ये च निर्मलत्वम् अवाप्नुयात्। श्रीमत् स्वर्ग्यं तथा पुण्यं सपत्नशमनं शिवम्। मेधाजननम् अग्र्यं वै तीर्थवंशानुकीर्तनम्। अपुत्रो लभते पुत्रम् अधनो धनम् आप्नुयात्। महीं विजयते राजा वैश्यो धनम् अवाप्नुयात्। शूद्रो यथेप्सितान् कामान् ब्राह्मणः पारगः पठन्।

maharṣīṇām idaṃ guhyaṃ sarvapāpapramocanam. adhītya dvijamadhye ca nirmalatvam avāpnuyāt. śrīmat svargyaṃ tathā puṇyaṃ sapatnaśamanaṃ śivam. medhājananam agryaṃ vai tīrthavaṃśānukīrtanam. aputro labhate putram adhano dhanam āpnuyāt. mahīṃ vijayate rājā vaiśyo dhanam avāpnuyāt. śūdro yathepsitān kāmān brāhmaṇaḥ pāragaḥ paṭhan.

यश् चेदं शृणुयान् नित्यं तीर्थपुण्यं सदा शुचिः। जातीः स स्मरते बह्वीर् नाकपृष्ठे च मोदते।

yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ tīrthapuṇyaṃ sadā śuciḥ. jātīḥ sa smarate bahvīr nākapṛṣṭhe ca modate.

गम्यान्य् अपि च तीर्थानि कीर्तितान्य् अगमानि च। मनसा तानि गच्छेत सर्वतीर्थसमीक्षया।

gamyāny api ca tīrthāni kīrtitāny agamāni ca. manasā tāni gaccheta sarvatīrthasamīkṣayā.

एतानि वसुभिः साध्यैर् आदित्यैर् मरुदश्विभिः। ऋषिभिर् देवकल्पैश् च श्रितानि सुकृतैषिभिः।

etāni vasubhiḥ sādhyair ādityair marudaśvibhiḥ. ṛṣibhir devakalpaiś ca śritāni sukṛtaiṣibhiḥ.

एवं त्वम् अपि कौरव्य विधिनानेन सुव्रत। व्रज तीर्थानि नियतः पुण्यं पुण्येन वर्धते।

evaṃ tvam api kauravya vidhinānena suvrata. vraja tīrthāni niyataḥ puṇyaṃ puṇyena vardhate.

भावितैः कारणैः पूर्वम् आस्तिक्याच् छ्रुतिदर्शनात्। प्राप्यन्ते तानि तीर्थानि सद्भिः शिष्टानुदर्शिभिः। सद्भिः शास्त्रार्थतत्त्वज्ञैर् ब्राह्मणैः सह गम्यताम्।

bhāvitaiḥ kāraṇaiḥ pūrvam āstikyāc chrutidarśanāt. prāpyante tāni tīrthāni sadbhiḥ śiṣṭānudarśibhiḥ. sadbhiḥ śāstrārthatattvajñair brāhmaṇaiḥ saha gamyatām.

नाव्रतो नाकृतात्मा च नाशुचिर् न च तस्करः। स्नाति तीर्थेषु कौरव्य न च वक्रमतिर् नरः।

nāvrato nākṛtātmā ca nāśucir na ca taskaraḥ. snāti tīrtheṣu kauravya na ca vakramatir naraḥ.

त्वया तु सम्यग्वृत्तेन नित्यं धर्मार्थदर्शिना। पितरस् तारितास् तात सर्वे च प्रपितामहाः।

tvayā tu samyagvṛttena nityaṃ dharmārthadarśinā. pitaras tāritās tāta sarve ca prapitāmahāḥ.

पितामहपुरोगाश् च देवाः सर्षिगणा नृप। तव धर्मेण धर्मज्ञ नित्यम् एवाभितोषिताः।

pitāmahapurogāś ca devāḥ sarṣigaṇā nṛpa. tava dharmeṇa dharmajña nityam evābhitoṣitāḥ.

अवाप्स्यसि च लोकान् वै वसूनां वासवोपम। कीर्तिं च महतीं भीष्म प्राप्स्यसे भुवि शाश्वतीम्।

avāpsyasi ca lokān vai vasūnāṃ vāsavopama. kīrtiṃ ca mahatīṃ bhīṣma prāpsyase bhuvi śāśvatīm.

नारद उवाच। एवम् उक्त्वाभ्यनुज्ञाप्य पुलस्त्यो भगवान् ऋषिः। प्रीतः प्रीतेन मनसा तत्रैवान्तरधीयत।

nārada uvāca. evam uktvābhyanujñāpya pulastyo bhagavān ṛṣiḥ. prītaḥ prītena manasā tatraivāntaradhīyata.

भीष्मश् च कुरुशार्दूल शास्त्रतत्त्वार्थदर्शिवान्। पुलस्त्यवचनाच् चैव पृथिवीम् अनुचक्रमे। एवम् एषा महाभागा प्रतिष्ठाने प्रतिष्ठिता। तीर्थयात्रा महापुण्या सर्वपापप्रमोचनी।

bhīṣmaś ca kuruśārdūla śāstratattvārthadarśivān. pulastyavacanāc caiva pṛthivīm anucakrame. evam eṣā mahābhāgā pratiṣṭhāne pratiṣṭhitā. tīrthayātrā mahāpuṇyā sarvapāpapramocanī.

अनेन विधिना यस् तु पृथिवीं संचरिष्यति। अश्वमेधशतस्याग्र्यं फलं प्रेत्य स भोक्ष्यते।

anena vidhinā yas tu pṛthivīṃ saṃcariṣyati. aśvamedhaśatasyāgryaṃ phalaṃ pretya sa bhokṣyate.

अतश् चाष्टगुणं पार्थ प्राप्स्यसे धर्मम् उत्तमम्। भीष्मः कुरूणां प्रवरो यथा पूर्वम् अवाप्तवान्। नेता च त्वम् ऋषीन् यस्मात् तेन ते ऽष्टगुणं फलम्।

ataś cāṣṭaguṇaṃ pārtha prāpsyase dharmam uttamam. bhīṣmaḥ kurūṇāṃ pravaro yathā pūrvam avāptavān. netā ca tvam ṛṣīn yasmāt tena te 'ṣṭaguṇaṃ phalam.

रक्षोगणावकीर्णानि तीर्थान्य् एतानि भारत। न गतिर् विद्यते ऽन्यस्य त्वाम् ऋते कुरुनन्दन।

rakṣogaṇāvakīrṇāni tīrthāny etāni bhārata. na gatir vidyate 'nyasya tvām ṛte kurunandana.

इदं देवर्षिचरितं सर्वतीर्थार्थसंश्रितम्। यः पठेत् कल्यम् उत्थाय सर्वपापैः प्रमुच्यते।

idaṃ devarṣicaritaṃ sarvatīrthārthasaṃśritam. yaḥ paṭhet kalyam utthāya sarvapāpaiḥ pramucyate.

ऋषिमुख्याः सदा यत्र वाल्मीकिस् त्व् अथ काश्यपः। आत्रेयस् त्व् अथ कौण्डिन्यो विश्वामित्रो ऽथ गौतमः।

ṛṣimukhyāḥ sadā yatra vālmīkis tv atha kāśyapaḥ. ātreyas tv atha kauṇḍinyo viśvāmitro 'tha gautamaḥ.

असितो देवलश् चैव मार्कण्डेयो ऽथ गालवः। भरद्वाजो वसिष्ठश् च मुनिर् उद्दालकस् तथा।

asito devalaś caiva mārkaṇḍeyo 'tha gālavaḥ. bharadvājo vasiṣṭhaś ca munir uddālakas tathā.

शौनकः सह पुत्रेण व्यासश् च जपतां वरः। दुर्वासाश् च मुनिश्रेष्ठो गालवश् च महातपाः।

śaunakaḥ saha putreṇa vyāsaś ca japatāṃ varaḥ. durvāsāś ca muniśreṣṭho gālavaś ca mahātapāḥ.

एते ऋषिवराः सर्वे त्वत्प्रतीक्षास् तपोधनाः। एभिः सह महाराज तीर्थान्य् एतान्य् अनुव्रज।

ete ṛṣivarāḥ sarve tvatpratīkṣās tapodhanāḥ. ebhiḥ saha mahārāja tīrthāny etāny anuvraja.

एष वै लोमशो नाम देवर्षिर् अमितद्युतिः। समेष्यति त्वया चैव तेन सार्धम् अनुव्रज।

eṣa vai lomaśo nāma devarṣir amitadyutiḥ. sameṣyati tvayā caiva tena sārdham anuvraja.

मया च सह धर्मज्ञ तीर्थान्य् एतान्य् अनुव्रज। प्राप्स्यसे महतीं कीर्तिं यथा राजा महाभिषः।

mayā ca saha dharmajña tīrthāny etāny anuvraja. prāpsyase mahatīṃ kīrtiṃ yathā rājā mahābhiṣaḥ.

यथा ययातिर् धर्मात्मा यथा राजा पुरूरवाः। तथा त्वं कुरुशार्दूल स्वेन धर्मेण शोभसे।

yathā yayātir dharmātmā yathā rājā purūravāḥ. tathā tvaṃ kuruśārdūla svena dharmeṇa śobhase.

यथा भगीरथो राजा यथा रामश् च विश्रुतः। तथा त्वं सर्वराजभ्यो भ्राजसे रश्मिवान् इव।

yathā bhagīratho rājā yathā rāmaś ca viśrutaḥ. tathā tvaṃ sarvarājabhyo bhrājase raśmivān iva.

यथा मनुर् यथेक्ष्वाकुर् यथा पूरुर् महायशाः। यथा वैन्यो महातेजास् तथा त्वम् अपि विश्रुतः।

yathā manur yathekṣvākur yathā pūrur mahāyaśāḥ. yathā vainyo mahātejās tathā tvam api viśrutaḥ.

यथा च वृत्रहा सर्वान् सपत्नान् निर्दहत् पुरा। त्रैलोक्यं पालयाम् आस देवराड् विगतज्वरः। तथा शत्रुक्षयं कृत्वा प्रजास् त्वं पालयिष्यसि।

yathā ca vṛtrahā sarvān sapatnān nirdahat purā. trailokyaṃ pālayām āsa devarāḍ vigatajvaraḥ. tathā śatrukṣayaṃ kṛtvā prajās tvaṃ pālayiṣyasi.

स्वधर्मविजिताम् उर्वीं प्राप्य राजीवलोचन। ख्यातिं यास्यसि धर्मेण कार्तवीर्यार्जुनो यथा।

svadharmavijitām urvīṃ prāpya rājīvalocana. khyātiṃ yāsyasi dharmeṇa kārtavīryārjuno yathā.

वैशंपायन उवाच। एवम् आश्वास्य राजानं नारदो भगवान् ऋषिः। अनुज्ञाप्य महात्मानं तत्रैवान्तरधीयत।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam āśvāsya rājānaṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ. anujñāpya mahātmānaṃ tatraivāntaradhīyata.

युधिष्ठिरो ऽपि धर्मात्मा तम् एवार्थं विचिन्तयन्। तीर्थयात्राश्रयं पुण्यम् ऋषीणां प्रत्यवेदयत्।

yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā tam evārthaṃ vicintayan. tīrthayātrāśrayaṃ puṇyam ṛṣīṇāṃ pratyavedayat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...