महाभारत 3.247 (श्लोक 1)

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 247→

[mh-3-247] • 47 श्लोकाः

देवदूत उवाच। महर्षे ऽकार्यबुद्धिस् त्वं यः स्वर्गसुखम् उत्तमम्। संप्राप्तं बहु मन्तव्यं विमृशस्य् अबुधो यथा। नन्दनादीनि रम्याणि तत्रोद्यानानि मुद्गल। सर्वकामफलैर् वृक्षैः शोभितानि समन्ततः।

devadūta uvāca. maharṣe 'kāryabuddhis tvaṃ yaḥ svargasukham uttamam. saṃprāptaṃ bahu mantavyaṃ vimṛśasy abudho yathā. nandanādīni ramyāṇi tatrodyānāni mudgala. sarvakāmaphalair vṛkṣaiḥ śobhitāni samantataḥ.

उपरिष्टाद् असौ लोको यो ऽयं स्वर् इति संज्ञितः। ऊर्ध्वगः सत्पथः शश्वद् देवयानचरो मुने।

upariṣṭād asau loko yo 'yaṃ svar iti saṃjñitaḥ. ūrdhvagaḥ satpathaḥ śaśvad devayānacaro mune.

नातप्ततपसः पुंसो नामहायज्ञयाजिनः। नानृता नास्तिकाश् चैव तत्र गच्छन्ति मुद्गल।

nātaptatapasaḥ puṃso nāmahāyajñayājinaḥ. nānṛtā nāstikāś caiva tatra gacchanti mudgala.

धर्मात्मानो जितात्मानः शान्ता दान्ता विमत्सराः। दानधर्मरताः पुंसः शूराश् चाहतलक्षणाः।

dharmātmāno jitātmānaḥ śāntā dāntā vimatsarāḥ. dānadharmaratāḥ puṃsaḥ śūrāś cāhatalakṣaṇāḥ.

तत्र गच्छन्ति कर्माग्र्यं कृत्वा शमदमात्मकम्। लोकान् पुण्यकृतां ब्रह्मन् सद्भिर् आसेवितान् नृभिः।

tatra gacchanti karmāgryaṃ kṛtvā śamadamātmakam. lokān puṇyakṛtāṃ brahman sadbhir āsevitān nṛbhiḥ.

देवाः साध्यास् तथा विश्वे मरुतश् च महर्षिभिः। यामा धामाश् च मौद्गल्य गन्धर्वाप्सरसस् तथा। देवानाम् अपि मौद्गल्य काङ्क्षिता सा परा गतिः। न दुःखम् असुखं चापि रागद्वेषौ कुतो मुने।

devāḥ sādhyās tathā viśve marutaś ca maharṣibhiḥ. yāmā dhāmāś ca maudgalya gandharvāpsarasas tathā. devānām api maudgalya kāṅkṣitā sā parā gatiḥ. na duḥkham asukhaṃ cāpi rāgadveṣau kuto mune.

एषां देवनिकायानां पृथक् पृथग् अनेकशः। भास्वन्तः कामसंपन्ना लोकास् तेजोमयाः शुभाः।

eṣāṃ devanikāyānāṃ pṛthak pṛthag anekaśaḥ. bhāsvantaḥ kāmasaṃpannā lokās tejomayāḥ śubhāḥ.

त्रयस्त्रिंशत् सहस्राणि योजनानां हिरण्मयः। मेरुः पर्वतराड् यत्र देवोद्यानानि मुद्गल।

trayastriṃśat sahasrāṇi yojanānāṃ hiraṇmayaḥ. meruḥ parvatarāḍ yatra devodyānāni mudgala.

नन्दनादीनि पुण्यानि विहाराः पुण्यकर्मणाम्। न क्षुत्पिपासे न ग्लानिर् न शीतोष्णभयं तथा।

nandanādīni puṇyāni vihārāḥ puṇyakarmaṇām. na kṣutpipāse na glānir na śītoṣṇabhayaṃ tathā.

बीभत्सम् अशुभं वापि रोगा वा तत्र के चन। मनोज्ञाः सर्वतो गन्धाः सुखस्पर्शाश् च सर्वशः।

bībhatsam aśubhaṃ vāpi rogā vā tatra ke cana. manojñāḥ sarvato gandhāḥ sukhasparśāś ca sarvaśaḥ.

शब्दाः श्रुतिमनोग्राह्याः सर्वतस् तत्र वै मुने। न शोको न जरा तत्र नायासपरिदेवने।

śabdāḥ śrutimanogrāhyāḥ sarvatas tatra vai mune. na śoko na jarā tatra nāyāsaparidevane.

ईदृशः स मुने लोकः स्वकर्मफलहेतुकः। सुकृतैस् तत्र पुरुषाः संभवन्त्य् आत्मकर्मभिः।

īdṛśaḥ sa mune lokaḥ svakarmaphalahetukaḥ. sukṛtais tatra puruṣāḥ saṃbhavanty ātmakarmabhiḥ.

तैजसानि शरीराणि भवन्त्य् अत्रोपपद्यताम्। कर्मजान्य् एव मौद्गल्य न मातृपितृजान्य् उत।

taijasāni śarīrāṇi bhavanty atropapadyatām. karmajāny eva maudgalya na mātṛpitṛjāny uta.

न च स्वेदो न दौर्गन्ध्यं पुरीषं मूत्रम् एव च। तेषां न च रजो वस्त्रं बाधते तत्र वै मुने।

na ca svedo na daurgandhyaṃ purīṣaṃ mūtram eva ca. teṣāṃ na ca rajo vastraṃ bādhate tatra vai mune.

न म्लायन्ति स्रजस् तेषां दिव्यगन्धा मनोरमाः। पर्युह्यन्ते विमानैश् च ब्रह्मन्न् एवंविधाश् च ते।

na mlāyanti srajas teṣāṃ divyagandhā manoramāḥ. paryuhyante vimānaiś ca brahmann evaṃvidhāś ca te.

ईर्ष्याशोकक्लमापेता मोहमात्सर्यवर्जिताः। सुखं स्वर्गजितस् तत्र वर्तयन्ति महामुने।

īrṣyāśokaklamāpetā mohamātsaryavarjitāḥ. sukhaṃ svargajitas tatra vartayanti mahāmune.

तेषां तथाविधानां तु लोकानां मुनिपुंगव। उपर्य् उपरि शक्रस्य लोका दिव्यगुणान्विताः।

teṣāṃ tathāvidhānāṃ tu lokānāṃ munipuṃgava. upary upari śakrasya lokā divyaguṇānvitāḥ.

पुरस्ताद् ब्रह्मणस् तत्र लोकास् तेजोमयाः शुभाः। यत्र यान्त्य् ऋषयो ब्रह्मन् पूताः स्वैः कर्मभिः शुभैः।

purastād brahmaṇas tatra lokās tejomayāḥ śubhāḥ. yatra yānty ṛṣayo brahman pūtāḥ svaiḥ karmabhiḥ śubhaiḥ.

ऋभवो नाम तत्रान्ये देवानाम् अपि देवताः। तेषां लोकाः परतरे तान् यजन्तीह देवताः।

ṛbhavo nāma tatrānye devānām api devatāḥ. teṣāṃ lokāḥ paratare tān yajantīha devatāḥ.

स्वयंप्रभास् ते भास्वन्तो लोकाः कामदुघाः परे। न तेषां स्त्रीकृतस् तापो न लोकैश्वर्यमत्सरः।

svayaṃprabhās te bhāsvanto lokāḥ kāmadughāḥ pare. na teṣāṃ strīkṛtas tāpo na lokaiśvaryamatsaraḥ.

न वर्तयन्त्य् आहुतिभिस् ते नाप्य् अमृतभोजनाः। तथा दिव्यशरीरास् ते न च विग्रहमूर्तयः।

na vartayanty āhutibhis te nāpy amṛtabhojanāḥ. tathā divyaśarīrās te na ca vigrahamūrtayaḥ.

न सुखे सुखकामाश् च देवदेवाः सनातनाः। न कल्पपरिवर्तेषु परिवर्तन्ति ते तथा।

na sukhe sukhakāmāś ca devadevāḥ sanātanāḥ. na kalpaparivarteṣu parivartanti te tathā.

जरा मृत्युः कुतस् तेषां हर्षः प्रीतिः सुखं न च। न दुःखं न सुखं चापि रागद्वेषौ कुतो मुने।

jarā mṛtyuḥ kutas teṣāṃ harṣaḥ prītiḥ sukhaṃ na ca. na duḥkhaṃ na sukhaṃ cāpi rāgadveṣau kuto mune.

देवानाम् अपि मौद्गल्य काङ्क्षिता सा गतिः परा। दुष्प्रापा परमा सिद्धिर् अगम्या कामगोचरैः।

devānām api maudgalya kāṅkṣitā sā gatiḥ parā. duṣprāpā paramā siddhir agamyā kāmagocaraiḥ.

त्रयस्त्रिंशद् इमे लोकाः शेषा लोका मनीषिभिः। गम्यन्ते नियमैः श्रेष्ठैर् दानैर् वा विधिपूर्वकैः।

trayastriṃśad ime lokāḥ śeṣā lokā manīṣibhiḥ. gamyante niyamaiḥ śreṣṭhair dānair vā vidhipūrvakaiḥ.

सेयं दानकृता व्युष्टिर् अत्र प्राप्ता सुखावहा। तां भुङ्क्ष्व सुकृतैर् लब्धां तपसा द्योतितप्रभः।

seyaṃ dānakṛtā vyuṣṭir atra prāptā sukhāvahā. tāṃ bhuṅkṣva sukṛtair labdhāṃ tapasā dyotitaprabhaḥ.

एतत् स्वर्गसुखं विप्र लोका नानाविधास् तथा। गुणाः स्वर्गस्य प्रोक्तास् ते दोषान् अपि निबोध मे।

etat svargasukhaṃ vipra lokā nānāvidhās tathā. guṇāḥ svargasya proktās te doṣān api nibodha me.

कृतस्य कर्मणस् तत्र भुज्यते यत् फलं दिवि। न चान्यत् क्रियते कर्म मूलच्छेदेन भुज्यते।

kṛtasya karmaṇas tatra bhujyate yat phalaṃ divi. na cānyat kriyate karma mūlacchedena bhujyate.

सो ऽत्र दोषो मम मतस् तस्यान्ते पतनं च यत्। सुखव्याप्तमनस्कानां पतनं यच् च मुद्गल।

so 'tra doṣo mama matas tasyānte patanaṃ ca yat. sukhavyāptamanaskānāṃ patanaṃ yac ca mudgala.

असंतोषः परीतापो दृष्ट्वा दीप्ततराः श्रियः। यद् भवत्य् अवरे स्थाने स्थितानां तच् च दुष्करम्।

asaṃtoṣaḥ parītāpo dṛṣṭvā dīptatarāḥ śriyaḥ. yad bhavaty avare sthāne sthitānāṃ tac ca duṣkaram.

संज्ञामोहश् च पततां रजसा च प्रधर्षणम्। प्रम्लानेषु च माल्येषु ततः पिपतिषोर् भयम्।

saṃjñāmohaś ca patatāṃ rajasā ca pradharṣaṇam. pramlāneṣu ca mālyeṣu tataḥ pipatiṣor bhayam.

आ ब्रह्मभवनाद् एते दोषा मौद्गल्य दारुणाः। नाकलोके सुकृतिनां गुणास् त्व् अयुतशो नृणाम्।

ā brahmabhavanād ete doṣā maudgalya dāruṇāḥ. nākaloke sukṛtināṃ guṇās tv ayutaśo nṛṇām.

अयं त्व् अन्यो गुणः श्रेष्ठश् च्युतानां स्वर्गतो मुने। शुभानुशययोगेन मनुष्येषूपजायते।

ayaṃ tv anyo guṇaḥ śreṣṭhaś cyutānāṃ svargato mune. śubhānuśayayogena manuṣyeṣūpajāyate.

तत्रापि सुमहाभागः सुखभाग् अभिजायते। न चेत् संबुध्यते तत्र गच्छत्य् अधमतां ततः। तत्र गत्वा निवर्तन्ते न बुधा योगिनस् तथा।

tatrāpi sumahābhāgaḥ sukhabhāg abhijāyate. na cet saṃbudhyate tatra gacchaty adhamatāṃ tataḥ. tatra gatvā nivartante na budhā yoginas tathā.

इह यत् क्रियते कर्म तत् परत्रोपभुज्यते। कर्मभूमिर् इयं ब्रह्मन् फलभूमिर् असौ मता।

iha yat kriyate karma tat paratropabhujyate. karmabhūmir iyaṃ brahman phalabhūmir asau matā.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं यन् मां पृच्छसि मुद्गल। तवानुकम्पया साधो साधु गच्छाम माचिरम्।

etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ pṛcchasi mudgala. tavānukampayā sādho sādhu gacchāma māciram.

व्यास उवाच। एतच् छ्रुत्वा तु मौद्गल्यो वाक्यं विममृशे धिया। विमृश्य च मुनिश्रेष्ठो देवदूतम् उवाच ह।

vyāsa uvāca. etac chrutvā tu maudgalyo vākyaṃ vimamṛśe dhiyā. vimṛśya ca muniśreṣṭho devadūtam uvāca ha.

देवदूत नमस् ते ऽस्तु गच्छ तात यथासुखम्। महादोषेण मे कार्यं न स्वर्गेण सुखेन वा।

devadūta namas te 'stu gaccha tāta yathāsukham. mahādoṣeṇa me kāryaṃ na svargeṇa sukhena vā.

पतनं तन् महद् दुःखं परितापः सुदारुणः। स्वर्गभाजश् च्यवन्तीह तस्मात् स्वर्गं न कामये।

patanaṃ tan mahad duḥkhaṃ paritāpaḥ sudāruṇaḥ. svargabhājaś cyavantīha tasmāt svargaṃ na kāmaye.

यत्र गत्वा न शोचन्ति न व्यथन्ति चलन्ति वा। तद् अहं स्थानम् अत्यन्तं मार्गयिष्यामि केवलम्। मुद्गल उवाच। महान्तस् तु अमी दोषास् त्वया स्वर्गस्य कीर्तिताः। देवदूत उवाच। निर्दोष एव यस् त्व् अन्यो लोकं तं प्रवदस्व मे। ब्रह्मणः सदनाद् ऊर्ध्वं तद् विष्णोः परमं पदम्। शुद्धं सनातनं ज्योतिः परं ब्रह्मेति यद् विदुः। न तत्र विप्र गच्छन्ति पुरुषा विषयात्मकाः। दम्भलोभमहाक्रोधमोहद्रोहैर् अभिद्रुताः। निर्ममा निरहंकारा निर्द्वंद्वाः संयतेन्द्रियाः। ध्यानयोगपराश् चैव तत्र गच्छन्ति मानवाः।

yatra gatvā na śocanti na vyathanti calanti vā. tad ahaṃ sthānam atyantaṃ mārgayiṣyāmi kevalam. mudgala uvāca. mahāntas tu amī doṣās tvayā svargasya kīrtitāḥ. devadūta uvāca. nirdoṣa eva yas tv anyo lokaṃ taṃ pravadasva me. brahmaṇaḥ sadanād ūrdhvaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam. śuddhaṃ sanātanaṃ jyotiḥ paraṃ brahmeti yad viduḥ. na tatra vipra gacchanti puruṣā viṣayātmakāḥ. dambhalobhamahākrodhamohadrohair abhidrutāḥ. nirmamā nirahaṃkārā nirdvaṃdvāḥ saṃyatendriyāḥ. dhyānayogaparāś caiva tatra gacchanti mānavāḥ.

इत्य् उक्त्वा स मुनिर् वाक्यं देवदूतं विसृज्य तम्। शिलोञ्छवृत्तिम् उत्सृज्य शमम् आतिष्ठद् उत्तमम्।

ity uktvā sa munir vākyaṃ devadūtaṃ visṛjya tam. śiloñchavṛttim utsṛjya śamam ātiṣṭhad uttamam.

तुल्यनिन्दास्तुतिर् भूत्वा समलोष्टाश्मकाञ्चनः। ज्ञानयोगेन शुद्धेन ध्याननित्यो बभूव ह। निगृहीतेन्द्रियग्रामं समयोजयद् आत्मनि। युक्तचित्तं तथात्मानं युयोज परमेश्वरे।

tulyanindāstutir bhūtvā samaloṣṭāśmakāñcanaḥ. jñānayogena śuddhena dhyānanityo babhūva ha. nigṛhītendriyagrāmaṃ samayojayad ātmani. yuktacittaṃ tathātmānaṃ yuyoja parameśvare.

ध्यानयोगाद् बलं लब्ध्वा प्राप्य चर्द्धिम् अनुत्तमाम्। जगाम शाश्वतीं सिद्धिं परां निर्वाणलक्षणाम्।

dhyānayogād balaṃ labdhvā prāpya carddhim anuttamām. jagāma śāśvatīṃ siddhiṃ parāṃ nirvāṇalakṣaṇām.

तस्मात् त्वम् अपि कौन्तेय न शोकं कर्तुम् अर्हसि। राज्यात् स्फीतात् परिभ्रष्टस् तपसा तद् अवाप्स्यसि।

tasmāt tvam api kaunteya na śokaṃ kartum arhasi. rājyāt sphītāt paribhraṣṭas tapasā tad avāpsyasi.

सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम्। पर्यायेणोपवर्तन्ते नरं नेमिम् अरा इव।

sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham. paryāyeṇopavartante naraṃ nemim arā iva.

पितृपैतामहं राज्यं प्राप्स्यस्य् अमितविक्रम। वर्षात् त्रयोदशाद् ऊर्ध्वं व्येतु ते मानसो ज्वरः।

pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ prāpsyasy amitavikrama. varṣāt trayodaśād ūrdhvaṃ vyetu te mānaso jvaraḥ.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्त्वा स भगवान् व्यासः पाण्डवनन्दनम्। जगाम तपसे धीमान् पुनर् एवाश्रमं प्रति। जनमेजय उवाच। वसत्स्व् एवं वने तेषु पाण्डवेषु महात्मसु। रममाणेषु चित्राभिः कथाभिर् मुनिभिः सह। सूर्यदत्ताक्षयान्नेन कृष्णाया भोजनावधि। ब्राह्मणांस् तर्पमाणेषु ये चान्नार्थम् उपागताः। आरण्यानां मृगाणां च मांसैर् नानाविधैर् अपि। धार्तराष्ट्रा दुरात्मानः सर्वे दुर्योधनादयः। कथं तेष्व् अन्ववर्तन्त पापाचारा महामुने। दुःशासनस्य कर्णस्य शकुनेश् च मते स्थिताः। एतद् आचक्ष्व भगवन् वैशंपायन पृच्छतः। वैशंपायन उवाच। श्रुत्वा तेषां तथा वृत्तिं नगरे वसताम् इव। दुर्योधनो महाराज तेषु पापम् अरोचयत्। तथा तैर् निकृतिप्रज्ञैः कर्णदुःशासनादिभिः। नानोपायैर् अघं तेषु चिन्तयत्सु दुरात्मसु। अभ्यागच्छत् स धर्मात्मा तपस्वी सुमहायशाः। शिष्यायुतसमोपेतो दुर्वासा नाम कामतः। तम् आगतम् अभिप्रेक्ष्य मुनिं परमकोपनम्। दुर्योधनो विनीतात्मा प्रश्रयेण दमेन च। सहितो भ्रातृभिः श्रीमान् आतिथ्येन न्यमन्त्रयत्। विधिवत् पूजयाम् आस स्वयं किंकरवत् स्थितः। अहानि कति चित् तत्र तस्थौ स मुनिसत्तमः। तं च पर्यचरद् राजा दिवारात्रम् अतन्द्रितः। दुर्योधनो महाराज शापात् तस्य विशङ्कितः। क्षुधितो ऽस्मि ददस्वान्नं शीघ्रं मम नराधिप। इत्य् उक्त्वा गच्छति स्नातुं प्रत्यागच्छति वै चिरात्। न भोक्ष्याम्य् अद्य मे नास्ति क्षुधेत्य् उक्त्वैत्य् अदर्शनम्। अकस्माद् एत्य च ब्रूते भोजयास्मांस् त्वरान्वितः। कदा चिच् च निशीथे स उत्थाय निकृतौ स्थितः। पूर्ववत् कारयित्वान्नं न भुङ्क्ते गर्हयन् स्म सः। वर्तमाने तथा तस्मिन् यदा दुर्योधनो नृपः। विकृतिं नैति न क्रोधं तदा तुष्टो ऽभवन् मुनिः। आह चैनं दुराधर्षो वरदो ऽस्मीति भारत। वरं वरय भद्रं ते यत् ते मनसि वर्तते। मयि प्रीते तु यद् धर्म्यं नालभ्यं विद्यते तव। एतच् छ्रुत्वा वचस् तस्य महर्षेर् भावितात्मनः। अमन्यत पुनर् जातम् आत्मानं स सुयोधनः। प्राग् एव मन्त्रितं चासीत् कर्णदुःशासनादिभिः। याचनीयं मुनेस् तुष्टाद् इति निश्चित्य दुर्मतिः। अतिहर्षान्वितो राजा वरम् एनम् अयाचत। शिष्यैः सह मम ब्रह्मन् यथा जातो ऽतिथिर् भवान्। अस्मत्कुले महाराजो ज्येष्ठः श्रेष्ठो युधिष्ठिरः। वने वसति धर्मात्मा भ्रातृभिः परिवारितः। गुणवाञ् शीलसंपन्नस् तस्य त्वम् अतिथिर् भव। यदा च राजपुत्री सा सुकुमारी यशस्विनी। भोजयित्वा द्विजान् सर्वान् पतींश् च वरवर्णिनी। विश्रान्ता च स्वयं भुक्त्वा सुखासीना भवेद् यदा। तदा त्वं तत्र गच्छेथा यद्य् अनुग्राह्यता मयि। तथा करिष्ये त्वत्प्रीत्येत्य् एवम् उक्त्वा सुयोधनम्। दुर्वासा अपि विप्रेन्द्रो यथागतम् अगात् ततः। कृतार्थम् इव चात्मानं तदा मेने सुयोधनः। करेण च करं गृह्य कर्णस्य मुदितो भृशम्। कर्णो ऽपि भ्रातृसहितम् इत्य् उवाच नृपं मुदा। दिष्ट्या कामः सुसंवृत्तो दिष्ट्या कौरव वर्धसे। दिष्ट्या ते शत्रवो मग्ना दुस्तरे व्यसनार्णवे। दुर्वासःक्रोधजे वह्नौ पतिताः पाण्डुनन्दनाः। स्वैर् एव ते महापापैर् गता वै दुस्तरं तमः। इत्थं ते निकृतिप्रज्ञा राजन् दुर्योधनादयः। वैशंपायन उवाच। हसन्तः प्रीतमनसो जग्मुः स्वं स्वं निकेतनम्। ततः कदा चिद् दुर्वासाः सुखासीनांस् तु पाण्डवान्। भुक्त्वा चावस्थितां कृष्णां ज्ञात्वा तस्मिन् वने मुनिः। अभ्यागच्छत् परिवृतः शिष्यैर् अयुतसंमितैः। दृष्ट्वायान्तं तम् अतिथिं स च राजा युधिष्ठिरः। जगामाभिमुखः श्रीमान् सह भ्रातृभिर् अच्युतः। तस्मै बद्ध्वाञ्जलिं सम्यग् उपवेश्य वरासने। विधिवत् पूजयित्वा तम् आतिथ्येन न्यमन्त्रयत्। आह्निकं भगवन् कृत्वा शीघ्रम् एहीति चाब्रवीत्। जगाम च मुनिः सो ऽपि स्नातुं शिष्यैः सहानघः। भोजयेत् सह शिष्यं मां कथम् इत्य् अविचिन्तयन्। न्यमज्जत् सलिले चापि मुनिसंघः समाहितः। एतस्मिन्न् अन्तरे राजन् द्रौपदी योषितां वरा। चिन्ताम् अवाप परमाम् अन्नहेतोः पतिव्रता। सा चिन्तयन्ती च यदा नान्नहेतुम् अविन्दत। मनसा चिन्तयाम् आस कृष्णं कंसनिषूदनम्। कृष्ण कृष्ण महाबाहो देवकीनन्दनाव्यय। वासुदेव जगन्नाथ प्रणतार्तिविनाशन। विश्वात्मन् विश्वजनक विश्वहर्तः प्रभो ऽव्यय। प्रपन्नपाल गोपाल प्रजापाल परात्पर। आकूतीनां च चित्तीनां प्रवर्तक नतास्मि ते। वरेण्य वरदानन्त अगतीनां गतिर् भव। पुराणपुरुष प्राणमनोवृत्त्याद्यगोचर। सर्वाध्यक्ष पराध्यक्ष त्वाम् अहं शरणं गता। पाहि मां कृपया देव शरणागतवत्सल। नीलोत्पलदलश्याम पद्मगर्भारुणेक्षण। पीताम्बरपरीधान लसत्कौस्तुभभूषण। त्वम् आदिर् अन्तो भूतानां त्वम् एव च परायणम्। परात् परतरं ज्योतिर् विश्वात्मा सर्वतोमुखः। त्वाम् एवाहुः परं बीजं निधानं सर्वसंपदाम्। त्वया नाथेन देवेश सर्वापद्भ्यो भयं न हि। दुःशासनाद् अहं पूर्वं सभायां मोचिता यथा। तथैव संकटाद् अस्मान् माम् उद्धर्तुम् इहार्हसि। एवं स्तुतस् तदा देवः कृष्णया भक्तवत्सलः। द्रौपद्याः संकटं ज्ञात्वा देवदेवो जगत्पतिः। पार्श्वस्थां शयने त्यक्त्वा रुक्मिणीं केशवः प्रभुः। तत्राजगाम त्वरितो ह्य् अचिन्त्यगतिर् ईश्वरः। ततस् तं द्रौपदी दृष्ट्वा प्रणम्य परया मुदा। अब्रवीद् वासुदेवाय मुनेर् आगमनादिकम्। ततस् ताम् अब्रवीत् कृष्णः क्षुधितो ऽस्मि भृशातुरः। शीघ्रं भोजय मां कृष्णे पश्चात् सर्वं करिष्यसि। निशम्य तद्वचः कृष्णा लज्जिता वाक्यम् अब्रवीत्। स्थाल्यां भास्करदत्तायाम् अन्नं मद्भोजनावधि। भुक्तवत्य् अस्म्य् अहं देव तस्माद् अन्नं न विद्यते। ततः प्रोवाच भगवान् कृष्णां कमललोचनः। कृष्णे न नर्मकालो ऽयं क्षुच्छ्रमेणातुरे मयि। शीघ्रं गच्छ मम स्थालीम् आनयित्वा प्रदर्शय। इति निर्बन्धतः स्थालीम् आनाय्य स यदूद्वहः। स्थाल्याः कण्ठे ऽथ संलग्नं शाकान्नं वीक्ष्य केशवः। उपयुज्याब्रवीद् एनाम् अनेन हरिर् ईश्वरः। विश्वात्मा प्रीयतां देवस् तुष्टश् चास्त्व् इति यज्ञभुक्। आकारय मुनीञ् शीघ्रं भोजनायेति चाब्रवीत्। ततो जगाम त्वरितः सहदेवो महायशाः। स्नातुं गतान् देवनद्यां दुर्वासःप्रभृतीन् मुनीन्। ते चावतीर्णाः सलिले कृतवन्तो ऽघमर्षणम्। दृष्ट्वोद्गारान् सान्नरसांस् तृप्त्या परमया युताः। उत्तीर्य सलिलात् तस्माद् दृष्टवन्तः परस्परम्। दुर्वाससम् अभिप्रेक्ष्य सर्वे ते मुनयो ऽब्रुवन्। राज्ञा हि कारयित्वान्नं वयं स्नातुं समागताः। आकण्ठतृप्ता विप्रर्षे किं स्विद् भुञ्जामहे वयम्। दुर्वासा उवाच। वृथा पाकः कृतो ऽस्माभिस् तत्र किं करवामहे। वृथापाकेन राजर्षेर् अपराधः कृतो महान्। मास्मान् अधाक्षुर् दृष्ट्वैव पाण्डवाः क्रूरचक्षुषा। स्मृत्वानुभावं राजर्षेर् अम्बरीषस्य धीमतः। बिभेमि सुतरां विप्रा हरिपादाश्रयाज् जनात्। पाण्डवाश् च महात्मानः सर्वे धर्मपरायणाः। शूराश् च कृतविद्याश् च व्रतिनस् तपसि स्थिताः। सदाचाररता नित्यं वासुदेवपरायणाः। क्रुद्धास् ते निर्दहेयुर् वै तूलराशिम् इवानलः। वैशंपायन उवाच। तत एतान् अपृष्ट्वैव शिष्याः शीघ्रं पलायत। इत्य् उक्तास् ते द्विजाः सर्वे मुनिना गुरुणा तदा। पाण्डवेभ्यो भृशं भीता दुद्रुवुस् ते दिशो दश। सहदेवो देवनद्याम् अपश्यन् मुनिसत्तमान्। तीर्थेष्व् इतस् ततस् तस्या विचचार गवेषयन्। तत्रस्थेभ्यस् तापसेभ्यः श्रुत्वा तांश् चैव विद्रुतान्। युधिष्ठिरम् अथाभ्येत्य तं वृत्तान्तं न्यवेदयत्। ततस् ते पाण्डवाः सर्वे प्रत्यागमनकाङ्क्षिणः। प्रतीक्षन्तः कियत् कालं जितात्मानो ऽवतस्थिरे। निशीथे ऽभ्येत्य चाकस्माद् अस्मान् स छलयिष्यति। कथं च निस्तरेमास्मात् कृच्छ्राद् दैवोपसादितात्। इति चिन्तापरान् दृष्ट्वा निःश्वसन्तो मुहुर् मुहुः। उवाच वचनं श्रीमान् कृष्णः प्रत्यक्षतां गतः। श्रीकृष्ण उवाच। भवताम् आपदं ज्ञात्वा ऋषेः परमकोपनात्। द्रौपद्या चिन्तितः पार्था अहं सत्वरम् आगतः। न भयं विद्यते तस्माद् ऋषेर् दुर्वाससो ऽल्पकम्। तेजसा भवतां भीतः पूर्वम् एव पलायितः। धर्मनित्यास् तु ये के चिन् न ते सीदन्ति कर्हि चित्। वैशंपायन उवाच। आपृच्छे वो गमिष्यामि नियतं भद्रम् अस्तु वः। श्रुत्वेरितं केशवस्य बभूवुः स्वस्थमानसाः। द्रौपद्या सहिताः पार्थास् तम् ऊचुर् विगतज्वराः। त्वया नाथेन गोविन्द दुस्तराम् आपदं विभो। तीर्णाः प्लवम् इवासाद्य मज्जमाना महार्णवे। स्वस्ति साधय भद्रं ते इत्य् आज्ञातो ययौ पुरीम्। पाण्डवाश् च महाभाग द्रौपद्या सहिताः प्रभो। ऊषुः प्रहृष्टमनसो विहरन्तो वनाद् वनम्। इति ते ऽभिहितं राजन् यत् पृष्टो ऽहम् इह त्वया। एवंविधान्य् अलीकानि धार्तराष्टैर् दुरात्मभिः। पाण्डवेषु वनस्थेषु प्रयुक्तानि वृथाभवन्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktvā sa bhagavān vyāsaḥ pāṇḍavanandanam. jagāma tapase dhīmān punar evāśramaṃ prati. janamejaya uvāca. vasatsv evaṃ vane teṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu. ramamāṇeṣu citrābhiḥ kathābhir munibhiḥ saha. sūryadattākṣayānnena kṛṣṇāyā bhojanāvadhi. brāhmaṇāṃs tarpamāṇeṣu ye cānnārtham upāgatāḥ. āraṇyānāṃ mṛgāṇāṃ ca māṃsair nānāvidhair api. dhārtarāṣṭrā durātmānaḥ sarve duryodhanādayaḥ. kathaṃ teṣv anvavartanta pāpācārā mahāmune. duḥśāsanasya karṇasya śakuneś ca mate sthitāḥ. etad ācakṣva bhagavan vaiśaṃpāyana pṛcchataḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. śrutvā teṣāṃ tathā vṛttiṃ nagare vasatām iva. duryodhano mahārāja teṣu pāpam arocayat. tathā tair nikṛtiprajñaiḥ karṇaduḥśāsanādibhiḥ. nānopāyair aghaṃ teṣu cintayatsu durātmasu. abhyāgacchat sa dharmātmā tapasvī sumahāyaśāḥ. śiṣyāyutasamopeto durvāsā nāma kāmataḥ. tam āgatam abhiprekṣya muniṃ paramakopanam. duryodhano vinītātmā praśrayeṇa damena ca. sahito bhrātṛbhiḥ śrīmān ātithyena nyamantrayat. vidhivat pūjayām āsa svayaṃ kiṃkaravat sthitaḥ. ahāni kati cit tatra tasthau sa munisattamaḥ. taṃ ca paryacarad rājā divārātram atandritaḥ. duryodhano mahārāja śāpāt tasya viśaṅkitaḥ. kṣudhito 'smi dadasvānnaṃ śīghraṃ mama narādhipa. ity uktvā gacchati snātuṃ pratyāgacchati vai cirāt. na bhokṣyāmy adya me nāsti kṣudhety uktvaity adarśanam. akasmād etya ca brūte bhojayāsmāṃs tvarānvitaḥ. kadā cic ca niśīthe sa utthāya nikṛtau sthitaḥ. pūrvavat kārayitvānnaṃ na bhuṅkte garhayan sma saḥ. vartamāne tathā tasmin yadā duryodhano nṛpaḥ. vikṛtiṃ naiti na krodhaṃ tadā tuṣṭo 'bhavan muniḥ. āha cainaṃ durādharṣo varado 'smīti bhārata. varaṃ varaya bhadraṃ te yat te manasi vartate. mayi prīte tu yad dharmyaṃ nālabhyaṃ vidyate tava. etac chrutvā vacas tasya maharṣer bhāvitātmanaḥ. amanyata punar jātam ātmānaṃ sa suyodhanaḥ. prāg eva mantritaṃ cāsīt karṇaduḥśāsanādibhiḥ. yācanīyaṃ munes tuṣṭād iti niścitya durmatiḥ. atiharṣānvito rājā varam enam ayācata. śiṣyaiḥ saha mama brahman yathā jāto 'tithir bhavān. asmatkule mahārājo jyeṣṭhaḥ śreṣṭho yudhiṣṭhiraḥ. vane vasati dharmātmā bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ. guṇavāñ śīlasaṃpannas tasya tvam atithir bhava. yadā ca rājaputrī sā sukumārī yaśasvinī. bhojayitvā dvijān sarvān patīṃś ca varavarṇinī. viśrāntā ca svayaṃ bhuktvā sukhāsīnā bhaved yadā. tadā tvaṃ tatra gacchethā yady anugrāhyatā mayi. tathā kariṣye tvatprītyety evam uktvā suyodhanam. durvāsā api viprendro yathāgatam agāt tataḥ. kṛtārtham iva cātmānaṃ tadā mene suyodhanaḥ. kareṇa ca karaṃ gṛhya karṇasya mudito bhṛśam. karṇo 'pi bhrātṛsahitam ity uvāca nṛpaṃ mudā. diṣṭyā kāmaḥ susaṃvṛtto diṣṭyā kaurava vardhase. diṣṭyā te śatravo magnā dustare vyasanārṇave. durvāsaḥkrodhaje vahnau patitāḥ pāṇḍunandanāḥ. svair eva te mahāpāpair gatā vai dustaraṃ tamaḥ. itthaṃ te nikṛtiprajñā rājan duryodhanādayaḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. hasantaḥ prītamanaso jagmuḥ svaṃ svaṃ niketanam. tataḥ kadā cid durvāsāḥ sukhāsīnāṃs tu pāṇḍavān. bhuktvā cāvasthitāṃ kṛṣṇāṃ jñātvā tasmin vane muniḥ. abhyāgacchat parivṛtaḥ śiṣyair ayutasaṃmitaiḥ. dṛṣṭvāyāntaṃ tam atithiṃ sa ca rājā yudhiṣṭhiraḥ. jagāmābhimukhaḥ śrīmān saha bhrātṛbhir acyutaḥ. tasmai baddhvāñjaliṃ samyag upaveśya varāsane. vidhivat pūjayitvā tam ātithyena nyamantrayat. āhnikaṃ bhagavan kṛtvā śīghram ehīti cābravīt. jagāma ca muniḥ so 'pi snātuṃ śiṣyaiḥ sahānaghaḥ. bhojayet saha śiṣyaṃ māṃ katham ity avicintayan. nyamajjat salile cāpi munisaṃghaḥ samāhitaḥ. etasminn antare rājan draupadī yoṣitāṃ varā. cintām avāpa paramām annahetoḥ pativratā. sā cintayantī ca yadā nānnahetum avindata. manasā cintayām āsa kṛṣṇaṃ kaṃsaniṣūdanam. kṛṣṇa kṛṣṇa mahābāho devakīnandanāvyaya. vāsudeva jagannātha praṇatārtivināśana. viśvātman viśvajanaka viśvahartaḥ prabho 'vyaya. prapannapāla gopāla prajāpāla parātpara. ākūtīnāṃ ca cittīnāṃ pravartaka natāsmi te. vareṇya varadānanta agatīnāṃ gatir bhava. purāṇapuruṣa prāṇamanovṛttyādyagocara. sarvādhyakṣa parādhyakṣa tvām ahaṃ śaraṇaṃ gatā. pāhi māṃ kṛpayā deva śaraṇāgatavatsala. nīlotpaladalaśyāma padmagarbhāruṇekṣaṇa. pītāmbaraparīdhāna lasatkaustubhabhūṣaṇa. tvam ādir anto bhūtānāṃ tvam eva ca parāyaṇam. parāt parataraṃ jyotir viśvātmā sarvatomukhaḥ. tvām evāhuḥ paraṃ bījaṃ nidhānaṃ sarvasaṃpadām. tvayā nāthena deveśa sarvāpadbhyo bhayaṃ na hi. duḥśāsanād ahaṃ pūrvaṃ sabhāyāṃ mocitā yathā. tathaiva saṃkaṭād asmān mām uddhartum ihārhasi. evaṃ stutas tadā devaḥ kṛṣṇayā bhaktavatsalaḥ. draupadyāḥ saṃkaṭaṃ jñātvā devadevo jagatpatiḥ. pārśvasthāṃ śayane tyaktvā rukmiṇīṃ keśavaḥ prabhuḥ. tatrājagāma tvarito hy acintyagatir īśvaraḥ. tatas taṃ draupadī dṛṣṭvā praṇamya parayā mudā. abravīd vāsudevāya muner āgamanādikam. tatas tām abravīt kṛṣṇaḥ kṣudhito 'smi bhṛśāturaḥ. śīghraṃ bhojaya māṃ kṛṣṇe paścāt sarvaṃ kariṣyasi. niśamya tadvacaḥ kṛṣṇā lajjitā vākyam abravīt. sthālyāṃ bhāskaradattāyām annaṃ madbhojanāvadhi. bhuktavaty asmy ahaṃ deva tasmād annaṃ na vidyate. tataḥ provāca bhagavān kṛṣṇāṃ kamalalocanaḥ. kṛṣṇe na narmakālo 'yaṃ kṣucchrameṇāture mayi. śīghraṃ gaccha mama sthālīm ānayitvā pradarśaya. iti nirbandhataḥ sthālīm ānāyya sa yadūdvahaḥ. sthālyāḥ kaṇṭhe 'tha saṃlagnaṃ śākānnaṃ vīkṣya keśavaḥ. upayujyābravīd enām anena harir īśvaraḥ. viśvātmā prīyatāṃ devas tuṣṭaś cāstv iti yajñabhuk. ākāraya munīñ śīghraṃ bhojanāyeti cābravīt. tato jagāma tvaritaḥ sahadevo mahāyaśāḥ. snātuṃ gatān devanadyāṃ durvāsaḥprabhṛtīn munīn. te cāvatīrṇāḥ salile kṛtavanto 'ghamarṣaṇam. dṛṣṭvodgārān sānnarasāṃs tṛptyā paramayā yutāḥ. uttīrya salilāt tasmād dṛṣṭavantaḥ parasparam. durvāsasam abhiprekṣya sarve te munayo 'bruvan. rājñā hi kārayitvānnaṃ vayaṃ snātuṃ samāgatāḥ. ākaṇṭhatṛptā viprarṣe kiṃ svid bhuñjāmahe vayam. durvāsā uvāca. vṛthā pākaḥ kṛto 'smābhis tatra kiṃ karavāmahe. vṛthāpākena rājarṣer aparādhaḥ kṛto mahān. māsmān adhākṣur dṛṣṭvaiva pāṇḍavāḥ krūracakṣuṣā. smṛtvānubhāvaṃ rājarṣer ambarīṣasya dhīmataḥ. bibhemi sutarāṃ viprā haripādāśrayāj janāt. pāṇḍavāś ca mahātmānaḥ sarve dharmaparāyaṇāḥ. śūrāś ca kṛtavidyāś ca vratinas tapasi sthitāḥ. sadācāraratā nityaṃ vāsudevaparāyaṇāḥ. kruddhās te nirdaheyur vai tūlarāśim ivānalaḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. tata etān apṛṣṭvaiva śiṣyāḥ śīghraṃ palāyata. ity uktās te dvijāḥ sarve muninā guruṇā tadā. pāṇḍavebhyo bhṛśaṃ bhītā dudruvus te diśo daśa. sahadevo devanadyām apaśyan munisattamān. tīrtheṣv itas tatas tasyā vicacāra gaveṣayan. tatrasthebhyas tāpasebhyaḥ śrutvā tāṃś caiva vidrutān. yudhiṣṭhiram athābhyetya taṃ vṛttāntaṃ nyavedayat. tatas te pāṇḍavāḥ sarve pratyāgamanakāṅkṣiṇaḥ. pratīkṣantaḥ kiyat kālaṃ jitātmāno 'vatasthire. niśīthe 'bhyetya cākasmād asmān sa chalayiṣyati. kathaṃ ca nistaremāsmāt kṛcchrād daivopasāditāt. iti cintāparān dṛṣṭvā niḥśvasanto muhur muhuḥ. uvāca vacanaṃ śrīmān kṛṣṇaḥ pratyakṣatāṃ gataḥ. śrīkṛṣṇa uvāca. bhavatām āpadaṃ jñātvā ṛṣeḥ paramakopanāt. draupadyā cintitaḥ pārthā ahaṃ satvaram āgataḥ. na bhayaṃ vidyate tasmād ṛṣer durvāsaso 'lpakam. tejasā bhavatāṃ bhītaḥ pūrvam eva palāyitaḥ. dharmanityās tu ye ke cin na te sīdanti karhi cit. vaiśaṃpāyana uvāca. āpṛcche vo gamiṣyāmi niyataṃ bhadram astu vaḥ. śrutveritaṃ keśavasya babhūvuḥ svasthamānasāḥ. draupadyā sahitāḥ pārthās tam ūcur vigatajvarāḥ. tvayā nāthena govinda dustarām āpadaṃ vibho. tīrṇāḥ plavam ivāsādya majjamānā mahārṇave. svasti sādhaya bhadraṃ te ity ājñāto yayau purīm. pāṇḍavāś ca mahābhāga draupadyā sahitāḥ prabho. ūṣuḥ prahṛṣṭamanaso viharanto vanād vanam. iti te 'bhihitaṃ rājan yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā. evaṃvidhāny alīkāni dhārtarāṣṭair durātmabhiḥ. pāṇḍaveṣu vanastheṣu prayuktāni vṛthābhavan.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents