महाभारत 3.197 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 197→

[mh-3-197] • 44 श्लोकाः

मार्कण्डेय उवाच। कश् चिद् द्विजातिप्रवरो वेदाध्यायी तपोधनः। तपस्वी धर्मशीलश् च कौशिको नाम भारत।

mārkaṇḍeya uvāca. kaś cid dvijātipravaro vedādhyāyī tapodhanaḥ. tapasvī dharmaśīlaś ca kauśiko nāma bhārata.

साङ्गोपनिषदान् वेदान् अधीते द्विजसत्तमः। स वृक्षमूले कस्मिंश् चिद् वेदान् उच्चारयन् स्थितः।

sāṅgopaniṣadān vedān adhīte dvijasattamaḥ. sa vṛkṣamūle kasmiṃś cid vedān uccārayan sthitaḥ.

उपरिष्टाच् च वृक्षस्य बलाका संन्यलीयत। तया पुरीषम् उत्सृष्टं ब्राह्मणस्य तदोपरि।

upariṣṭāc ca vṛkṣasya balākā saṃnyalīyata. tayā purīṣam utsṛṣṭaṃ brāhmaṇasya tadopari.

ताम् अवेक्ष्य ततः क्रुद्धः समपध्यायत द्विजः। तां बलाकां महाराज विलीनां नगमूर्धनि। भृशं क्रोधाभिभूतेन बलाका सा निरीक्षिता।

tām avekṣya tataḥ kruddhaḥ samapadhyāyata dvijaḥ. tāṃ balākāṃ mahārāja vilīnāṃ nagamūrdhani. bhṛśaṃ krodhābhibhūtena balākā sā nirīkṣitā.

अपध्याता च विप्रेण न्यपतद् वसुधातले। बलाकां पतितां दृष्ट्वा गतसत्त्वाम् अचेतनाम्। कारुण्याद् अभिसंतप्तः पर्यशोचत तां द्विजः।

apadhyātā ca vipreṇa nyapatad vasudhātale. balākāṃ patitāṃ dṛṣṭvā gatasattvām acetanām. kāruṇyād abhisaṃtaptaḥ paryaśocata tāṃ dvijaḥ.

अकार्यं कृतवान् अस्मि रागद्वेषबलात्कृतः। इत्य् उक्त्वा बहुशो विद्वान् ग्रामं भैक्षाय संश्रितः।

akāryaṃ kṛtavān asmi rāgadveṣabalātkṛtaḥ. ity uktvā bahuśo vidvān grāmaṃ bhaikṣāya saṃśritaḥ.

ग्रामे शुचीनि प्रचरन् कुलानि भरतर्षभ। प्रविष्टस् तत् कुलं यत्र पूर्वं चरितवांस् तु सः।

grāme śucīni pracaran kulāni bharatarṣabha. praviṣṭas tat kulaṃ yatra pūrvaṃ caritavāṃs tu saḥ.

देहीति याचमानो वै तिष्ठेत्य् उक्तः स्त्रिया ततः। शौचं तु यावत् कुरुते भाजनस्य कुटुम्बिनी।

dehīti yācamāno vai tiṣṭhety uktaḥ striyā tataḥ. śaucaṃ tu yāvat kurute bhājanasya kuṭumbinī.

एतस्मिन्न् अन्तरे राजन् क्षुधासंपीडितो भृशम्। भर्ता प्रविष्टः सहसा तस्या भरतसत्तम।

etasminn antare rājan kṣudhāsaṃpīḍito bhṛśam. bhartā praviṣṭaḥ sahasā tasyā bharatasattama.

सा तु दृष्ट्वा पतिं साध्वी ब्राह्मणं व्यपहाय तम्। पाद्यम् आचमनीयं च ददौ भर्त्रे तथासनम्।

sā tu dṛṣṭvā patiṃ sādhvī brāhmaṇaṃ vyapahāya tam. pādyam ācamanīyaṃ ca dadau bhartre tathāsanam.

प्रह्वा पर्यचरच् चापि भर्तारम् असितेक्षणा। आहारेणाथ भक्ष्यैश् च वाक्यैः सुमधुरैस् तथा।

prahvā paryacarac cāpi bhartāram asitekṣaṇā. āhāreṇātha bhakṣyaiś ca vākyaiḥ sumadhurais tathā.

उच्छिष्टं भुञ्जते भर्तुः सा तु नित्यं युधिष्ठिर। दैवतं च पतिं मेने भर्तुश् चित्तानुसारिणी।

ucchiṣṭaṃ bhuñjate bhartuḥ sā tu nityaṃ yudhiṣṭhira. daivataṃ ca patiṃ mene bhartuś cittānusāriṇī.

न कर्मणा न मनसा नात्यश्नान् नापि चापिबत्। तं सर्वभावोपगता पतिशुश्रूषणे रता।

na karmaṇā na manasā nātyaśnān nāpi cāpibat. taṃ sarvabhāvopagatā patiśuśrūṣaṇe ratā.

साध्वाचारा शुचिर् दक्षा कुटुम्बस्य हितैषिणी। भर्तुश् चापि हितं यत् तत् सततं सानुवर्तते।

sādhvācārā śucir dakṣā kuṭumbasya hitaiṣiṇī. bhartuś cāpi hitaṃ yat tat satataṃ sānuvartate.

देवतातिथिभृत्यानां श्वश्रूश्वशुरयोस् तथा। शुश्रूषणपरा नित्यं सततं संयतेन्द्रिया।

devatātithibhṛtyānāṃ śvaśrūśvaśurayos tathā. śuśrūṣaṇaparā nityaṃ satataṃ saṃyatendriyā.

सा ब्राह्मणं तदा दृष्ट्वा संस्थितं भैक्षकाङ्क्षिणम्। कुर्वती पतिशुश्रूषां सस्माराथ शुभेक्षणा।

sā brāhmaṇaṃ tadā dṛṣṭvā saṃsthitaṃ bhaikṣakāṅkṣiṇam. kurvatī patiśuśrūṣāṃ sasmārātha śubhekṣaṇā.

व्रीडिता साभवत् साध्वी तदा भरतसत्तम। भिक्षाम् आदाय विप्राय निर्जगाम यशस्विनी।

vrīḍitā sābhavat sādhvī tadā bharatasattama. bhikṣām ādāya viprāya nirjagāma yaśasvinī.

ब्राह्मण उवाच। किम् इदं भवति त्वं मां तिष्ठेत्य् उक्त्वा वराङ्गने। उपरोधं कृतवती न विसर्जितवत्य् असि।

brāhmaṇa uvāca. kim idaṃ bhavati tvaṃ māṃ tiṣṭhety uktvā varāṅgane. uparodhaṃ kṛtavatī na visarjitavaty asi.

मार्कण्डेय उवाच। ब्राह्मणं क्रोधसंतप्तं ज्वलन्तम् इव तेजसा। दृष्ट्वा साध्वी मनुष्येन्द्र सान्त्वपूर्वं वचो ऽब्रवीत्। क्षमस्व विप्रप्रवर क्षमस्व स्त्रीजडत्वताम्। प्रसीद भगवन् मह्यं कृपां कुरु मयि द्विज।

mārkaṇḍeya uvāca. brāhmaṇaṃ krodhasaṃtaptaṃ jvalantam iva tejasā. dṛṣṭvā sādhvī manuṣyendra sāntvapūrvaṃ vaco 'bravīt. kṣamasva viprapravara kṣamasva strījaḍatvatām. prasīda bhagavan mahyaṃ kṛpāṃ kuru mayi dvija.

क्षन्तुम् अर्हसि मे विप्र भर्ता मे दैवतं महत्। स चापि क्षुधितः श्रान्तः प्राप्तः शुश्रूषितो मया।

kṣantum arhasi me vipra bhartā me daivataṃ mahat. sa cāpi kṣudhitaḥ śrāntaḥ prāptaḥ śuśrūṣito mayā.

ब्राह्मण उवाच। ब्राह्मणा न गरीयांसो गरीयांस् ते पतिः कृतः। गृहस्थधर्मे वर्तन्ती ब्राह्मणान् अवमन्यसे।

brāhmaṇa uvāca. brāhmaṇā na garīyāṃso garīyāṃs te patiḥ kṛtaḥ. gṛhasthadharme vartantī brāhmaṇān avamanyase.

इन्द्रो ऽप्य् एषां प्रणमते किं पुनर् मानुषा भुवि। अवलिप्ते न जानीषे वृद्धानां न श्रुतं त्वया। ब्राह्मणा ह्य् अग्निसदृशा दहेयुः पृथिवीम् अपि। सपर्वतवनद्वीपां क्षिप्रम् एवावमानिताः।

indro 'py eṣāṃ praṇamate kiṃ punar mānuṣā bhuvi. avalipte na jānīṣe vṛddhānāṃ na śrutaṃ tvayā. brāhmaṇā hy agnisadṛśā daheyuḥ pṛthivīm api. saparvatavanadvīpāṃ kṣipram evāvamānitāḥ.

स्त्र्य् उवाच। नावजानाम्य् अहं विप्रान् देवैस् तुल्यान् मनस्विनः। अपराधम् इमं विप्र क्षन्तुम् अर्हसि मे ऽनघ। नाहं बलाका विप्रेन्द्र त्यज क्रोधं तपोधन। अनया क्रुद्धया दृष्ट्या क्रुद्धः किं मां करिष्यसि।

stry uvāca. nāvajānāmy ahaṃ viprān devais tulyān manasvinaḥ. aparādham imaṃ vipra kṣantum arhasi me 'nagha. nāhaṃ balākā viprendra tyaja krodhaṃ tapodhana. anayā kruddhayā dṛṣṭyā kruddhaḥ kiṃ māṃ kariṣyasi.

जानामि तेजो विप्राणां महाभाग्यं च धीमताम्। अपेयः सागरः क्रोधात् कृतो हि लवणोदकः।

jānāmi tejo viprāṇāṃ mahābhāgyaṃ ca dhīmatām. apeyaḥ sāgaraḥ krodhāt kṛto hi lavaṇodakaḥ.

तथैव दीप्ततपसां मुनीनां भावितात्मनाम्। येषां क्रोधाग्निर् अद्यापि दण्डके नोपशाम्यति। कस्मात् परिभवेन् मूढो ब्राह्मणान् अमितौजसः।

tathaiva dīptatapasāṃ munīnāṃ bhāvitātmanām. yeṣāṃ krodhāgnir adyāpi daṇḍake nopaśāmyati. kasmāt paribhaven mūḍho brāhmaṇān amitaujasaḥ.

ब्राह्मणानां परिभवाद् वातापिश् च दुरात्मवान्। अगस्त्यम् ऋषिम् आसाद्य जीर्णः क्रूरो महासुरः।

brāhmaṇānāṃ paribhavād vātāpiś ca durātmavān. agastyam ṛṣim āsādya jīrṇaḥ krūro mahāsuraḥ.

प्रभावा बहवश् चापि श्रूयन्ते ब्रह्मवादिनाम्। क्रोधः सुविपुलो ब्रह्मन् प्रसादश् च महात्मनाम्।

prabhāvā bahavaś cāpi śrūyante brahmavādinām. krodhaḥ suvipulo brahman prasādaś ca mahātmanām.

अस्मिंस् त्व् अतिक्रमे ब्रह्मन् क्षन्तुम् अर्हसि मे ऽनघ। पतिशुश्रूषया धर्मो यः स मे रोचते द्विज।

asmiṃs tv atikrame brahman kṣantum arhasi me 'nagha. patiśuśrūṣayā dharmo yaḥ sa me rocate dvija.

दैवतेष्व् अपि सर्वेषु भर्ता मे दैवतं परम्। अविशेषेण तस्याहं कुर्यां धर्मं द्विजोत्तम।

daivateṣv api sarveṣu bhartā me daivataṃ param. aviśeṣeṇa tasyāhaṃ kuryāṃ dharmaṃ dvijottama.

शुश्रूषायाः फलं पश्य पत्युर् ब्राह्मण यादृशम्। बलाका हि त्वया दग्धा रोषात् तद् विदितं मम।

śuśrūṣāyāḥ phalaṃ paśya patyur brāhmaṇa yādṛśam. balākā hi tvayā dagdhā roṣāt tad viditaṃ mama.

क्रोधः शत्रुः शरीरस्थो मनुष्याणां द्विजोत्तम। मा स्म क्रुद्धो बलाकेव न वध्यास्मि पतिव्रता। यः क्रोधमोहौ त्यजति तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

krodhaḥ śatruḥ śarīrastho manuṣyāṇāṃ dvijottama. mā sma kruddho balākeva na vadhyāsmi pativratā. yaḥ krodhamohau tyajati taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

यो वदेद् इह सत्यानि गुरुं संतोषयेत च। हिंसितश् च न हिंसेत तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

yo vaded iha satyāni guruṃ saṃtoṣayeta ca. hiṃsitaś ca na hiṃseta taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

जितेन्द्रियो धर्मपरः स्वाध्यायनिरतः शुचिः। कामक्रोधौ वशे यस्य तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

jitendriyo dharmaparaḥ svādhyāyanirataḥ śuciḥ. kāmakrodhau vaśe yasya taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

यस्य चात्मसमो लोको धर्मज्ञस्य मनस्विनः। सर्वधर्मेषु च रतस् तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

yasya cātmasamo loko dharmajñasya manasvinaḥ. sarvadharmeṣu ca ratas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

यो ऽध्यापयेद् अधीयीत यजेद् वा याजयीत वा। दद्याद् वापि यथाशक्ति तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

yo 'dhyāpayed adhīyīta yajed vā yājayīta vā. dadyād vāpi yathāśakti taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

ब्रह्मचारी च वेदान्यो अधीयीत द्विजोत्तमः। स्वाध्याये चाप्रमत्तो वै तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

brahmacārī ca vedānyo adhīyīta dvijottamaḥ. svādhyāye cāpramatto vai taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

यद् ब्राह्मणानां कुशलं तद् एषां परिकीर्तयेत्। सत्यं तथा व्याहरतां नानृते रमते मनः।

yad brāhmaṇānāṃ kuśalaṃ tad eṣāṃ parikīrtayet. satyaṃ tathā vyāharatāṃ nānṛte ramate manaḥ.

धनं तु ब्राह्मणस्याहुः स्वाध्यायं दमम् आर्जवम्। इन्द्रियाणां निग्रहं च शाश्वतं द्विजसत्तम। सत्यार्जवे धर्मम् आहुः परं धर्मविदो जनाः।

dhanaṃ tu brāhmaṇasyāhuḥ svādhyāyaṃ damam ārjavam. indriyāṇāṃ nigrahaṃ ca śāśvataṃ dvijasattama. satyārjave dharmam āhuḥ paraṃ dharmavido janāḥ.

दुर्ज्ञेयः शाश्वतो धर्मः स तु सत्ये प्रतिष्ठितः। श्रुतिप्रमाणो धर्मः स्याद् इति वृद्धानुशासनम्।

durjñeyaḥ śāśvato dharmaḥ sa tu satye pratiṣṭhitaḥ. śrutipramāṇo dharmaḥ syād iti vṛddhānuśāsanam.

बहुधा दृश्यते धर्मः सूक्ष्म एव द्विजोत्तम। भवान् अपि च धर्मज्ञः स्वाध्यायनिरतः शुचिः। न तु तत्त्वेन भगवन् धर्मान् वेत्सीति मे मतिः। यदि विप्र न जानीषे धर्मं परमकं द्विज। धर्मव्याधं ततः पृच्छ गत्वा तु मिथिलां पुरीम्।

bahudhā dṛśyate dharmaḥ sūkṣma eva dvijottama. bhavān api ca dharmajñaḥ svādhyāyanirataḥ śuciḥ. na tu tattvena bhagavan dharmān vetsīti me matiḥ. yadi vipra na jānīṣe dharmaṃ paramakaṃ dvija. dharmavyādhaṃ tataḥ pṛccha gatvā tu mithilāṃ purīm.

मातापितृभ्यां शुश्रूषुः सत्यवादी जितेन्द्रियः। मिथिलायां वसन् व्याधः स ते धर्मान् प्रवक्ष्यति। तत्र गच्छस्व भद्रं ते यथाकामं द्विजोत्तम। व्याधः परमधर्मात्मा स ते छेत्स्यति संशयान्।

mātāpitṛbhyāṃ śuśrūṣuḥ satyavādī jitendriyaḥ. mithilāyāṃ vasan vyādhaḥ sa te dharmān pravakṣyati. tatra gacchasva bhadraṃ te yathākāmaṃ dvijottama. vyādhaḥ paramadharmātmā sa te chetsyati saṃśayān.

अत्युक्तम् अपि मे सर्वं क्षन्तुम् अर्हस्य् अनिन्दित। स्त्रियो ह्य् अवध्याः सर्वेषां ये धर्मविदुषो जनाः।

atyuktam api me sarvaṃ kṣantum arhasy anindita. striyo hy avadhyāḥ sarveṣāṃ ye dharmaviduṣo janāḥ.

ब्राह्मण उवाच। प्रीतो ऽस्मि तव भद्रं ते गतः क्रोधश् च शोभने। उपालम्भस् त्वया ह्य् उक्तो मम निःश्रेयसं परम्। स्वस्ति ते ऽस्तु गमिष्यामि साधयिष्यामि शोभने।

brāhmaṇa uvāca. prīto 'smi tava bhadraṃ te gataḥ krodhaś ca śobhane. upālambhas tvayā hy ukto mama niḥśreyasaṃ param. svasti te 'stu gamiṣyāmi sādhayiṣyāmi śobhane.

मार्कण्डेय उवाच। तया विसृष्टो निर्गम्य स्वम् एव भवनं ययौ। विनिन्दन् स द्विजो ऽऽत्मानं कौशिको नरसत्तम। धन्या त्वम् असि कल्याणि यस्याः स्याद् वृत्तम् ईदृशम्।

mārkaṇḍeya uvāca. tayā visṛṣṭo nirgamya svam eva bhavanaṃ yayau. vinindan sa dvijo ''tmānaṃ kauśiko narasattama. dhanyā tvam asi kalyāṇi yasyāḥ syād vṛttam īdṛśam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...