महाभारत 3.176 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 176→

[mh-3-176] • 51 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। स भीमसेनस् तेजस्वी तथा सर्पवशं गतः। चिन्तयाम् आस सर्पस्य वीर्यम् अत्यद्भुतं महत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. sa bhīmasenas tejasvī tathā sarpavaśaṃ gataḥ. cintayām āsa sarpasya vīryam atyadbhutaṃ mahat.

उवाच च महासर्पं कामया ब्रूहि पन्नग। कस् त्वं भो भुजगश्रेष्ठ किं मया च करिष्यसि।

uvāca ca mahāsarpaṃ kāmayā brūhi pannaga. kas tvaṃ bho bhujagaśreṣṭha kiṃ mayā ca kariṣyasi.

पाण्डवो भिमसेनो ऽहं धर्मराजाद् अनन्तरः। नागायुतसमप्राणस् त्वया नीतः कथं वशम्।

pāṇḍavo bhimaseno 'haṃ dharmarājād anantaraḥ. nāgāyutasamaprāṇas tvayā nītaḥ kathaṃ vaśam.

सिंहाः केसरिणो व्याघ्रा महिषा वारणास् तथा। समागताश् च बहुशो निहताश् च मया मृधे।

siṃhāḥ kesariṇo vyāghrā mahiṣā vāraṇās tathā. samāgatāś ca bahuśo nihatāś ca mayā mṛdhe.

दानवाश् च पिशाचाश् च राक्षसाश् च महाबलाः। भुजवेगम् अशक्ता मे सोढुं पन्नगसत्तम।

dānavāś ca piśācāś ca rākṣasāś ca mahābalāḥ. bhujavegam aśaktā me soḍhuṃ pannagasattama.

किं नु विद्याबलं किं वा वरदानम् अथो तव। उद्योगम् अपि कुर्वाणो वशगो ऽस्मि कृतस् त्वया।

kiṃ nu vidyābalaṃ kiṃ vā varadānam atho tava. udyogam api kurvāṇo vaśago 'smi kṛtas tvayā.

असत्यो विक्रमो नॄणाम् इति मे निश्चिता मतिः। यथेदं मे त्वया नाग बलं प्रतिहतं महत्।

asatyo vikramo nṝṇām iti me niścitā matiḥ. yathedaṃ me tvayā nāga balaṃ pratihataṃ mahat.

इत्य् एवंवादिनं वीरं भीमम् अक्लिष्टकारिणम्। भोगेन महता सर्पः समन्तात् पर्यवेष्टयत्।

ity evaṃvādinaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam. bhogena mahatā sarpaḥ samantāt paryaveṣṭayat.

निगृह्य तं महाबाहुं ततः स भुजगस् तदा। विमुच्यास्य भुजौ पीनाव् इदं वचनम् अब्रवीत्।

nigṛhya taṃ mahābāhuṃ tataḥ sa bhujagas tadā. vimucyāsya bhujau pīnāv idaṃ vacanam abravīt.

दिष्ट्या त्वं क्षुधितस्याद्य देवैर् भक्षो महाभुज। दिष्ट्या कालस्य महतः प्रियाः प्राणा हि देहिनाम्।

diṣṭyā tvaṃ kṣudhitasyādya devair bhakṣo mahābhuja. diṣṭyā kālasya mahataḥ priyāḥ prāṇā hi dehinām.

यथा त्व् इदं मया प्राप्तं भुजंगत्वम् अरिंदम। तद् अवश्यं मया ख्याप्यं तवाद्य शृणु सत्तम।

yathā tv idaṃ mayā prāptaṃ bhujaṃgatvam ariṃdama. tad avaśyaṃ mayā khyāpyaṃ tavādya śṛṇu sattama.

इमाम् अवस्थां संप्राप्तो ह्य् अहं कोपान् मनीषिणाम्। शापस्यान्तं परिप्रेप्सुः सर्पस्य कथयामि तत्।

imām avasthāṃ saṃprāpto hy ahaṃ kopān manīṣiṇām. śāpasyāntaṃ pariprepsuḥ sarpasya kathayāmi tat.

नहुषो नाम राजर्षिर् व्यक्तं ते श्रोत्रम् आगतः। तवैव पूर्वः पूर्वेषाम् आयोर् वंशकरः सुतः। तपोभिः क्रतुभिश् चैव विद्ययाभिजनेन च। त्रैलोक्यैश्वर्यम् अतुलं प्राप्तं मे विक्रमेण च। अथ सर्वनृपोन्माथी मदो मां समुपाविशत्। सहस्रं मुनिमुख्यानाम् उवाह शिबिकां मम। ततो विभ्रंशितश् चाहम् अगस्त्येन महात्मना। इमाम् अवस्थां संप्राप्तः पश्य दैवम् इदं मम। न दैवं प्रज्ञया तात न बलोत्साहशक्तिभिः। न सहायबलैश् चापि कश् चिद् अप्य् अतिवर्तते। अथ प्रज्ञा च शौर्यं च संपदः कारणं भवेत्। प्रज्ञावतां च शूराणां न कदा चिद् असंपदः। यथा प्राज्ञाश् च शूराश् च दृश्यन्ते दुःखजीविनः। भीरुमूर्खाश् च सुखिनस् तस्माद् दैवं हि कारणम्।

nahuṣo nāma rājarṣir vyaktaṃ te śrotram āgataḥ. tavaiva pūrvaḥ pūrveṣām āyor vaṃśakaraḥ sutaḥ. tapobhiḥ kratubhiś caiva vidyayābhijanena ca. trailokyaiśvaryam atulaṃ prāptaṃ me vikrameṇa ca. atha sarvanṛponmāthī mado māṃ samupāviśat. sahasraṃ munimukhyānām uvāha śibikāṃ mama. tato vibhraṃśitaś cāham agastyena mahātmanā. imām avasthāṃ saṃprāptaḥ paśya daivam idaṃ mama. na daivaṃ prajñayā tāta na balotsāhaśaktibhiḥ. na sahāyabalaiś cāpi kaś cid apy ativartate. atha prajñā ca śauryaṃ ca saṃpadaḥ kāraṇaṃ bhavet. prajñāvatāṃ ca śūrāṇāṃ na kadā cid asaṃpadaḥ. yathā prājñāś ca śūrāś ca dṛśyante duḥkhajīvinaḥ. bhīrumūrkhāś ca sukhinas tasmād daivaṃ hi kāraṇam.

सो ऽहं शापाद् अगस्त्यस्य ब्राह्मणान् अवमन्य च। इमाम् अवस्थाम् आपन्नः पश्य दैवम् इदं मम। पतितो हि विमानाग्र्यात् स मुनिः प्रार्थितो मया। कुरु शापान्तम् इत्य् एवं प्रोवाचेदं दयान्वितः। यस् तु ते व्याहृतान् प्रश्नान् प्रतिवक्ष्यति धर्मतः। स त्वां मोक्षयिता शापात् कस्मिंश् चित् कालपर्यये। न च ते मत्प्रसादेन स्मृतिभ्रंशो भविष्यति। बलवान् अपि जन्तुस् ते गृहीतो वश्यम् एष्यति।

so 'haṃ śāpād agastyasya brāhmaṇān avamanya ca. imām avasthām āpannaḥ paśya daivam idaṃ mama. patito hi vimānāgryāt sa muniḥ prārthito mayā. kuru śāpāntam ity evaṃ provācedaṃ dayānvitaḥ. yas tu te vyāhṛtān praśnān prativakṣyati dharmataḥ. sa tvāṃ mokṣayitā śāpāt kasmiṃś cit kālaparyaye. na ca te matprasādena smṛtibhraṃśo bhaviṣyati. balavān api jantus te gṛhīto vaśyam eṣyati.

त्वां चेद् अवध्यम् आयान्तम् अतीव प्रियदर्शनम्। अहम् अद्योपयोक्ष्यामि विधानं पश्य यादृशम्।

tvāṃ ced avadhyam āyāntam atīva priyadarśanam. aham adyopayokṣyāmi vidhānaṃ paśya yādṛśam.

न हि मे मुच्यते कश् चित् कथं चिद् ग्रहणं गतः। गजो वा महिषो वापि षष्ठे काले नरोत्तम।

na hi me mucyate kaś cit kathaṃ cid grahaṇaṃ gataḥ. gajo vā mahiṣo vāpi ṣaṣṭhe kāle narottama.

नासि केवलसर्पेण तिर्यग्योनिषु वर्तता। गृहीतः कौरवश्रेष्ठ वरदानम् इदं मम।

nāsi kevalasarpeṇa tiryagyoniṣu vartatā. gṛhītaḥ kauravaśreṣṭha varadānam idaṃ mama.

पतता हि विमानाग्रान् मया शक्रासनाद् द्रुतम्। कुरु शापान्तम् इत्य् उक्तो भगवान् मुनिसत्तमः।

patatā hi vimānāgrān mayā śakrāsanād drutam. kuru śāpāntam ity ukto bhagavān munisattamaḥ.

स माम् उवाच तेजस्वी कृपयाभिपरिप्लुतः। यस् त्वया वेष्टितो राजन् मोहम् एति महाबलः। मोक्षस् ते भविता राजन् कस्माच् चित् कालपर्ययात्।

sa mām uvāca tejasvī kṛpayābhipariplutaḥ. yas tvayā veṣṭito rājan moham eti mahābalaḥ. mokṣas te bhavitā rājan kasmāc cit kālaparyayāt.

ततो ऽस्मि पतितो भूमौ न च माम् अजहात् स्मृतिः। स्मार्तम् अस्ति पुराणं मे यथैवाधिगतं तथा।

tato 'smi patito bhūmau na ca mām ajahāt smṛtiḥ. smārtam asti purāṇaṃ me yathaivādhigataṃ tathā.

यस् तु ते व्याहृतान् प्रश्नान् प्रतिब्रूयाद् विशेषवित्। स त्वां मोक्षयिता शापाद् इति माम् अब्रवीद् ऋषिः।

yas tu te vyāhṛtān praśnān pratibrūyād viśeṣavit. sa tvāṃ mokṣayitā śāpād iti mām abravīd ṛṣiḥ.

गृहीतस्य त्वया राजन् प्राणिनो ऽपि बलीयसः। सत्त्वभ्रंशो ऽधिकस्यापि सर्वस्याशु भविष्यति।

gṛhītasya tvayā rājan prāṇino 'pi balīyasaḥ. sattvabhraṃśo 'dhikasyāpi sarvasyāśu bhaviṣyati.

इति चाप्य् अहम् अश्रौषं वचस् तेषां दयावताम्। मयि संजातहार्दानाम् अथ ते ऽन्तर्हिता द्विजाः।

iti cāpy aham aśrauṣaṃ vacas teṣāṃ dayāvatām. mayi saṃjātahārdānām atha te 'ntarhitā dvijāḥ.

सो ऽहं परमदुष्कर्मा वसामि निरये ऽशुचौ। सर्पयोनिम् इमां प्राप्य कालाकाङ्क्षी महाद्युते।

so 'haṃ paramaduṣkarmā vasāmi niraye 'śucau. sarpayonim imāṃ prāpya kālākāṅkṣī mahādyute.

तम् उवाच महाबाहुर् भीमसेनो भुजंगमम्। न ते कुप्ये महासर्प न चात्मानं विगर्हये।

tam uvāca mahābāhur bhīmaseno bhujaṃgamam. na te kupye mahāsarpa na cātmānaṃ vigarhaye.

यस्माद् अभावी भावी वा मनुष्यः सुखदुःखयोः। आगमे यदि वापाये न तत्र ग्लपयेन् मनः।

yasmād abhāvī bhāvī vā manuṣyaḥ sukhaduḥkhayoḥ. āgame yadi vāpāye na tatra glapayen manaḥ.

दैवं पुरुषकारेण को निवर्तितुम् अर्हति। दैवम् एव परं मन्ये पुरुषार्थो निरर्थकः।

daivaṃ puruṣakāreṇa ko nivartitum arhati. daivam eva paraṃ manye puruṣārtho nirarthakaḥ.

पश्य दैवोपघाताद् धि भुजवीर्यव्यपाश्रयम्। इमाम् अवस्थां संप्राप्तम् अनिमित्तम् इहाद्य माम्।

paśya daivopaghātād dhi bhujavīryavyapāśrayam. imām avasthāṃ saṃprāptam animittam ihādya mām.

किं तु नाद्यानुशोचामि तथात्मानं विनाशितम्। यथा तु विपिने न्यस्तान् भ्रातॄन् राज्यपरिच्युतान्।

kiṃ tu nādyānuśocāmi tathātmānaṃ vināśitam. yathā tu vipine nyastān bhrātṝn rājyaparicyutān.

हिमवांश् च सुदुर्गो ऽयं यक्षराक्षससंकुलः। मां च ते समुदीक्षन्तः प्रपतिष्यन्ति विह्वलाः।

himavāṃś ca sudurgo 'yaṃ yakṣarākṣasasaṃkulaḥ. māṃ ca te samudīkṣantaḥ prapatiṣyanti vihvalāḥ.

विनष्टम् अथ वा श्रुत्वा भविष्यन्ति निरुद्यमाः। धर्मशीला मया ते हि बाध्यन्ते राज्यगृद्धिना।

vinaṣṭam atha vā śrutvā bhaviṣyanti nirudyamāḥ. dharmaśīlā mayā te hi bādhyante rājyagṛddhinā.

अथ वा नार्जुनो धीमान् विषादम् उपयास्यति। सर्वास्त्रविद् अनाधृष्यो देवगन्धर्वराक्षसैः।

atha vā nārjuno dhīmān viṣādam upayāsyati. sarvāstravid anādhṛṣyo devagandharvarākṣasaiḥ.

समर्थः स महाबाहुर् एकाह्ना सुमहाबलः। देवराजम् अपि स्थानात् प्रच्यावयितुम् ओजसा।

samarthaḥ sa mahābāhur ekāhnā sumahābalaḥ. devarājam api sthānāt pracyāvayitum ojasā.

किं पुनर् धृतराष्ट्रस्य पुत्रं दुर्द्यूतदेविनम्। विद्विष्टं सर्वलोकस्य दम्भलोभपरायणम्।

kiṃ punar dhṛtarāṣṭrasya putraṃ durdyūtadevinam. vidviṣṭaṃ sarvalokasya dambhalobhaparāyaṇam.

मातरं चैव शोचामि कृपणां पुत्रगृद्धिनीम्। यास्माकं नित्यम् आशास्ते महत्त्वम् अधिकं परैः।

mātaraṃ caiva śocāmi kṛpaṇāṃ putragṛddhinīm. yāsmākaṃ nityam āśāste mahattvam adhikaṃ paraiḥ.

कथं नु तस्यानाथाया मद्विनाशाद् भुजंगम। अफलास् ते भविष्यन्ति मयि सर्वे मनोरथाः।

kathaṃ nu tasyānāthāyā madvināśād bhujaṃgama. aphalās te bhaviṣyanti mayi sarve manorathāḥ.

नकुलः सहदेवश् च यमजौ गुरुवर्तिनौ। मद्बाहुबलसंस्तब्धौ नित्यं पुरुषमानिनौ।

nakulaḥ sahadevaś ca yamajau guruvartinau. madbāhubalasaṃstabdhau nityaṃ puruṣamāninau.

निरुत्साहौ भविष्येते भ्रष्टवीर्यपराक्रमौ। मद्विनाशात् परिद्यूनाव् इति मे वर्तते मतिः।

nirutsāhau bhaviṣyete bhraṣṭavīryaparākramau. madvināśāt paridyūnāv iti me vartate matiḥ.

एवंविधं बहु तदा विललाप वृकोदरः। भुजंगभोगसंरुद्धो नाशकच् च विचेष्टितुम्।

evaṃvidhaṃ bahu tadā vilalāpa vṛkodaraḥ. bhujaṃgabhogasaṃruddho nāśakac ca viceṣṭitum.

युधिष्ठिरस् तु कौन्तेय बभूवास्वस्थचेतनः। अनिष्टदर्शनान् घोरान् उत्पातान् परिचिन्तयन्।

yudhiṣṭhiras tu kaunteya babhūvāsvasthacetanaḥ. aniṣṭadarśanān ghorān utpātān paricintayan.

दारुणं ह्य् अशिवं नादं शिवा दक्षिणतः स्थिता। दीप्तायां दिशि वित्रस्ता रौति तस्याश्रमस्य ह।

dāruṇaṃ hy aśivaṃ nādaṃ śivā dakṣiṇataḥ sthitā. dīptāyāṃ diśi vitrastā rauti tasyāśramasya ha.

एकपक्षाक्षिचरणा वर्तिका घोरदर्शना। रुधिरं वमन्ती ददृशे प्रत्यादित्यम् अपस्वरा।

ekapakṣākṣicaraṇā vartikā ghoradarśanā. rudhiraṃ vamantī dadṛśe pratyādityam apasvarā.

प्रववाव् अनिलो रूक्षश् चण्डः शर्करकर्षणः। अपसव्यानि सर्वाणि मृगपक्षिरुतानि च।

pravavāv anilo rūkṣaś caṇḍaḥ śarkarakarṣaṇaḥ. apasavyāni sarvāṇi mṛgapakṣirutāni ca.

पृष्ठतो वायसः कृष्णो याहि याहीति वाशति। मुहुर् मुहुः प्रस्फुरति दक्षिणो ऽस्य भुजस् तथा।

pṛṣṭhato vāyasaḥ kṛṣṇo yāhi yāhīti vāśati. muhur muhuḥ prasphurati dakṣiṇo 'sya bhujas tathā.

हृदयं चरणश् चापि वामो ऽस्य परिवर्तते। सव्यस्याक्ष्णो विकारश् चाप्य् अनिष्टः समपद्यत।

hṛdayaṃ caraṇaś cāpi vāmo 'sya parivartate. savyasyākṣṇo vikāraś cāpy aniṣṭaḥ samapadyata.

स धर्मराजो मेधावी शङ्कमानो महद् भयम्। द्रौपदीं परिपप्रच्छ क्व भीम इति भारत।

sa dharmarājo medhāvī śaṅkamāno mahad bhayam. draupadīṃ paripapraccha kva bhīma iti bhārata.

शशंस तस्मै पाञ्चाली चिरयातं वृकोदरम्। कथयाम् आस तत् सर्वं मृगान् हन्तुम् इतो गतम्। तच् छ्रुत्वा त्वरितो राजा भृशम् उद्विग्नमानसः। स प्रतस्थे महाबाहुर् धौम्येन सहितो नृपः।

śaśaṃsa tasmai pāñcālī cirayātaṃ vṛkodaram. kathayām āsa tat sarvaṃ mṛgān hantum ito gatam. tac chrutvā tvarito rājā bhṛśam udvignamānasaḥ. sa pratasthe mahābāhur dhaumyena sahito nṛpaḥ.

द्रौपद्या रक्षणं कार्यम् इत्य् उवाच धनंजयम्। नकुलं सहदेवं च व्यादिदेश द्विजान् प्रति।

draupadyā rakṣaṇaṃ kāryam ity uvāca dhanaṃjayam. nakulaṃ sahadevaṃ ca vyādideśa dvijān prati.

स तस्य पदम् उन्नीय तस्माद् एवाश्रमात् प्रभुः। मृगयाम् आस कौन्तेय भीमसेनं महावने। स प्राचीं दिशम् आस्थाय महतो गजयूथपान्। ददर्श पृथिवीं चिह्नैर् भीमस्य परिचिह्निताम्। ततो मृगसहस्राणि मृगेन्द्राणां शतानि च। पतितानि वने दृष्ट्वा मार्गं तस्याविशन् नृपः।

sa tasya padam unnīya tasmād evāśramāt prabhuḥ. mṛgayām āsa kaunteya bhīmasenaṃ mahāvane. sa prācīṃ diśam āsthāya mahato gajayūthapān. dadarśa pṛthivīṃ cihnair bhīmasya paricihnitām. tato mṛgasahasrāṇi mṛgendrāṇāṃ śatāni ca. patitāni vane dṛṣṭvā mārgaṃ tasyāviśan nṛpaḥ.

धावतस् तस्य वीरस्य मृगार्थे वातरंहसः। ऊरुवातविनिर्भग्नान् द्रुमान् व्यावर्जितान् पथि।

dhāvatas tasya vīrasya mṛgārthe vātaraṃhasaḥ. ūruvātavinirbhagnān drumān vyāvarjitān pathi.

स गत्वा तैस् तदा चिह्नैर् ददर्श गिरिगह्वरे। रूक्षमारुतभूयिष्ठे निष्पत्रद्रुमसंकटे। ईरिणे निर्जले देशे कण्टकिद्रुमसंकुले। अश्मस्थाणुक्षुपाकीर्णे सुदुर्गे विषमोत्कटे। गृहीतं भुजगेन्द्रेण निश्चेष्टम् अनुजं तथा।

sa gatvā tais tadā cihnair dadarśa girigahvare. rūkṣamārutabhūyiṣṭhe niṣpatradrumasaṃkaṭe. īriṇe nirjale deśe kaṇṭakidrumasaṃkule. aśmasthāṇukṣupākīrṇe sudurge viṣamotkaṭe. gṛhītaṃ bhujagendreṇa niśceṣṭam anujaṃ tathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...