महाभारत 16.9 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←मौसल पर्व→

←अध्याय 9

[mh-16-9] • 38 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। प्रविशन्न् अर्जुनो राजन्न् आश्रमं सत्यवादिनः। ददर्शासीनम् एकान्ते मुनिं सत्यवतीसुतम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. praviśann arjuno rājann āśramaṃ satyavādinaḥ. dadarśāsīnam ekānte muniṃ satyavatīsutam.

स तम् आसाद्य धर्मज्ञम् उपतस्थे महाव्रतम्। अर्जुनो ऽस्मीति नामास्मै निवेद्याभ्यवदत् ततः।

sa tam āsādya dharmajñam upatasthe mahāvratam. arjuno 'smīti nāmāsmai nivedyābhyavadat tataḥ.

स्वागतं ते ऽस्त्व् इति प्राह मुनिः सत्यवतीसुतः। आस्यताम् इति चोवाच प्रसन्नात्मा महामुनिः।

svāgataṃ te 'stv iti prāha muniḥ satyavatīsutaḥ. āsyatām iti covāca prasannātmā mahāmuniḥ.

तम् अप्रतीतमनसं निःश्वसन्तं पुनः पुनः। निर्विण्णमनसं दृष्ट्वा पार्थं व्यासो ऽब्रवीद् इदम्। नखकेशदशाकुम्भवारिणा किं समुक्षितः। परिचारकेषु यः कश् चित् तिष्ठन्न् एव विनिद्रितः। पतितस् तवोपरिषदाद् गत। सर्वोपनिषदाम् अर्थं यो ब्रूते स महागुरुः। तेन संपूजितं लिङ्गम् उद्दिश्य प्रतिवासरम्। निष्कदाने नमस्कारे नियमे केन विघ्नितः। अहन्य् अहनि वेदान्तश्रवणं घटिकाद्वयम्।

tam apratītamanasaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ. nirviṇṇamanasaṃ dṛṣṭvā pārthaṃ vyāso 'bravīd idam. nakhakeśadaśākumbhavāriṇā kiṃ samukṣitaḥ. paricārakeṣu yaḥ kaś cit tiṣṭhann eva vinidritaḥ. patitas tavopariṣadād gata. sarvopaniṣadām arthaṃ yo brūte sa mahāguruḥ. tena saṃpūjitaṃ liṅgam uddiśya prativāsaram. niṣkadāne namaskāre niyame kena vighnitaḥ. ahany ahani vedāntaśravaṇaṃ ghaṭikādvayam.

अवीरजो ऽभिघातस् ते ब्राह्मणो वा हतस् त्वया। युद्धे पराजितो वासि गतश्रीर् इव लक्ष्यसे।

avīrajo 'bhighātas te brāhmaṇo vā hatas tvayā. yuddhe parājito vāsi gataśrīr iva lakṣyase.

न त्वा प्रत्यभिजानामि किम् इदं भरतर्षभ। श्रोतव्यं चेन् मया पार्थ क्षिप्रम् आख्यातुम् अर्हसि। वैशंपायनः। ततः पार्थो विनिःश्वस्य श्रूयतां भगवन् इति। प्रोक्त्वा यथावद् आचष्टे व्यासायात्मपराभवम्।

na tvā pratyabhijānāmi kim idaṃ bharatarṣabha. śrotavyaṃ cen mayā pārtha kṣipram ākhyātum arhasi. vaiśaṃpāyanaḥ. tataḥ pārtho viniḥśvasya śrūyatāṃ bhagavan iti. proktvā yathāvad ācaṣṭe vyāsāyātmaparābhavam.

अर्जुन उवाच। यः स मेधवपुः श्रीमान् बृहत्पङ्कजलोचनः। स कृष्णः सह रामेण त्यक्त्वा देहं दिवं गतः। तद् अनुस्मृत्य संमोहं सदा शोकं महामते। प्रयामि सर्वदा मह्यं मुमूर्षा चोपजायते। त्वद्वाक्यस्पर्शनालोकसुखं चामृतसंनिभम्। संस्मृत्य देवदेवस्य प्रमुह्यामि महात्मनः। भीष्मद्रोणाङ्गराजाद्यास् तथा दुर्योधनादयः। यत्प्रभावेण निर्दग्धाः स कृष्णस् त्यक्तवान् भुवम्।

arjuna uvāca. yaḥ sa medhavapuḥ śrīmān bṛhatpaṅkajalocanaḥ. sa kṛṣṇaḥ saha rāmeṇa tyaktvā dehaṃ divaṃ gataḥ. tad anusmṛtya saṃmohaṃ sadā śokaṃ mahāmate. prayāmi sarvadā mahyaṃ mumūrṣā copajāyate. tvadvākyasparśanālokasukhaṃ cāmṛtasaṃnibham. saṃsmṛtya devadevasya pramuhyāmi mahātmanaḥ. bhīṣmadroṇāṅgarājādyās tathā duryodhanādayaḥ. yatprabhāveṇa nirdagdhāḥ sa kṛṣṇas tyaktavān bhuvam.

मौसले वृष्णिवीराणां विनाशो ब्रह्मशापजः। बभूव वीरान्तकरः प्रभासे रोमहर्षणः।

mausale vṛṣṇivīrāṇāṃ vināśo brahmaśāpajaḥ. babhūva vīrāntakaraḥ prabhāse romaharṣaṇaḥ.

ये ते शूरा महात्मानः सिंहदर्पा महाबलाः। भोजवृष्ण्यन्धका ब्रह्मन्न् अन्योन्यं तैर् हतं युधि।

ye te śūrā mahātmānaḥ siṃhadarpā mahābalāḥ. bhojavṛṣṇyandhakā brahmann anyonyaṃ tair hataṃ yudhi.

गदापरिघशक्तीनां सहाः परिघबाहवः। त एरकाभिर् निहताः पश्य कालस्य पर्ययम्।

gadāparighaśaktīnāṃ sahāḥ parighabāhavaḥ. ta erakābhir nihatāḥ paśya kālasya paryayam.

हतं पञ्चशतं तेषां सहस्रं बाहुशालिनाम्। निधनं समनुप्राप्तं समासाद्येतरेतरम्।

hataṃ pañcaśataṃ teṣāṃ sahasraṃ bāhuśālinām. nidhanaṃ samanuprāptaṃ samāsādyetaretaram.

पुनः पुनर् न मृश्यामि विनाशम् अमितौजसाम्। चिन्तयानो यदूनां च कृष्णस्य च यशस्विनः।

punaḥ punar na mṛśyāmi vināśam amitaujasām. cintayāno yadūnāṃ ca kṛṣṇasya ca yaśasvinaḥ.

शोषणं सागरस्येव पर्वतस्येव चालनम्। नभसः पतनं चैव शैत्यम् अग्नेस् तथैव च।

śoṣaṇaṃ sāgarasyeva parvatasyeva cālanam. nabhasaḥ patanaṃ caiva śaityam agnes tathaiva ca.

अश्रद्धेयम् अहं मन्ये विनाशं शार्ङ्गधन्वनः। न चेह स्थातुम् इच्छामि लोके कृष्णविनाकृतः।

aśraddheyam ahaṃ manye vināśaṃ śārṅgadhanvanaḥ. na ceha sthātum icchāmi loke kṛṣṇavinākṛtaḥ.

इतः कष्टतरं चान्यच् छृणु तद् वै तपोधन। मनो मे दीर्यते येन चिन्तयानस्य वै मुहुः।

itaḥ kaṣṭataraṃ cānyac chṛṇu tad vai tapodhana. mano me dīryate yena cintayānasya vai muhuḥ.

पश्यतो वृष्णिदाराश् च मम ब्रह्मन् सहस्रशः। आभीरैर् अनुसृत्याजौ हृताः पञ्चनदालयैः।

paśyato vṛṣṇidārāś ca mama brahman sahasraśaḥ. ābhīrair anusṛtyājau hṛtāḥ pañcanadālayaiḥ.

धनुर् आदाय तत्राहं नाशकं तस्य पूरणे। यथा पुरा च मे वीर्यं भुजयोर् न तथाभवत्।

dhanur ādāya tatrāhaṃ nāśakaṃ tasya pūraṇe. yathā purā ca me vīryaṃ bhujayor na tathābhavat.

अस्त्राणि मे प्रनष्टानि विविधानि महामुने। शराश् च क्षयम् आपन्नाः क्षणेनैव समन्ततः। तद् धनुस् तानि चास्त्राणि स रथस् ते च वाजिनः। सर्वम् एकपदे भ्रष्टं दानम् अश्रोत्रिये यथा।

astrāṇi me pranaṣṭāni vividhāni mahāmune. śarāś ca kṣayam āpannāḥ kṣaṇenaiva samantataḥ. tad dhanus tāni cāstrāṇi sa rathas te ca vājinaḥ. sarvam ekapade bhraṣṭaṃ dānam aśrotriye yathā.

पुरुषश् चाप्रमेयात्मा शङ्खचक्रगदाधरः। चतुर्भुजः पीतवासा श्यामः पद्मायतेक्षणः।

puruṣaś cāprameyātmā śaṅkhacakragadādharaḥ. caturbhujaḥ pītavāsā śyāmaḥ padmāyatekṣaṇaḥ.

यः स याति पुरस्तान् मे रथस्य सुमहाद्युतिः। प्रदहन् रिपुसैन्यानि न पश्याम्य् अहम् अद्य तम्।

yaḥ sa yāti purastān me rathasya sumahādyutiḥ. pradahan ripusainyāni na paśyāmy aham adya tam.

येन पूर्वं प्रदग्धानि शत्रुसैन्यानि तेजसा। शरैर् गाण्डीवनिर्मुक्तैर् अहं पश्चाद् व्यनाशयम्।

yena pūrvaṃ pradagdhāni śatrusainyāni tejasā. śarair gāṇḍīvanirmuktair ahaṃ paścād vyanāśayam.

तम् अपश्यन् विषीदामि घूर्णामीव च सत्तम। परिनिर्विण्णचेताश् च शान्तिं नोपलभे ऽपि च। देवकीनन्दनं देवं वासुदेवम् अजं प्रभुम्।

tam apaśyan viṣīdāmi ghūrṇāmīva ca sattama. parinirviṇṇacetāś ca śāntiṃ nopalabhe 'pi ca. devakīnandanaṃ devaṃ vāsudevam ajaṃ prabhum.

विना जनार्दनं वीरं नाहं जीवितुम् उत्सहे। श्रुत्वैव हि गतं विष्णुं ममापि मुमुहुर् दिशः।

vinā janārdanaṃ vīraṃ nāhaṃ jīvitum utsahe. śrutvaiva hi gataṃ viṣṇuṃ mamāpi mumuhur diśaḥ.

प्रनष्टज्ञातिवीर्यस्य शून्यस्य परिधावतः। उपदेष्टुं मम श्रेयो भवान् अर्हति सत्तम।

pranaṣṭajñātivīryasya śūnyasya paridhāvataḥ. upadeṣṭuṃ mama śreyo bhavān arhati sattama.

व्यास उवाच। देवांशा देवदेवेन संभूतास् ते गताः सह। धर्मव्यवस्थारक्षार्थं देवेन समुपेक्षिताः। ब्रह्मशापविनिर्दग्धा वृष्ण्यन्धकमहारथाः। विनष्टाः कुरुशार्दूल न ताञ् शोचितुम् अर्हसि।

vyāsa uvāca. devāṃśā devadevena saṃbhūtās te gatāḥ saha. dharmavyavasthārakṣārthaṃ devena samupekṣitāḥ. brahmaśāpavinirdagdhā vṛṣṇyandhakamahārathāḥ. vinaṣṭāḥ kuruśārdūla na tāñ śocitum arhasi.

भवितव्यं तथा तद् धि दिष्टम् एतन् महात्मनाम्। उपेक्षितं च कृष्णेन शक्तेनापि व्यपोहितुम्।

bhavitavyaṃ tathā tad dhi diṣṭam etan mahātmanām. upekṣitaṃ ca kṛṣṇena śaktenāpi vyapohitum.

त्रैलोक्यम् अपि कृष्णो हि कृत्स्नं स्थावरजङ्गमम्। प्रसहेद् अन्यथा कर्तुं किम् उ शापं मनीषिणाम्। स्त्रियश् च ताः पुरा शप्ताः प्रहासकुपितेन वै। अष्टावक्रेण मुनिना तदर्थं त्वद्बलक्षयः।

trailokyam api kṛṣṇo hi kṛtsnaṃ sthāvarajaṅgamam. prasahed anyathā kartuṃ kim u śāpaṃ manīṣiṇām. striyaś ca tāḥ purā śaptāḥ prahāsakupitena vai. aṣṭāvakreṇa muninā tadarthaṃ tvadbalakṣayaḥ.

रथस्य पुरतो याति यः स चक्रगदाधरः। तव स्नेहात् पुराणर्षिर् वासुदेवश् चतुर्भुजः।

rathasya purato yāti yaḥ sa cakragadādharaḥ. tava snehāt purāṇarṣir vāsudevaś caturbhujaḥ.

कृत्वा भारावतरणं पृथिव्याः पृथुलोचनः। मोक्षयित्वा जगत् सर्वं गतः स्वस्थानम् उत्तमम्।

kṛtvā bhārāvataraṇaṃ pṛthivyāḥ pṛthulocanaḥ. mokṣayitvā jagat sarvaṃ gataḥ svasthānam uttamam.

त्वया त्व् इह महत् कर्म देवानां पुरुषर्षभ। कृतं भीमसहायेन यमाभ्यां च महाभुज।

tvayā tv iha mahat karma devānāṃ puruṣarṣabha. kṛtaṃ bhīmasahāyena yamābhyāṃ ca mahābhuja.

कृतकृत्यांश् च वो मन्ये संसिद्धान् कुरुपुंगव। गमनं प्राप्तकालं च तद् धि श्रेयो मतं मम।

kṛtakṛtyāṃś ca vo manye saṃsiddhān kurupuṃgava. gamanaṃ prāptakālaṃ ca tad dhi śreyo mataṃ mama.

बलं बुद्धिश् च तेजश् च प्रतिपत्तिश् च भारत। भवन्ति भवकालेषु विपद्यन्ते विपर्यये। त्वयैकेन हताः पूर्वं भीष्मकर्णादयो नृपाः। ते माम् अर्जुन कालोत्थकर्मणाभिभवो न सः। त्वया यत् कौरवा ध्वस्ता यदाभीरैर् भवाञ् जितः।

balaṃ buddhiś ca tejaś ca pratipattiś ca bhārata. bhavanti bhavakāleṣu vipadyante viparyaye. tvayaikena hatāḥ pūrvaṃ bhīṣmakarṇādayo nṛpāḥ. te mām arjuna kālotthakarmaṇābhibhavo na saḥ. tvayā yat kauravā dhvastā yadābhīrair bhavāñ jitaḥ.

कालमूलम् इदं सर्वं जगद्बीजं धनंजय। काल एव समादत्ते पुनर् एव यदृच्छया।

kālamūlam idaṃ sarvaṃ jagadbījaṃ dhanaṃjaya. kāla eva samādatte punar eva yadṛcchayā.

स एव बलवान् भूत्वा पुनर् भवति दुर्बलः। स एवेशश् च भूत्वेह परैर् आज्ञाप्यते पुनः।

sa eva balavān bhūtvā punar bhavati durbalaḥ. sa eveśaś ca bhūtveha parair ājñāpyate punaḥ.

कृतकृत्यानि चास्त्राणि गतान्य् अद्य यथागतम्। पुनर् एष्यन्ति ते हस्तं यदा कालो भविष्यति।

kṛtakṛtyāni cāstrāṇi gatāny adya yathāgatam. punar eṣyanti te hastaṃ yadā kālo bhaviṣyati.

कालो गन्तुं गतिं मुख्यां भवताम् अपि भारत। एतच् छ्रेयो हि वो मन्ये परमं भरतर्षभ।

kālo gantuṃ gatiṃ mukhyāṃ bhavatām api bhārata. etac chreyo hi vo manye paramaṃ bharatarṣabha.

एतद् वचनम् आज्ञाय व्यासस्यामिततेजसः। अनुज्ञातो ययौ पार्थो नगरं नागसाह्वयम्।

etad vacanam ājñāya vyāsasyāmitatejasaḥ. anujñāto yayau pārtho nagaraṃ nāgasāhvayam.

प्रविश्य च पुरीं वीरः समासाद्य युधिष्ठिरम्। आचष्ट तद् यथावृत्तं वृष्ण्यन्धकजनं प्रति।

praviśya ca purīṃ vīraḥ samāsādya yudhiṣṭhiram. ācaṣṭa tad yathāvṛttaṃ vṛṣṇyandhakajanaṃ prati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...