महाभारत 15.45 (श्लोक 1)

महाभारत

←आश्रमवासिक पर्व→

←अध्याय 45→

[mh-15-45] • 44 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। द्विवर्षोपनिवृत्तेषु पाण्डवेषु यदृच्छया। कदा चिन् नगरे नागसाह्वये च यदृच्छया। देवर्षिर् नारदो राजन्न् आजगाम युधिष्ठिरम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. dvivarṣopanivṛtteṣu pāṇḍaveṣu yadṛcchayā. kadā cin nagare nāgasāhvaye ca yadṛcchayā. devarṣir nārado rājann ājagāma yudhiṣṭhiram.

तम् अभ्यर्च्य महाबाहुः कुरुराजो युधिष्ठिरः। आसीनं परिविश्वस्तं प्रोवाच वदतां वरः। उवाच वचनं वाग्मी प्रश्रयावनतः सुधीः।

tam abhyarcya mahābāhuḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ. āsīnaṃ pariviśvastaṃ provāca vadatāṃ varaḥ. uvāca vacanaṃ vāgmī praśrayāvanataḥ sudhīḥ.

चिरस्य खलु पश्यामि भगवन्तम् उपस्थितम्। कच्चित् ते कुशलं विप्र शुभं वा प्रत्युपस्थितम्। अभिवाद्याब्रवीद् राजन् भ्रातृभिः सह पाण्डवः।

cirasya khalu paśyāmi bhagavantam upasthitam. kaccit te kuśalaṃ vipra śubhaṃ vā pratyupasthitam. abhivādyābravīd rājan bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ.

के देशाः परिदृष्टास् ते किं च कार्यं करोमि ते। तद् ब्रूहि द्विजमुख्य त्वम् अस्माकं च प्रियो ऽतिथिः।

ke deśāḥ paridṛṣṭās te kiṃ ca kāryaṃ karomi te. tad brūhi dvijamukhya tvam asmākaṃ ca priyo 'tithiḥ.

नारद उवाच। चिरदृष्टो ऽसि मे राजन्न् आगतो ऽस्मि तपोवनात्। परिदृष्टानि तीर्थानि गङ्गा चैव मया नृप।

nārada uvāca. ciradṛṣṭo 'si me rājann āgato 'smi tapovanāt. paridṛṣṭāni tīrthāni gaṅgā caiva mayā nṛpa.

युधिष्ठिर उवाच। वदन्ति पुरुषा मे ऽद्य गङ्गातीरनिवासिनः। धृतराष्ट्रं महात्मानम् आस्थितं परमं तपः। वदन्ति पितरं ज्येष्ठम् आस्थितं परमं तपः। तं द्रष्टुं तत्र गत्वाहम् आगतो नृपसत्तमम्।

yudhiṣṭhira uvāca. vadanti puruṣā me 'dya gaṅgātīranivāsinaḥ. dhṛtarāṣṭraṃ mahātmānam āsthitaṃ paramaṃ tapaḥ. vadanti pitaraṃ jyeṣṭham āsthitaṃ paramaṃ tapaḥ. taṃ draṣṭuṃ tatra gatvāham āgato nṛpasattamam.

अपि दृष्टस् त्वया तत्र कुशली स कुरूद्वहः। गान्धारी च पृथा चैव सूतपुत्रश् च संजयः।

api dṛṣṭas tvayā tatra kuśalī sa kurūdvahaḥ. gāndhārī ca pṛthā caiva sūtaputraś ca saṃjayaḥ.

कथं च वर्तते चाद्य पिता मम स पार्थिवः। श्रोतुम् इच्छामि भगवन् यदि दृष्टस् त्वया नृपः।

kathaṃ ca vartate cādya pitā mama sa pārthivaḥ. śrotum icchāmi bhagavan yadi dṛṣṭas tvayā nṛpaḥ.

नारद उवाच। स्थिरीभूय महाराज शृणु सर्वं यथातथम्। यथा श्रुतं च दृष्टं च मया तस्मिंस् तपोवने।

nārada uvāca. sthirībhūya mahārāja śṛṇu sarvaṃ yathātatham. yathā śrutaṃ ca dṛṣṭaṃ ca mayā tasmiṃs tapovane.

वनवासनिवृत्तेषु भवत्सु कुरुनन्दन। कुरुक्षेत्रात् पिता तुभ्यं गङ्गाद्वारं ययौ नृप।

vanavāsanivṛtteṣu bhavatsu kurunandana. kurukṣetrāt pitā tubhyaṃ gaṅgādvāraṃ yayau nṛpa.

गान्धार्या सहितो धीमान् वध्वा कुन्त्या समन्वितः। संजयेन च सूतेन साग्निहोत्रः सयाजकः।

gāndhāryā sahito dhīmān vadhvā kuntyā samanvitaḥ. saṃjayena ca sūtena sāgnihotraḥ sayājakaḥ.

आतस्थे स तपस् तीव्रं पिता तव तपोधनः। तत्रोग्रं तप आस्थाय धृतराष्ट्रो महामनाः। वीटां मुखे समाधाय वायुभक्षो ऽभवन् मुनिः।

ātasthe sa tapas tīvraṃ pitā tava tapodhanaḥ. tatrograṃ tapa āsthāya dhṛtarāṣṭro mahāmanāḥ. vīṭāṃ mukhe samādhāya vāyubhakṣo 'bhavan muniḥ.

वने स मुनिभिः सर्वैः पूज्यमानो महातपाः। त्वगस्थिमात्रशेषः स षण्मासान् अभवन् नृपः।

vane sa munibhiḥ sarvaiḥ pūjyamāno mahātapāḥ. tvagasthimātraśeṣaḥ sa ṣaṇmāsān abhavan nṛpaḥ.

गान्धारी तु जलाहारा कुन्ती मासोपवासिनी। संजयः षष्ठभक्तेन वर्तयाम् आस भारत।

gāndhārī tu jalāhārā kuntī māsopavāsinī. saṃjayaḥ ṣaṣṭhabhaktena vartayām āsa bhārata.

अग्नींस् तु याजकास् तत्र जुहुवुर् विधिवत् प्रभो। दृश्यतो ऽदृश्यतश् चैव वने तस्मिन् नृपस्य ह।

agnīṃs tu yājakās tatra juhuvur vidhivat prabho. dṛśyato 'dṛśyataś caiva vane tasmin nṛpasya ha.

अनिकेतो ऽथ राजा स बभूव वनगोचरः। ते चापि सहिते देव्यौ संजयश् च तम् अन्वयुः।

aniketo 'tha rājā sa babhūva vanagocaraḥ. te cāpi sahite devyau saṃjayaś ca tam anvayuḥ.

संजयो नृपतेर् नेता समेषु विषमेषु च। गान्धार्यास् तु पृथा राजंश् चक्षुर् आसीद् अनिन्दिता।

saṃjayo nṛpater netā sameṣu viṣameṣu ca. gāndhāryās tu pṛthā rājaṃś cakṣur āsīd aninditā.

ततः कदा चिद् गङ्गायाः कच्छे स नृपसत्तमः। गङ्गायाम् आप्लुतो धीमान् आश्रमाभिमुखो ऽभवत्।

tataḥ kadā cid gaṅgāyāḥ kacche sa nṛpasattamaḥ. gaṅgāyām āpluto dhīmān āśramābhimukho 'bhavat.

अथ वायुः समुद्भूतो दावाग्निर् अभवन् महान्। ददाह तद् वनं सर्वं परिगृह्य समन्ततः।

atha vāyuḥ samudbhūto dāvāgnir abhavan mahān. dadāha tad vanaṃ sarvaṃ parigṛhya samantataḥ.

दह्यत्सु मृगयूथेषु द्विजिह्वेषु समन्ततः। वराहाणां च यूथेषु संश्रयत्सु जलाशयान्।

dahyatsu mṛgayūtheṣu dvijihveṣu samantataḥ. varāhāṇāṃ ca yūtheṣu saṃśrayatsu jalāśayān.

समाविद्धे वने तस्मिन् प्राप्ते व्यसन उत्तमे। निराहारतया राजा मन्दप्राणविचेष्टितः। असमर्थो ऽपसरणे सुकृशौ मातरौ च ते।

samāviddhe vane tasmin prāpte vyasana uttame. nirāhāratayā rājā mandaprāṇaviceṣṭitaḥ. asamartho 'pasaraṇe sukṛśau mātarau ca te.

ततः स नृपतिर् दृष्ट्वा वह्निम् आयान्तम् अन्तिकात्। इदम् आह ततः सूतं संजयं पृथिवीपते।

tataḥ sa nṛpatir dṛṣṭvā vahnim āyāntam antikāt. idam āha tataḥ sūtaṃ saṃjayaṃ pṛthivīpate.

गच्छ संजय यत्राग्निर् न त्वां दहति कर्हि चित्। वयम् अत्राग्निना युक्ता गमिष्यामः परां गतिम्।

gaccha saṃjaya yatrāgnir na tvāṃ dahati karhi cit. vayam atrāgninā yuktā gamiṣyāmaḥ parāṃ gatim.

तम् उवाच किलोद्विग्नः संजयो वदतां वरः। राजन् मृत्युर् अनिष्टो ऽयं भविता ते वृथाग्निना।

tam uvāca kilodvignaḥ saṃjayo vadatāṃ varaḥ. rājan mṛtyur aniṣṭo 'yaṃ bhavitā te vṛthāgninā.

न चोपायं प्रपश्यामि मोक्षणे जातवेदसः। यद् अत्रानन्तरं कार्यं तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

na copāyaṃ prapaśyāmi mokṣaṇe jātavedasaḥ. yad atrānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān vaktum arhati.

इत्य् उक्तः संजयेनेदं पुनर् आह स पार्थिवः। नैष मृत्युर् अनिष्टो नो निःसृतानां गृहात् स्वयम्।

ity uktaḥ saṃjayenedaṃ punar āha sa pārthivaḥ. naiṣa mṛtyur aniṣṭo no niḥsṛtānāṃ gṛhāt svayam.

जलम् अग्निस् तथा वायुर् अथ वापि विकर्शनम्। तापसानां प्रशस्यन्ते गच्छ संजय माचिरम्।

jalam agnis tathā vāyur atha vāpi vikarśanam. tāpasānāṃ praśasyante gaccha saṃjaya māciram.

इत्य् उक्त्वा संजयं राजा समाधाय मनस् तदा। प्राङ्मुखः सह गान्धार्या कुन्त्या चोपाविशत् तदा।

ity uktvā saṃjayaṃ rājā samādhāya manas tadā. prāṅmukhaḥ saha gāndhāryā kuntyā copāviśat tadā.

संजयस् तं तथा दृष्ट्वा प्रदक्षिणम् अथाकरोत्। उवाच चैनं मेधावी युङ्क्ष्वात्मानम् इति प्रभो।

saṃjayas taṃ tathā dṛṣṭvā pradakṣiṇam athākarot. uvāca cainaṃ medhāvī yuṅkṣvātmānam iti prabho.

ऋषिपुत्रो मनीषी स राजा चक्रे ऽस्य तद् वचः। संनिरुध्येन्द्रियग्रामम् आसीत् काष्ठोपमस् तदा।

ṛṣiputro manīṣī sa rājā cakre 'sya tad vacaḥ. saṃnirudhyendriyagrāmam āsīt kāṣṭhopamas tadā.

गान्धारी च महाभागा जननी च पृथा तव। दावाग्निना समायुक्ते स च राजा पिता तव।

gāndhārī ca mahābhāgā jananī ca pṛthā tava. dāvāgninā samāyukte sa ca rājā pitā tava.

संजयस् तु महामात्रस् तस्माद् दावाद् अमुच्यत। गङ्गाकूले मया दृष्टस् तापसैः परिवारितः।

saṃjayas tu mahāmātras tasmād dāvād amucyata. gaṅgākūle mayā dṛṣṭas tāpasaiḥ parivāritaḥ.

स तान् आमन्त्र्य तेजस्वी निवेद्यैतच् च सर्वशः। प्रययौ संजयः सूतो हिमवन्तं महीधरम्।

sa tān āmantrya tejasvī nivedyaitac ca sarvaśaḥ. prayayau saṃjayaḥ sūto himavantaṃ mahīdharam.

एवं स निधनं प्राप्तः कुरुराजो महामनाः। गान्धारी च पृथा चैव जनन्यौ ते नराधिप।

evaṃ sa nidhanaṃ prāptaḥ kururājo mahāmanāḥ. gāndhārī ca pṛthā caiva jananyau te narādhipa.

यदृच्छयानुव्रजता मया राज्ञः कलेवरम्। तयोश् च देव्योर् उभयोर् दृष्टानि भरतर्षभ।

yadṛcchayānuvrajatā mayā rājñaḥ kalevaram. tayoś ca devyor ubhayor dṛṣṭāni bharatarṣabha.

ततस् तपोवने तस्मिन् समाजग्मुस् तपोधनाः। श्रुत्वा राज्ञस् तथा निष्ठां न त्व् अशोचन् गतिं च ते।

tatas tapovane tasmin samājagmus tapodhanāḥ. śrutvā rājñas tathā niṣṭhāṃ na tv aśocan gatiṃ ca te.

तत्राश्रौषम् अहं सर्वम् एतत् पुरुषसत्तम। यथा च नृपतिर् दग्धो देव्यौ ते चेति पाण्डव।

tatrāśrauṣam ahaṃ sarvam etat puruṣasattama. yathā ca nṛpatir dagdho devyau te ceti pāṇḍava.

न शोचितव्यं राजेन्द्र स्वन्तः स पृथिवीपतिः। प्राप्तवान् अग्निसंयोगं गान्धारी जननी च ते।

na śocitavyaṃ rājendra svantaḥ sa pṛthivīpatiḥ. prāptavān agnisaṃyogaṃ gāndhārī jananī ca te.

वैशंपायन उवाच। एतच् छ्रुत्वा तु सर्वेषां पाण्डवानां महात्मनाम्। निर्याणं धृतराष्ट्रस्य शोकः समभवन् महान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. etac chrutvā tu sarveṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām. niryāṇaṃ dhṛtarāṣṭrasya śokaḥ samabhavan mahān.

अन्तःपुराणां च तदा महान् आर्तस्वरो ऽभवत्। पौराणां च महाराज श्रुत्वा राज्ञस् तदा गतिम्।

antaḥpurāṇāṃ ca tadā mahān ārtasvaro 'bhavat. paurāṇāṃ ca mahārāja śrutvā rājñas tadā gatim.

अहो धिग् इति राजा तु विक्रुश्य भृशदुःखितः। ऊर्ध्वबाहुः स्मरन् मातुः प्ररुरोद युधिष्ठिरः। भीमसेनपुरोगाश् च भ्रातरः सर्व एव ते। रुरुदुर् दुःखसंतप्ता वर्णयन्तः पृथां तदा।

aho dhig iti rājā tu vikruśya bhṛśaduḥkhitaḥ. ūrdhvabāhuḥ smaran mātuḥ praruroda yudhiṣṭhiraḥ. bhīmasenapurogāś ca bhrātaraḥ sarva eva te. rurudur duḥkhasaṃtaptā varṇayantaḥ pṛthāṃ tadā.

अन्तःपुरेषु च तदा सुमहान् रुदितस्वनः। अन्तःपुरेषु सुमहांस् ततो रुदितनिस्वनः। प्रादुरासीन् महाराज पृथां श्रुत्वा तथागताम्।

antaḥpureṣu ca tadā sumahān ruditasvanaḥ. antaḥpureṣu sumahāṃs tato ruditanisvanaḥ. prādurāsīn mahārāja pṛthāṃ śrutvā tathāgatām.

तं च वृद्धं तथा दग्धं हतपुत्रं नराधिपम्। अन्वशोचन्त ते सर्वे गान्धारीं च तपस्विनीम्।

taṃ ca vṛddhaṃ tathā dagdhaṃ hataputraṃ narādhipam. anvaśocanta te sarve gāndhārīṃ ca tapasvinīm.

तस्मिन्न् उपरते शब्दे मुहूर्ताद् इव भारत। निगृह्य बाष्पं धैर्येण धर्मराजो ऽब्रवीद् इदम्।

tasminn uparate śabde muhūrtād iva bhārata. nigṛhya bāṣpaṃ dhairyeṇa dharmarājo 'bravīd idam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents