महाभारत 15.44 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्रमवासिक पर्व→

←अध्याय 44→

[mh-15-44] • 52 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। दृष्ट्वा पुत्रांस् तथा पौत्रान् सानुबन्धाञ् जनाधिपः। धृतराष्ट्रः किम् अकरोद् राजा चैव युधिष्ठिरः।

janamejaya uvāca. dṛṣṭvā putrāṃs tathā pautrān sānubandhāñ janādhipaḥ. dhṛtarāṣṭraḥ kim akarod rājā caiva yudhiṣṭhiraḥ.

वैशंपायन उवाच। तद् दृष्ट्वा महद् आश्चर्यं पुत्राणां दर्शनं पुनः। वीतशोकः स राजर्षिः पुनर् आश्रमम् आगमत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ putrāṇāṃ darśanaṃ punaḥ. vītaśokaḥ sa rājarṣiḥ punar āśramam āgamat.

इतरस् तु जनः सर्वस् ते चैव परमर्षयः। प्रतिजग्मुर् यथाकामं धृतराष्ट्राभ्यनुज्ञया।

itaras tu janaḥ sarvas te caiva paramarṣayaḥ. pratijagmur yathākāmaṃ dhṛtarāṣṭrābhyanujñayā.

पाण्डवास् तु महात्मानो लघुभूयिष्ठसैनिकाः। अनुजग्मुर् महात्मानं सदारं तं महीपतिम्।

pāṇḍavās tu mahātmāno laghubhūyiṣṭhasainikāḥ. anujagmur mahātmānaṃ sadāraṃ taṃ mahīpatim.

तम् आश्रमगतं धीमान् ब्रह्मर्षिर् लोकपूजितः। मुनिः सत्यवतीपुत्रो धृतराष्ट्रम् अभाषत। द्वैपायन उपागम्य राजानम् इदम् अब्रवीत्।

tam āśramagataṃ dhīmān brahmarṣir lokapūjitaḥ. muniḥ satyavatīputro dhṛtarāṣṭram abhāṣata. dvaipāyana upāgamya rājānam idam abravīt.

धृतराष्ट्र महाबाहो शृणु कौरवनन्दन। श्रुतं ते ज्ञानवृद्धानाम् ऋषीणां पुण्यकर्मणाम्।

dhṛtarāṣṭra mahābāho śṛṇu kauravanandana. śrutaṃ te jñānavṛddhānām ṛṣīṇāṃ puṇyakarmaṇām.

ऋद्धाभिजनवृद्धानां वेदवेदाङ्गवेदिनाम्। धर्मज्ञानां पुराणानां वदतां विविधाः कथाः। यथायं वासुदेवस् तु धृतराष्ट्र बलेन वै। जगत्पति यथा धर्मो लोके तिष्ठन् कलाव् अपि। तत्प्रसादेन राजासौ महान् धर्मम् अवाप्नुयात्। तत्पादकमलस्पृष्टां कलिर् नेयान् महीम् इमाम्।

ṛddhābhijanavṛddhānāṃ vedavedāṅgavedinām. dharmajñānāṃ purāṇānāṃ vadatāṃ vividhāḥ kathāḥ. yathāyaṃ vāsudevas tu dhṛtarāṣṭra balena vai. jagatpati yathā dharmo loke tiṣṭhan kalāv api. tatprasādena rājāsau mahān dharmam avāpnuyāt. tatpādakamalaspṛṣṭāṃ kalir neyān mahīm imām.

मा स्म शोके मनः कार्षीर् दिष्टेन व्यथते बुधः। श्रुतं देवरहस्यं ते नारदाद् देवदर्शनात्।

mā sma śoke manaḥ kārṣīr diṣṭena vyathate budhaḥ. śrutaṃ devarahasyaṃ te nāradād devadarśanāt.

गतास् ते क्षत्रधर्मेण शस्त्रपूतां गतिं शुभाम्। यथा दृष्टास् त्वया पुत्रा यथाकामविहारिणः।

gatās te kṣatradharmeṇa śastrapūtāṃ gatiṃ śubhām. yathā dṛṣṭās tvayā putrā yathākāmavihāriṇaḥ.

युधिष्ठिरस् त्व् अयं धीमान् भवन्तम् अनुरुध्यते। सहितो भ्रातृभिः सर्वैः सदारः ससुहृज्जनः।

yudhiṣṭhiras tv ayaṃ dhīmān bhavantam anurudhyate. sahito bhrātṛbhiḥ sarvaiḥ sadāraḥ sasuhṛjjanaḥ.

विसर्जयैनं यात्व् एष स्वराज्यम् अनुशासताम्। मासः समधिको ह्य् एषाम् अतीतो वसतां वने।

visarjayainaṃ yātv eṣa svarājyam anuśāsatām. māsaḥ samadhiko hy eṣām atīto vasatāṃ vane.

एतद् धि नित्यं यत्नेन पदं रक्ष्यं परंतप। बहुप्रत्यर्थिकं ह्य् एतद् राज्यं नाम नराधिप।

etad dhi nityaṃ yatnena padaṃ rakṣyaṃ paraṃtapa. bahupratyarthikaṃ hy etad rājyaṃ nāma narādhipa.

इत्य् उक्तः कौरवो राजा व्यासेनामितबुद्धिना। युधिष्ठिरम् अथाहूय वाग्मी वचनम् अब्रवीत्।

ity uktaḥ kauravo rājā vyāsenāmitabuddhinā. yudhiṣṭhiram athāhūya vāgmī vacanam abravīt.

अजातशत्रो भद्रं ते शृणु मे भ्रातृभिः सह। त्वत्प्रसादान् महीपाल शोको नास्मान् प्रबाधते।

ajātaśatro bhadraṃ te śṛṇu me bhrātṛbhiḥ saha. tvatprasādān mahīpāla śoko nāsmān prabādhate.

रमे चाहं त्वया पुत्र पुरेव गजसाह्वये। नाथेनानुगतो विद्वन् प्रियेषु परिवर्तिना।

rame cāhaṃ tvayā putra pureva gajasāhvaye. nāthenānugato vidvan priyeṣu parivartinā.

प्राप्तं पुत्रफलं त्वत्तः प्रीतिर् मे विपुला त्वयि। न मे मन्युर् महाबाहो गम्यतां पुत्र मा चिरम्।

prāptaṃ putraphalaṃ tvattaḥ prītir me vipulā tvayi. na me manyur mahābāho gamyatāṃ putra mā ciram.

भवन्तं चेह संप्रेक्ष्य तपो मे परिहीयते। तपोयुक्तं शरीरं च त्वां दृष्ट्वा धारितं पुनः।

bhavantaṃ ceha saṃprekṣya tapo me parihīyate. tapoyuktaṃ śarīraṃ ca tvāṃ dṛṣṭvā dhāritaṃ punaḥ.

मातरौ ते तथैवेमे शीर्णपर्णकृताशने। मम तुल्यव्रते पुत्र नचिरं वर्तयिष्यतः।

mātarau te tathaiveme śīrṇaparṇakṛtāśane. mama tulyavrate putra naciraṃ vartayiṣyataḥ.

दुर्योधनप्रभृतयो दृष्टा लोकान्तरं गताः। व्यासस्य तपसो वीर्याद् भवतश् च समागमात्।

duryodhanaprabhṛtayo dṛṣṭā lokāntaraṃ gatāḥ. vyāsasya tapaso vīryād bhavataś ca samāgamāt.

प्रयोजनं चिरं वृत्तं जीवितस्य च मे ऽनघ। उग्रं तपः समास्थास्ये त्वम् अनुज्ञातुम् अर्हसि।

prayojanaṃ ciraṃ vṛttaṃ jīvitasya ca me 'nagha. ugraṃ tapaḥ samāsthāsye tvam anujñātum arhasi.

त्वय्य् अद्य पिण्डः कीर्तिश् च कुलं चेदं प्रतिष्ठितम्। श्वो वाद्य वा महाबाहो गम्यतां पुत्र मा चिरम्।

tvayy adya piṇḍaḥ kīrtiś ca kulaṃ cedaṃ pratiṣṭhitam. śvo vādya vā mahābāho gamyatāṃ putra mā ciram.

राजनीतिः सुबहुशः श्रुता ते भरतर्षभ। संदेष्टव्यं न पश्यामि कृतम् एतावता विभो।

rājanītiḥ subahuśaḥ śrutā te bharatarṣabha. saṃdeṣṭavyaṃ na paśyāmi kṛtam etāvatā vibho.

इत्य् उक्तवचनं तात नृपो राजानम् अब्रवीत्। तत्कालयुक्तं तथ्यं च बुद्धिमान् स युधिष्ठिरः। न माम् अर्हसि धर्मज्ञ परित्यक्तुम् अनागसम्।

ity uktavacanaṃ tāta nṛpo rājānam abravīt. tatkālayuktaṃ tathyaṃ ca buddhimān sa yudhiṣṭhiraḥ. na mām arhasi dharmajña parityaktum anāgasam.

कामं गच्छन्तु मे सर्वे भ्रातरो ऽनुचरास् तथा। भवन्तम् अहम् अन्विष्ये मातरौ च यतव्रते।

kāmaṃ gacchantu me sarve bhrātaro 'nucarās tathā. bhavantam aham anviṣye mātarau ca yatavrate.

तम् उवाचाथ गान्धारी मैवं पुत्र शृणुष्व मे। त्वय्य् अधीनं कुरुकुलं पिण्डश् च श्वशुरस्य मे।

tam uvācātha gāndhārī maivaṃ putra śṛṇuṣva me. tvayy adhīnaṃ kurukulaṃ piṇḍaś ca śvaśurasya me.

गम्यतां पुत्र पर्याप्तम् एतावत् पूजिता वयम्। राजा यद् आह तत् कार्यं त्वया पुत्र पितुर् वचः।

gamyatāṃ putra paryāptam etāvat pūjitā vayam. rājā yad āha tat kāryaṃ tvayā putra pitur vacaḥ.

इत्य् उक्तः स तु गान्धार्या कुन्तीम् इदम् उवाच ह। स्नेहबाष्पाकुले नेत्रे प्रमृज्य रुदतीं वचः।

ity uktaḥ sa tu gāndhāryā kuntīm idam uvāca ha. snehabāṣpākule netre pramṛjya rudatīṃ vacaḥ.

विसर्जयति मां राजा गान्धारी च यशस्विनी। कुन्ती उवाच। शुश्रूषातिकृशा त्वं च नातः पुण्यं परं मम। न युक्तं तपसो विघ्नं कर्तुं दीक्षाकृशा वयम्। अन्तकाले न युक्तं हि अपत्यादिपरिग्रहम्। भवत्यां बद्धचित्तस् तु कथं यास्यामि दुःखितः।

visarjayati māṃ rājā gāndhārī ca yaśasvinī. kuntī uvāca. śuśrūṣātikṛśā tvaṃ ca nātaḥ puṇyaṃ paraṃ mama. na yuktaṃ tapaso vighnaṃ kartuṃ dīkṣākṛśā vayam. antakāle na yuktaṃ hi apatyādiparigraham. bhavatyāṃ baddhacittas tu kathaṃ yāsyāmi duḥkhitaḥ.

न चोत्सहे तपोविघ्नं कर्तुं ते धर्मचारिणि। तपसो हि परं नास्ति तपसा विन्दते महत्।

na cotsahe tapovighnaṃ kartuṃ te dharmacāriṇi. tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat.

ममापि न तथा राज्ञि राज्ये बुद्धिर् यथा पुरा। तपस्य् एवानुरक्तं मे मनः सर्वात्मना तथा।

mamāpi na tathā rājñi rājye buddhir yathā purā. tapasy evānuraktaṃ me manaḥ sarvātmanā tathā.

शून्येयं च मही सर्वा न मे प्रीतिकरी शुभे। बान्धवा नः परिक्षीणा बलं नो न यथा पुरा।

śūnyeyaṃ ca mahī sarvā na me prītikarī śubhe. bāndhavā naḥ parikṣīṇā balaṃ no na yathā purā.

पाञ्चालाः सुभृशं क्षीणाः कन्यामात्रावशेषिताः। न तेषां कुलकर्तारं कं चित् पश्याम्य् अहं शुभे।

pāñcālāḥ subhṛśaṃ kṣīṇāḥ kanyāmātrāvaśeṣitāḥ. na teṣāṃ kulakartāraṃ kaṃ cit paśyāmy ahaṃ śubhe.

सर्वे हि भस्मसान् नीता द्रोणेनैकेन संयुगे। अवशेषास् तु निहता द्रोणपुत्रेण वै निशि।

sarve hi bhasmasān nītā droṇenaikena saṃyuge. avaśeṣās tu nihatā droṇaputreṇa vai niśi.

चेदयश् चैव मत्स्याश् च दृष्टपूर्वास् तथैव नः। केवलं वृष्णिचक्रं तु वासुदेवपरिग्रहात्। स वृद्धं प्रीयते नित्यं स च देवः परात्मभूः। यं दृष्ट्वा स्थातुम् इच्छामि धर्मार्थं नान्यहेतुकम्।

cedayaś caiva matsyāś ca dṛṣṭapūrvās tathaiva naḥ. kevalaṃ vṛṣṇicakraṃ tu vāsudevaparigrahāt. sa vṛddhaṃ prīyate nityaṃ sa ca devaḥ parātmabhūḥ. yaṃ dṛṣṭvā sthātum icchāmi dharmārthaṃ nānyahetukam.

शिवेन पश्य नः सर्वान् दुर्लभं दर्शनं तव। भविष्यत्य् अम्ब राजा हि तीव्रम् आरप्स्यते तपः।

śivena paśya naḥ sarvān durlabhaṃ darśanaṃ tava. bhaviṣyaty amba rājā hi tīvram ārapsyate tapaḥ.

एतच् छ्रुत्वा महाबाहुः सहदेवो युधां पतिः। युधिष्ठिरम् उवाचेदं बाष्पव्याकुललोचनः।

etac chrutvā mahābāhuḥ sahadevo yudhāṃ patiḥ. yudhiṣṭhiram uvācedaṃ bāṣpavyākulalocanaḥ.

नोत्सहे ऽहं परित्यक्तुं मातरं पार्थिवर्षभ। प्रतियातु भवान् क्षिप्रं तपस् तप्स्याम्य् अहं वने।

notsahe 'haṃ parityaktuṃ mātaraṃ pārthivarṣabha. pratiyātu bhavān kṣipraṃ tapas tapsyāmy ahaṃ vane.

इहैव शोषयिष्यामि तपसाहं कलेवरम्। पादशुश्रूषणे युक्तो राज्ञो मात्रोस् तथानयोः।

ihaiva śoṣayiṣyāmi tapasāhaṃ kalevaram. pādaśuśrūṣaṇe yukto rājño mātros tathānayoḥ.

तम् उवाच ततः कुन्ती परिष्वज्य महाभुजम्। गम्यतां पुत्र मैव त्वं वोचः कुरु वचो मम।

tam uvāca tataḥ kuntī pariṣvajya mahābhujam. gamyatāṃ putra maiva tvaṃ vocaḥ kuru vaco mama.

आगमा वः शिवाः सन्तु स्वस्था भवत पुत्रकाः। उपरोधो भवेद् एवम् अस्माकं तपसः कृते।

āgamā vaḥ śivāḥ santu svasthā bhavata putrakāḥ. uparodho bhaved evam asmākaṃ tapasaḥ kṛte.

त्वत्स्नेहपाशबद्धा च हीयेयं तपसः परात्। तस्मात् पुत्रक गच्छ त्वं शिष्टम् अल्पं हि नः प्रभो।

tvatsnehapāśabaddhā ca hīyeyaṃ tapasaḥ parāt. tasmāt putraka gaccha tvaṃ śiṣṭam alpaṃ hi naḥ prabho.

एवं संस्तम्भितं वाक्यैः कुन्त्या बहुविधैर् मनः। सहदेवस्य राजेन्द्र राज्ञश् चैव विशेषतः।

evaṃ saṃstambhitaṃ vākyaiḥ kuntyā bahuvidhair manaḥ. sahadevasya rājendra rājñaś caiva viśeṣataḥ.

ते मात्रा समनुज्ञाता राज्ञा च कुरुपुंगवाः। अभिवाद्य कुरुश्रेष्ठम् आमन्त्रयितुम् आरभन्।

te mātrā samanujñātā rājñā ca kurupuṃgavāḥ. abhivādya kuruśreṣṭham āmantrayitum ārabhan.

राजन् प्रतिगमिष्यामः शिवेन प्रतिनन्दिताः। आज्ञापय महाबाहो सर्वे त्वच्छासनानुगाः। अनुज्ञातास् त्वया राजन् गमिष्यामो विकल्मषाः।

rājan pratigamiṣyāmaḥ śivena pratinanditāḥ. ājñāpaya mahābāho sarve tvacchāsanānugāḥ. anujñātās tvayā rājan gamiṣyāmo vikalmaṣāḥ.

एवम् उक्तः स राजर्षिर् धर्मराज्ञा महात्मना। अनुजज्ञे जयाशीर्भिर् अभिनन्द्य युधिष्ठिरम्।

evam uktaḥ sa rājarṣir dharmarājñā mahātmanā. anujajñe jayāśīrbhir abhinandya yudhiṣṭhiram.

भीमं च बलिनां श्रेष्ठं सान्त्वयाम् आस पार्थिवः। स चास्य सम्यङ् मेधावी प्रत्यपद्यत वीर्यवान्।

bhīmaṃ ca balināṃ śreṣṭhaṃ sāntvayām āsa pārthivaḥ. sa cāsya samyaṅ medhāvī pratyapadyata vīryavān.

अर्जुनं च समाश्लिष्य यमौ च पुरुषर्षभौ। अनुजज्ञे स कौरव्यः परिष्वज्याभिनन्द्य च।

arjunaṃ ca samāśliṣya yamau ca puruṣarṣabhau. anujajñe sa kauravyaḥ pariṣvajyābhinandya ca.

गान्धार्या चाभ्यनुज्ञाताः कृतपादाभिवन्दनाः। जनन्या समुपाघ्राताः परिष्वक्ताश् च ते नृपम्। चक्रुः प्रदक्षिणं सर्वे वत्सा इव निवारणे।

gāndhāryā cābhyanujñātāḥ kṛtapādābhivandanāḥ. jananyā samupāghrātāḥ pariṣvaktāś ca te nṛpam. cakruḥ pradakṣiṇaṃ sarve vatsā iva nivāraṇe.

पुनः पुनर् निरीक्षन्तः प्रजग्मुस् ते प्रदक्षिणम्। तथैव द्रौपदी साध्वी सर्वाः कौरवयोषितः।

punaḥ punar nirīkṣantaḥ prajagmus te pradakṣiṇam. tathaiva draupadī sādhvī sarvāḥ kauravayoṣitaḥ.

न्यायतः श्वशुरे वृत्तिं प्रयुज्य प्रययुस् ततः। श्वश्रूभ्यां समनुज्ञाताः परिष्वज्याभिनन्दिताः। संदिष्टाश् चेतिकर्तव्यं प्रययुर् भर्तृभिः सह।

nyāyataḥ śvaśure vṛttiṃ prayujya prayayus tataḥ. śvaśrūbhyāṃ samanujñātāḥ pariṣvajyābhinanditāḥ. saṃdiṣṭāś cetikartavyaṃ prayayur bhartṛbhiḥ saha.

ततः प्रजज्ञे निनदः सूतानां युज्यताम् इति। उष्ट्राणां क्रोशतां चैव हयानां हेषताम् अपि।

tataḥ prajajñe ninadaḥ sūtānāṃ yujyatām iti. uṣṭrāṇāṃ krośatāṃ caiva hayānāṃ heṣatām api.

ततो युधिष्ठिरो राजा सदारः सहसैनिकः। नगरं हास्तिनपुरं पुनर् आयात् सबान्धवः।

tato yudhiṣṭhiro rājā sadāraḥ sahasainikaḥ. nagaraṃ hāstinapuraṃ punar āyāt sabāndhavaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...