महाभारत 15.11 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्रमवासिक पर्व→

←अध्याय 11→

[mh-15-11] • 19 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। मण्डलानि च बुध्येथाः परेषाम् आत्मनस् तथा। उदासीनगुणानां च मध्यमानां तथैव च।

dhṛtarāṣṭra uvāca. maṇḍalāni ca budhyethāḥ pareṣām ātmanas tathā. udāsīnaguṇānāṃ ca madhyamānāṃ tathaiva ca.

चतुर्णां शत्रुजातानां सर्वेषाम् आततायिनाम्। मित्रं चामित्रमित्रं च बोद्धव्यं ते ऽरिकर्शन।

caturṇāṃ śatrujātānāṃ sarveṣām ātatāyinām. mitraṃ cāmitramitraṃ ca boddhavyaṃ te 'rikarśana.

तथामात्या जनपदा दुर्गाणि विषमाणि च। बलानि च कुरुश्रेष्ठ भवन्त्य् एषां यथेच्छकम्।

tathāmātyā janapadā durgāṇi viṣamāṇi ca. balāni ca kuruśreṣṭha bhavanty eṣāṃ yathecchakam.

ते च द्वादश कौन्तेय राज्ञां वै विविधात्मकाः। मन्त्रिप्रधानाश् च गुणाः षष्टिर् द्वादश च प्रभो।

te ca dvādaśa kaunteya rājñāṃ vai vividhātmakāḥ. mantripradhānāś ca guṇāḥ ṣaṣṭir dvādaśa ca prabho.

एतन् मण्डलम् इत्य् आहुर् आचार्या नीतिकोविदाः। अत्र षाड्गुण्यम् आयत्तं युधिष्ठिर निबोध तत्।

etan maṇḍalam ity āhur ācāryā nītikovidāḥ. atra ṣāḍguṇyam āyattaṃ yudhiṣṭhira nibodha tat.

वृद्धिक्षयौ च विज्ञेयौ स्थानं च कुरुनन्दन। द्विसप्तत्या महाबाहो ततः षाड्गुण्यचारिणः।

vṛddhikṣayau ca vijñeyau sthānaṃ ca kurunandana. dvisaptatyā mahābāho tataḥ ṣāḍguṇyacāriṇaḥ.

यदा स्वपक्षो बलवान् परपक्षस् तथाबलः। विगृह्य शत्रून् कौन्तेय यायात् क्षितिपतिस् तदा। यदा स्वपक्षो ऽबलवांस् तदा संधिं समाश्रयेत्। स्वपक्षश् चैव दुर्बलः। सार्धं विद्वांस् तदा क्षीणः।

yadā svapakṣo balavān parapakṣas tathābalaḥ. vigṛhya śatrūn kaunteya yāyāt kṣitipatis tadā. yadā svapakṣo 'balavāṃs tadā saṃdhiṃ samāśrayet. svapakṣaś caiva durbalaḥ. sārdhaṃ vidvāṃs tadā kṣīṇaḥ.

द्रव्याणां संचयश् चैव कर्तव्यः स्यान् महांस् तथा। यदा समर्थो यानाय नचिरेणैव भारत।

dravyāṇāṃ saṃcayaś caiva kartavyaḥ syān mahāṃs tathā. yadā samartho yānāya nacireṇaiva bhārata.

तदा सर्वं विधेयं स्यात् स्थानं च न विभाजयेत्। भूमिर् अल्पफला देया विपरीतस्य भारत।

tadā sarvaṃ vidheyaṃ syāt sthānaṃ ca na vibhājayet. bhūmir alpaphalā deyā viparītasya bhārata.

हिरण्यं कुप्यभूयिष्ठं मित्रं क्षीणम् अकोशवत्। विपरीतान् न गृह्णीयात् स्वयं संधिविशारदः।

hiraṇyaṃ kupyabhūyiṣṭhaṃ mitraṃ kṣīṇam akośavat. viparītān na gṛhṇīyāt svayaṃ saṃdhiviśāradaḥ.

संध्यर्थं राजपुत्रं च लिप्सेथा भरतर्षभ। विपरीतस् तु ते ऽदेयः पुत्र कस्यां चिद् आपदि। तस्य प्रमोक्षे यत्नं च कुर्याः सोपायमन्त्रवित्।

saṃdhyarthaṃ rājaputraṃ ca lipsethā bharatarṣabha. viparītas tu te 'deyaḥ putra kasyāṃ cid āpadi. tasya pramokṣe yatnaṃ ca kuryāḥ sopāyamantravit.

प्रकृतीनां च कौन्तेय राजा दीनां विभावयेत्। क्रमेण युगपद् द्वंद्वं व्यसनानां बलाबलम्।

prakṛtīnāṃ ca kaunteya rājā dīnāṃ vibhāvayet. krameṇa yugapad dvaṃdvaṃ vyasanānāṃ balābalam.

पीडनं स्तम्भनं चैव कोशभङ्गस् तथैव च। कार्यं यत्नेन शत्रूणां स्वराष्ट्रं रक्षता स्वयम्।

pīḍanaṃ stambhanaṃ caiva kośabhaṅgas tathaiva ca. kāryaṃ yatnena śatrūṇāṃ svarāṣṭraṃ rakṣatā svayam.

न च हिंस्यो ऽभ्युपगतः सामन्तो वृद्धिम् इच्छता। कौन्तेय तं न हिंसेत यो महीं विजिगीषते।

na ca hiṃsyo 'bhyupagataḥ sāmanto vṛddhim icchatā. kaunteya taṃ na hiṃseta yo mahīṃ vijigīṣate.

गणानां भेदने योगं गच्छेथाः सह मन्त्रिभिः। साधुसंग्रहणाच् चैव पापनिग्रहणात् तथा।

gaṇānāṃ bhedane yogaṃ gacchethāḥ saha mantribhiḥ. sādhusaṃgrahaṇāc caiva pāpanigrahaṇāt tathā.

दुर्बलाश् चापि सततं नावष्टभ्या बलीयसा। तिष्ठेथा राजशार्दूल वैतसीं वृत्तिम् आस्थितः।

durbalāś cāpi satataṃ nāvaṣṭabhyā balīyasā. tiṣṭhethā rājaśārdūla vaitasīṃ vṛttim āsthitaḥ.

यद्य् एवम् अभियायाच् च दुर्बलं बलवान् नृपः। सामादिभिर् उपायैस् तं क्रमेण विनिवर्तयेत्।

yady evam abhiyāyāc ca durbalaṃ balavān nṛpaḥ. sāmādibhir upāyais taṃ krameṇa vinivartayet.

अशक्नुवंस् तु युद्धाय निष्पतेत् सह मन्त्रिभिः। कोशेन पौरैर् दण्डेन ये चान्ये प्रियकारिणः।

aśaknuvaṃs tu yuddhāya niṣpatet saha mantribhiḥ. kośena paurair daṇḍena ye cānye priyakāriṇaḥ.

असंभवे तु सर्वस्य यथामुख्येन निष्पतेत्। क्रमेणानेन मोक्षः स्याच् छरीरम् अपि केवलम्।

asaṃbhave tu sarvasya yathāmukhyena niṣpatet. krameṇānena mokṣaḥ syāc charīram api kevalam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...