महाभारत 14.93 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 93→

[mh-14-93] • 93 श्लोकाः

नकुल उवाच। हन्त वो वर्तयिष्यामि दानस्य परमं फलम्। न्यायलब्धस्य सूक्ष्मस्य विप्रदत्तस्य यद् द्विजाः।

nakula uvāca. hanta vo vartayiṣyāmi dānasya paramaṃ phalam. nyāyalabdhasya sūkṣmasya vipradattasya yad dvijāḥ.

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे धर्मज्ञैर् बहुभिर् वृते। उञ्छवृत्तिर् द्विजः कश् चित् कापोतिर् अभवत् पुरा।

dharmakṣetre kurukṣetre dharmajñair bahubhir vṛte. uñchavṛttir dvijaḥ kaś cit kāpotir abhavat purā.

सभार्यः सह पुत्रेण सस्नुषस् तपसि स्थितः। वधूचतुर्थो वृद्धः स धर्मात्मा नियतेन्द्रियः।

sabhāryaḥ saha putreṇa sasnuṣas tapasi sthitaḥ. vadhūcaturtho vṛddhaḥ sa dharmātmā niyatendriyaḥ.

षष्ठे काले तदा विप्रो भुङ्क्ते तैः सह सुव्रतः। षष्ठे काले कदा चिच् च तस्याहारो न विद्यते। भुङ्क्ते ऽन्यस्मिन् कदा चित् स षष्ठे काले द्विजोत्तमः।

ṣaṣṭhe kāle tadā vipro bhuṅkte taiḥ saha suvrataḥ. ṣaṣṭhe kāle kadā cic ca tasyāhāro na vidyate. bhuṅkte 'nyasmin kadā cit sa ṣaṣṭhe kāle dvijottamaḥ.

कपोतधर्मिणस् तस्य दुर्भिक्षे सति दारुणे। नाविद्यत तदा विप्राः संचयस् तान् निबोधत। क्षीणौषधिसमावायो द्रव्यहीनो ऽभवत् तदा।

kapotadharmiṇas tasya durbhikṣe sati dāruṇe. nāvidyata tadā viprāḥ saṃcayas tān nibodhata. kṣīṇauṣadhisamāvāyo dravyahīno 'bhavat tadā.

काले काले ऽस्य संप्राप्ते नैव विद्येत भोजनम्। क्षुधापरिगताः सर्वे प्रातिष्ठन्त तदा तु ते।

kāle kāle 'sya saṃprāpte naiva vidyeta bhojanam. kṣudhāparigatāḥ sarve prātiṣṭhanta tadā tu te.

उञ्छंस् तदा शुक्लपक्षे मध्यं तपति भास्करे। उष्णार्तश् च क्षुधार्तश् च स विप्रस् तपसि स्थितः। उञ्छम् अप्राप्तवान् एव सार्धं परिजनेन ह।

uñchaṃs tadā śuklapakṣe madhyaṃ tapati bhāskare. uṣṇārtaś ca kṣudhārtaś ca sa vipras tapasi sthitaḥ. uñcham aprāptavān eva sārdhaṃ parijanena ha.

स तथैव क्षुधाविष्टः स्पृष्ट्वा तोयं यथाविधि। क्षपयाम् आस तं कालं कृच्छ्रप्राणो द्विजोत्तमः।

sa tathaiva kṣudhāviṣṭaḥ spṛṣṭvā toyaṃ yathāvidhi. kṣapayām āsa taṃ kālaṃ kṛcchraprāṇo dvijottamaḥ.

अथ षष्ठे गते काले यवप्रस्थम् उपार्जयत्। यवप्रस्थं च ते सक्तून् अकुर्वन्त तपस्विनः।

atha ṣaṣṭhe gate kāle yavaprastham upārjayat. yavaprasthaṃ ca te saktūn akurvanta tapasvinaḥ.

कृतजप्याह्विकास् ते तु हुत्वा वह्निं यथाविधि। कुडवं कुडवं सर्वे व्यभजन्त तपस्विनः।

kṛtajapyāhvikās te tu hutvā vahniṃ yathāvidhi. kuḍavaṃ kuḍavaṃ sarve vyabhajanta tapasvinaḥ.

अथागच्छद् द्विजः कश् चिद् अतिथिर् भुञ्जतां तदा। ते तं दृष्ट्वातिथिं तत्र प्रहृष्टमनसो ऽभवन्।

athāgacchad dvijaḥ kaś cid atithir bhuñjatāṃ tadā. te taṃ dṛṣṭvātithiṃ tatra prahṛṣṭamanaso 'bhavan.

ते ऽभिवाद्य सुखप्रश्नं पृष्ट्वा तम् अतिथिं तदा। विशुद्धमनसो दान्ताः श्रद्धादमसमन्विताः।

te 'bhivādya sukhapraśnaṃ pṛṣṭvā tam atithiṃ tadā. viśuddhamanaso dāntāḥ śraddhādamasamanvitāḥ.

अनसूयवो गतक्रोधाः साधवो गतमत्सराः। त्यक्तमाना जितक्रोधा धर्मज्ञा द्विजसत्तमाः।

anasūyavo gatakrodhāḥ sādhavo gatamatsarāḥ. tyaktamānā jitakrodhā dharmajñā dvijasattamāḥ.

सब्रह्मचर्यं स्वं गोत्रं समाख्याय परस्परम्। कुटीं प्रवेशयाम् आसुः क्षुधार्तम् अतिथिं तदा।

sabrahmacaryaṃ svaṃ gotraṃ samākhyāya parasparam. kuṭīṃ praveśayām āsuḥ kṣudhārtam atithiṃ tadā.

इदम् अर्घ्यं च पाद्यं च बृसी चेयं तवानघ। शुचयः सक्तवश् चेमे नियमोपार्जिताः प्रभो। प्रतिगृह्णीष्व भद्रं ते मया दत्ता द्विजोत्तम।

idam arghyaṃ ca pādyaṃ ca bṛsī ceyaṃ tavānagha. śucayaḥ saktavaś ceme niyamopārjitāḥ prabho. pratigṛhṇīṣva bhadraṃ te mayā dattā dvijottama.

इत्य् उक्तः प्रतिगृह्याथ सक्तूनां कुडवं द्विजः। भक्षयाम् आस राजेन्द्र न च तुष्टिं जगाम सः।

ity uktaḥ pratigṛhyātha saktūnāṃ kuḍavaṃ dvijaḥ. bhakṣayām āsa rājendra na ca tuṣṭiṃ jagāma saḥ.

स उञ्छवृत्तिः तं प्रेक्ष्य क्षुधापरिगतं द्विजम्। आहारं चिन्तयाम् आस कथं तुष्टो भवेद् इति।

sa uñchavṛttiḥ taṃ prekṣya kṣudhāparigataṃ dvijam. āhāraṃ cintayām āsa kathaṃ tuṣṭo bhaved iti.

तस्य भार्याब्रवीद् राजन् मद्भागो दीयताम् इति। गच्छत्व् एष यथाकामं संतुष्टो द्विजसत्तमः।

tasya bhāryābravīd rājan madbhāgo dīyatām iti. gacchatv eṣa yathākāmaṃ saṃtuṣṭo dvijasattamaḥ.

इति ब्रुवन्तीं तां साध्वीं धर्मात्मा स द्विजर्षभः। क्षुधापरिगतां ज्ञात्वा सक्तूंस् तान् नाभ्यनन्दत। आत्मानुमानतो विद्वान् स तु विप्रर्षभस् तदा।

iti bruvantīṃ tāṃ sādhvīṃ dharmātmā sa dvijarṣabhaḥ. kṣudhāparigatāṃ jñātvā saktūṃs tān nābhyanandata. ātmānumānato vidvān sa tu viprarṣabhas tadā.

जानन् वृद्धां क्षुधार्तां च श्रान्तां ग्लानां तपस्विनीम्। त्वगस्थिभूतां वेपन्तीं ततो भार्याम् उवाच ताम्।

jānan vṛddhāṃ kṣudhārtāṃ ca śrāntāṃ glānāṃ tapasvinīm. tvagasthibhūtāṃ vepantīṃ tato bhāryām uvāca tām.

अपि कीटपतंगानां मृगाणां चैव शोभने। स्त्रियो रक्ष्याश् च पोष्याश् च नैवं त्वं वक्तुम् अर्हसि।

api kīṭapataṃgānāṃ mṛgāṇāṃ caiva śobhane. striyo rakṣyāś ca poṣyāś ca naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi.

अनुकम्पितो नरो नार्या पुष्टो रक्षित एव च। प्रपतेद् यशसो दीप्तान् न च लोकान् अवाप्नुयात्। धर्मकामार्थकार्याणि शुश्रूषा कुलसंततिः। दारेष्व् अधीनो धर्मश् च पितॄणाम् आत्मनस् तथा। न वेत्ति कर्मतो भार्यारक्षणे यो ऽक्षमः पुमान्। अयशो महद् आप्नोति नरकांश् चैव गच्छति।

anukampito naro nāryā puṣṭo rakṣita eva ca. prapated yaśaso dīptān na ca lokān avāpnuyāt. dharmakāmārthakāryāṇi śuśrūṣā kulasaṃtatiḥ. dāreṣv adhīno dharmaś ca pitṝṇām ātmanas tathā. na vetti karmato bhāryārakṣaṇe yo 'kṣamaḥ pumān. ayaśo mahad āpnoti narakāṃś caiva gacchati.

इत्य् उक्ता सा ततः प्राह धर्मार्थौ नौ समौ द्विज। सक्तुप्रस्थचतुर्भागं गृहाणेमं प्रसीद मे।

ity uktā sā tataḥ prāha dharmārthau nau samau dvija. saktuprasthacaturbhāgaṃ gṛhāṇemaṃ prasīda me.

सत्यं रतिश् च धर्मश् च स्वर्गश् च गुणनिर्जितः। स्त्रीणां पतिसमाधीनं काङ्क्षितं च द्विजोत्तम।

satyaṃ ratiś ca dharmaś ca svargaś ca guṇanirjitaḥ. strīṇāṃ patisamādhīnaṃ kāṅkṣitaṃ ca dvijottama.

ऋतुर् मातुः पितुर् बीजं दैवतं परमं पतिः। भर्तुः प्रसादात् स्त्रीणां वै रतिः पुत्रफलं तथा।

ṛtur mātuḥ pitur bījaṃ daivataṃ paramaṃ patiḥ. bhartuḥ prasādāt strīṇāṃ vai ratiḥ putraphalaṃ tathā.

पालनाद् धि पतिस् त्वं मे भर्तासि भरणान् मम। पुत्रप्रदानाद् वरदस् तस्मात् सक्तून् गृहाण मे।

pālanād dhi patis tvaṃ me bhartāsi bharaṇān mama. putrapradānād varadas tasmāt saktūn gṛhāṇa me.

जरापरिगतो वृद्धः क्षुधार्तो दुर्बलो भृशम्। उपवासपरिश्रान्तो यदा त्वम् अपि कर्शितः।

jarāparigato vṛddhaḥ kṣudhārto durbalo bhṛśam. upavāsapariśrānto yadā tvam api karśitaḥ.

इत्य् उक्तः स तया सक्तून् प्रगृह्येदं वचो ऽब्रवीत्। द्विज सक्तून् इमान् भूयः प्रतिगृह्णीष्व सत्तम।

ity uktaḥ sa tayā saktūn pragṛhyedaṃ vaco 'bravīt. dvija saktūn imān bhūyaḥ pratigṛhṇīṣva sattama.

स तान् प्रगृह्य भुक्त्वा च न तुष्टिम् अगमद् द्विजः। तम् उञ्छवृत्तिर् आलक्ष्य ततश् चिन्तापरो ऽभवत्। तम् उवाच ततः पुत्रः पितरं दीनमानसम्। प्रश्रयावनतो भूत्वा हेतुयुक्तम् इदं वचः।

sa tān pragṛhya bhuktvā ca na tuṣṭim agamad dvijaḥ. tam uñchavṛttir ālakṣya tataś cintāparo 'bhavat. tam uvāca tataḥ putraḥ pitaraṃ dīnamānasam. praśrayāvanato bhūtvā hetuyuktam idaṃ vacaḥ.

पुत्र उवाच। सक्तून् इमान् प्रगृह्य त्वं देहि विप्राय सत्तम। इत्य् एवं सुकृतं मन्ये तस्माद् एतत् करोम्य् अहम्।

putra uvāca. saktūn imān pragṛhya tvaṃ dehi viprāya sattama. ity evaṃ sukṛtaṃ manye tasmād etat karomy aham.

भवान् हि परिपाल्यो मे सर्वयत्नैर् द्विजोत्तम। साधूनां काङ्क्षितं ह्य् एतत् पितुर् वृद्धस्य पोषणम्।

bhavān hi paripālyo me sarvayatnair dvijottama. sādhūnāṃ kāṅkṣitaṃ hy etat pitur vṛddhasya poṣaṇam.

पुत्रार्थो विहितो ह्य् एष स्थाविर्ये परिपालनम्। श्रुतिर् एषा हि विप्रर्षे त्रिषु लोकेषु विश्रुता।

putrārtho vihito hy eṣa sthāvirye paripālanam. śrutir eṣā hi viprarṣe triṣu lokeṣu viśrutā.

प्राणधारणमात्रेण शक्यं कर्तुं तपस् त्वया। प्राणो हि परमो धर्मः स्थितो देहेषु देहिनाम्।

prāṇadhāraṇamātreṇa śakyaṃ kartuṃ tapas tvayā. prāṇo hi paramo dharmaḥ sthito deheṣu dehinām.

पितोवाच। अपि वर्षसहस्री त्वं बाल एव मतो मम। उत्पाद्य पुत्रं हि पिता कृतकृत्यो भवत्य् उत।

pitovāca. api varṣasahasrī tvaṃ bāla eva mato mama. utpādya putraṃ hi pitā kṛtakṛtyo bhavaty uta.

बालानां क्षुद् बलवती जानाम्य् एतद् अहं विभो। वृद्धो ऽहं धारयिष्यामि त्वं बली भव पुत्रक।

bālānāṃ kṣud balavatī jānāmy etad ahaṃ vibho. vṛddho 'haṃ dhārayiṣyāmi tvaṃ balī bhava putraka.

जीर्णेन वयसा पुत्र न मा क्षुद् बाधते ऽपि च। दीर्घकालं तपस् तप्तं न मे मरणतो भयम्।

jīrṇena vayasā putra na mā kṣud bādhate 'pi ca. dīrghakālaṃ tapas taptaṃ na me maraṇato bhayam.

पुत्र उवाच। अपत्यम् अस्मि ते पुत्रस् त्राणात् पुत्रो हि विश्रुतः। आत्मा पुत्रः स्मृतस् तस्मात् त्राह्य् आत्मानम् इहात्मना। पुत्रो ऽहं तव विप्रर्षे त्वया पाल्यो ऽस्मि सर्वदा। इदानीं तु इमान् सक्तून् दीयतां क्षुधिताय च।

putra uvāca. apatyam asmi te putras trāṇāt putro hi viśrutaḥ. ātmā putraḥ smṛtas tasmāt trāhy ātmānam ihātmanā. putro 'haṃ tava viprarṣe tvayā pālyo 'smi sarvadā. idānīṃ tu imān saktūn dīyatāṃ kṣudhitāya ca.

पितोवाच। रूपेण सदृशस् त्वं मे शीलेन च दमेन च। परीक्षितश् च बहुधा सक्तून् आदद्मि ते ततः। प्रश्रयेण तथा बुद्ध्या वृत्त्या क्षान्त्या तथैव च।

pitovāca. rūpeṇa sadṛśas tvaṃ me śīlena ca damena ca. parīkṣitaś ca bahudhā saktūn ādadmi te tataḥ. praśrayeṇa tathā buddhyā vṛttyā kṣāntyā tathaiva ca.

इत्य् उक्त्वादाय तान् सक्तून् प्रीतात्मा द्विजसत्तमः। प्रहसन्न् इव विप्राय स तस्मै प्रददौ तदा।

ity uktvādāya tān saktūn prītātmā dvijasattamaḥ. prahasann iva viprāya sa tasmai pradadau tadā.

भुक्त्वा तान् अपि सक्तून् स नैव तुष्टो बभूव ह। उञ्छवृत्तिस् तु सव्रीडो बभूव द्विजसत्तमः।

bhuktvā tān api saktūn sa naiva tuṣṭo babhūva ha. uñchavṛttis tu savrīḍo babhūva dvijasattamaḥ.

तं वै वधूः स्थिता साध्वी ब्राह्मणप्रियकाम्यया। सक्तून् आदाय संहृष्टा गुरुं तं वाक्यम् अब्रवीत्।

taṃ vai vadhūḥ sthitā sādhvī brāhmaṇapriyakāmyayā. saktūn ādāya saṃhṛṣṭā guruṃ taṃ vākyam abravīt.

संतानात् तव संतानं मम विप्र भविष्यति। सक्तून् इमान् अतिथये गृहीत्वा त्वं प्रयच्छ मे।

saṃtānāt tava saṃtānaṃ mama vipra bhaviṣyati. saktūn imān atithaye gṛhītvā tvaṃ prayaccha me.

तव प्रसवनिर्वृत्या मम लोकाः किलाक्षयाः। पौत्रेण तान् अवाप्नोति यत्र गत्वा न शोचति।

tava prasavanirvṛtyā mama lokāḥ kilākṣayāḥ. pautreṇa tān avāpnoti yatra gatvā na śocati.

धर्माद्या हि यथा त्रेता वह्नित्रेता तथैव च। तथैव पुत्रपौत्राणां स्वर्गे त्रेता किलाक्षया।

dharmādyā hi yathā tretā vahnitretā tathaiva ca. tathaiva putrapautrāṇāṃ svarge tretā kilākṣayā.

पितॄंस् त्राणात् तारयति पुत्र इत्य् अनुशुश्रुम। पुत्रपौत्रैश् च नियतं साधुलोकान् उपाश्नुते।

pitṝṃs trāṇāt tārayati putra ity anuśuśruma. putrapautraiś ca niyataṃ sādhulokān upāśnute.

श्वशुर उवाच। वातातपविशीर्णाङ्गीं त्वां विवर्णां निरीक्ष्य वै। कर्शितां सुव्रताचारे क्षुधाविह्वलचेतसम्।

śvaśura uvāca. vātātapaviśīrṇāṅgīṃ tvāṃ vivarṇāṃ nirīkṣya vai. karśitāṃ suvratācāre kṣudhāvihvalacetasam.

कथं सक्तून् ग्रहीष्यामि भूत्वा धर्मोपघातकः। कल्याणवृत्ते कल्याणि नैवं त्वं वक्तुम् अर्हसि।

kathaṃ saktūn grahīṣyāmi bhūtvā dharmopaghātakaḥ. kalyāṇavṛtte kalyāṇi naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi.

षष्ठे काले व्रतवतीं शीलशौचसमन्विताम्। कृच्छ्रवृत्तिं निराहारां द्रक्ष्यामि त्वां कथं न्व् अहम्।

ṣaṣṭhe kāle vratavatīṃ śīlaśaucasamanvitām. kṛcchravṛttiṃ nirāhārāṃ drakṣyāmi tvāṃ kathaṃ nv aham.

बाला क्षुधार्ता नारी च रक्ष्या त्वं सततं मया। उपवासपरिश्रान्ता त्वं हि बान्धवनन्दिनी।

bālā kṣudhārtā nārī ca rakṣyā tvaṃ satataṃ mayā. upavāsapariśrāntā tvaṃ hi bāndhavanandinī.

स्नुषोवाच। गुरोर् मम गुरुस् त्वं वै यतो दैवतदैवतम्। देवातिदेवस् तस्मात् त्वं सक्तून् आदत्स्व मे विभो।

snuṣovāca. guror mama gurus tvaṃ vai yato daivatadaivatam. devātidevas tasmāt tvaṃ saktūn ādatsva me vibho.

देहः प्राणश् च धर्मश् च शुश्रूषार्थम् इदं गुरोः। तव विप्र प्रसादेन लोकान् प्राप्स्याम्य् अभीप्सितान्।

dehaḥ prāṇaś ca dharmaś ca śuśrūṣārtham idaṃ guroḥ. tava vipra prasādena lokān prāpsyāmy abhīpsitān.

अवेक्ष्या इति कृत्वा त्वं दृढभक्त्येति वा द्विज। चिन्त्या ममेयम् इति वा सक्तून् आदातुम् अर्हसि।

avekṣyā iti kṛtvā tvaṃ dṛḍhabhaktyeti vā dvija. cintyā mameyam iti vā saktūn ādātum arhasi.

श्वशुर उवाच। अनेन नित्यं साध्वी त्वं शीलवृत्तेन शोभसे। या त्वं धर्मव्रतोपेता गुरुवृत्तिम् अवेक्षसे।

śvaśura uvāca. anena nityaṃ sādhvī tvaṃ śīlavṛttena śobhase. yā tvaṃ dharmavratopetā guruvṛttim avekṣase.

तस्मात् सक्तून् ग्रहीष्यामि वधूर् नार्हसि वञ्चनाम्। गणयित्वा महाभागे त्वं हि धर्मभृतां वरा।

tasmāt saktūn grahīṣyāmi vadhūr nārhasi vañcanām. gaṇayitvā mahābhāge tvaṃ hi dharmabhṛtāṃ varā.

इत्य् उक्त्वा तान् उपादाय सक्तून् प्रादाद् द्विजातये। ततस् तुष्टो ऽभवद् विप्रस् तस्य साधोर् महात्मनः।

ity uktvā tān upādāya saktūn prādād dvijātaye. tatas tuṣṭo 'bhavad vipras tasya sādhor mahātmanaḥ.

प्रीतात्मा स तु तं वाक्यम् इदम् आह द्विजर्षभम्। वाग्मी तदा द्विजश्रेष्ठो धर्मः पुरुषविग्रहः।

prītātmā sa tu taṃ vākyam idam āha dvijarṣabham. vāgmī tadā dvijaśreṣṭho dharmaḥ puruṣavigrahaḥ.

शुद्धेन तव दानेन न्यायोपात्तेन यत्नतः। यथाशक्ति विमुक्तेन प्रीतो ऽस्मि द्विजसत्तम।

śuddhena tava dānena nyāyopāttena yatnataḥ. yathāśakti vimuktena prīto 'smi dvijasattama.

अहो दानं घुष्यते ते स्वर्गे स्वर्गनिवासिभिः। गगनात् पुष्पवर्षं च पश्यस्व पतितं भुवि। गन्ताशु देववर्षाणि अनन्तानि महामते।

aho dānaṃ ghuṣyate te svarge svarganivāsibhiḥ. gaganāt puṣpavarṣaṃ ca paśyasva patitaṃ bhuvi. gantāśu devavarṣāṇi anantāni mahāmate.

सुरर्षिदेवगन्धर्वा ये च देवपुरःसराः। स्तुवन्तो देवदूताश् च स्थिता दानेन विस्मिताः।

surarṣidevagandharvā ye ca devapuraḥsarāḥ. stuvanto devadūtāś ca sthitā dānena vismitāḥ.

ब्रह्मर्षयो विमानस्था ब्रह्मलोकगताश् च ये। काङ्क्षन्ते दर्शनं तुभ्यं दिवं गच्छ द्विजर्षभ।

brahmarṣayo vimānasthā brahmalokagatāś ca ye. kāṅkṣante darśanaṃ tubhyaṃ divaṃ gaccha dvijarṣabha.

पितृलोकगताः सर्वे तारिताः पितरस् त्वया। अनागताश् च बहवः सुबहूनि युगानि च।

pitṛlokagatāḥ sarve tāritāḥ pitaras tvayā. anāgatāś ca bahavaḥ subahūni yugāni ca.

ब्रह्मचर्येण यज्ञेन दानेन तपसा तथा। अगह्वरेण धर्मेण तस्माद् गच्छ दिवं द्विज।

brahmacaryeṇa yajñena dānena tapasā tathā. agahvareṇa dharmeṇa tasmād gaccha divaṃ dvija.

श्रद्धया परया यस् त्वं तपश् चरसि सुव्रत। तस्माद् देवास् तवानेन प्रीता द्विजवरोत्तम। प्रीतात्मा देवताः सर्वे यते न तपसा तथा।

śraddhayā parayā yas tvaṃ tapaś carasi suvrata. tasmād devās tavānena prītā dvijavarottama. prītātmā devatāḥ sarve yate na tapasā tathā.

सर्वस्वम् एतद् यस्मात् ते त्यक्तं शुद्धेन चेतसा। कृच्छ्रकाले ततः स्वर्गो जितो ऽयं तव कर्मणा।

sarvasvam etad yasmāt te tyaktaṃ śuddhena cetasā. kṛcchrakāle tataḥ svargo jito 'yaṃ tava karmaṇā.

क्षुधा निर्णुदति प्रज्ञां धर्म्यां बुद्धिं व्यपोहति। क्षुधापरिगतज्ञानो धृतिं त्यजति चैव ह।

kṣudhā nirṇudati prajñāṃ dharmyāṃ buddhiṃ vyapohati. kṣudhāparigatajñāno dhṛtiṃ tyajati caiva ha.

बुभुक्षां जयते यस् तु स स्वर्गं जयते ध्रुवम्। यदा दानरुचिर् भवति तदा धर्मो न सीदति।

bubhukṣāṃ jayate yas tu sa svargaṃ jayate dhruvam. yadā dānarucir bhavati tadā dharmo na sīdati.

अनवेक्ष्य सुतस्नेहं कलत्रस्नेहम् एव च। धर्मम् एव गुरुं ज्ञात्वा तृष्णा न गणिता त्वया।

anavekṣya sutasnehaṃ kalatrasneham eva ca. dharmam eva guruṃ jñātvā tṛṣṇā na gaṇitā tvayā.

द्रव्यागमो नृणां सूक्ष्मः पात्रे दानं ततः परम्। कालः परतरो दानाच् छ्रद्धा चापि ततः परा।

dravyāgamo nṛṇāṃ sūkṣmaḥ pātre dānaṃ tataḥ param. kālaḥ parataro dānāc chraddhā cāpi tataḥ parā.

स्वर्गद्वारं सुसूक्ष्मं हि नरैर् मोहान् न दृश्यते। स्वर्गार्गलं लोभबीजं रागगुप्तं दुरासदम्।

svargadvāraṃ susūkṣmaṃ hi narair mohān na dṛśyate. svargārgalaṃ lobhabījaṃ rāgaguptaṃ durāsadam.

तत् तु पश्यन्ति पुरुषा जितक्रोधा जितेन्द्रियाः। ब्राह्मणास् तपसा युक्ता यथाशक्तिप्रदायिनः।

tat tu paśyanti puruṣā jitakrodhā jitendriyāḥ. brāhmaṇās tapasā yuktā yathāśaktipradāyinaḥ.

सहस्रशक्तिश् च शतं शतशक्तिर् दशापि च। दद्याद् अपश् च यः शक्त्या सर्वे तुल्यफलाः स्मृताः।

sahasraśaktiś ca śataṃ śataśaktir daśāpi ca. dadyād apaś ca yaḥ śaktyā sarve tulyaphalāḥ smṛtāḥ.

रन्तिदेवो हि नृपतिर् अपः प्रादाद् अकिंचनः। शुद्धेन मनसा विप्र नाकपृष्ठं ततो गतः।

rantidevo hi nṛpatir apaḥ prādād akiṃcanaḥ. śuddhena manasā vipra nākapṛṣṭhaṃ tato gataḥ.

न धर्मः प्रीयते तात दानैर् दत्तैर् महाफलैः। न्यायलब्धैर् यथा सूक्ष्मैः श्रद्धापूतैः स तुष्यति।

na dharmaḥ prīyate tāta dānair dattair mahāphalaiḥ. nyāyalabdhair yathā sūkṣmaiḥ śraddhāpūtaiḥ sa tuṣyati.

गोप्रदानसहस्राणि द्विजेभ्यो ऽदान् नृगो नृपः। एकां दत्त्वा स पारक्यां नरकं समवाप्तवान्।

gopradānasahasrāṇi dvijebhyo 'dān nṛgo nṛpaḥ. ekāṃ dattvā sa pārakyāṃ narakaṃ samavāptavān.

आत्ममांसप्रदानेन शिबिर् औशीनरो नृपः। प्राप्य पुण्यकृतांल् लोकान् मोदते दिवि सुव्रतः।

ātmamāṃsapradānena śibir auśīnaro nṛpaḥ. prāpya puṇyakṛtāṃl lokān modate divi suvrataḥ.

विभवे न नृणां पुण्यं स्वशक्त्या स्वर्जितं सताम्। नृणां पुण्यं स शक्त्या च वर्जितं गर्जनं तदा। न यज्ञैर् विविधैर् विप्र यथान्यायेन संचितैः।

vibhave na nṛṇāṃ puṇyaṃ svaśaktyā svarjitaṃ satām. nṛṇāṃ puṇyaṃ sa śaktyā ca varjitaṃ garjanaṃ tadā. na yajñair vividhair vipra yathānyāyena saṃcitaiḥ.

क्रोधो दानफलं हन्ति लोभात् स्वर्गं न गच्छति। न्यायवृत्तिर् हि तपसा दानवित् स्वर्गम् अश्नुते।

krodho dānaphalaṃ hanti lobhāt svargaṃ na gacchati. nyāyavṛttir hi tapasā dānavit svargam aśnute.

न राजसूयैर् बहुभिर् इष्ट्वा विपुलदक्षिणैः। न चाश्वमेधैर् बहुभिः फलं समम् इदं तव।

na rājasūyair bahubhir iṣṭvā vipuladakṣiṇaiḥ. na cāśvamedhair bahubhiḥ phalaṃ samam idaṃ tava.

सक्तुप्रस्थेन हि जितो ब्रह्मलोकस् त्वयानघ। विरजो ब्रह्मभवनं गच्छ विप्र यथेच्छकम्।

saktuprasthena hi jito brahmalokas tvayānagha. virajo brahmabhavanaṃ gaccha vipra yathecchakam.

सर्वेषां वो द्विजश्रेष्ठ दिव्यं यानम् उपस्थितम्। आरोहत यथाकामं धर्मो ऽस्मि द्विज पश्य माम्।

sarveṣāṃ vo dvijaśreṣṭha divyaṃ yānam upasthitam. ārohata yathākāmaṃ dharmo 'smi dvija paśya mām.

पावितो हि त्वया देहो लोके कीर्तिः स्थिरा च ते। सभार्यः सहपुत्रश् च सस्नुषश् च दिवं व्रज।

pāvito hi tvayā deho loke kīrtiḥ sthirā ca te. sabhāryaḥ sahaputraś ca sasnuṣaś ca divaṃ vraja.

इत्य् उक्तवाक्यो धर्मेण यानम् आरुह्य स द्विजः। सभार्यः ससुतश् चापि सस्नुषश् च दिवं ययौ।

ity uktavākyo dharmeṇa yānam āruhya sa dvijaḥ. sabhāryaḥ sasutaś cāpi sasnuṣaś ca divaṃ yayau.

तस्मिन् विप्रे गते स्वर्गं ससुते सस्नुषे तदा। भार्याचतुर्थे धर्मज्ञे ततो ऽहं निःसृतो बिलात्।

tasmin vipre gate svargaṃ sasute sasnuṣe tadā. bhāryācaturthe dharmajñe tato 'haṃ niḥsṛto bilāt.

ततस् तु सक्तुगन्धेन क्लेदेन सलिलस्य च। दिव्यपुष्पावमर्दाच् च साधोर् दानलवैश् च तैः। विप्रस्य तपसा तस्य शिरो मे काञ्चनीकृतम्।

tatas tu saktugandhena kledena salilasya ca. divyapuṣpāvamardāc ca sādhor dānalavaiś ca taiḥ. viprasya tapasā tasya śiro me kāñcanīkṛtam.

तस्य सत्याभिसंधस्य सूक्ष्मदानेन चैव ह। शरीरार्धं च मे विप्राः शातकुम्भमयं कृतम्। पश्यतेदं सुविपुलं तपसा तस्य धीमतः।

tasya satyābhisaṃdhasya sūkṣmadānena caiva ha. śarīrārdhaṃ ca me viprāḥ śātakumbhamayaṃ kṛtam. paśyatedaṃ suvipulaṃ tapasā tasya dhīmataḥ.

कथम् एवंविधं मे स्याद् अन्यत् पार्श्वम् इति द्विजाः। तपोवनानि यज्ञांश् च हृष्टो ऽभ्येमि पुनः पुनः।

katham evaṃvidhaṃ me syād anyat pārśvam iti dvijāḥ. tapovanāni yajñāṃś ca hṛṣṭo 'bhyemi punaḥ punaḥ.

यज्ञं त्व् अहम् इमं श्रुत्वा कुरुराजस्य धीमतः। आशया परया प्राप्तो न चाहं काञ्चनीकृतः।

yajñaṃ tv aham imaṃ śrutvā kururājasya dhīmataḥ. āśayā parayā prāpto na cāhaṃ kāñcanīkṛtaḥ.

ततो मयोक्तं तद् वाक्यं प्रहस्य द्विजसत्तमाः। सक्तुप्रस्थेन यज्ञो ऽयं संमितो नेति सर्वथा।

tato mayoktaṃ tad vākyaṃ prahasya dvijasattamāḥ. saktuprasthena yajño 'yaṃ saṃmito neti sarvathā.

सक्तुप्रस्थलवैस् तैर् हि तदाहं काञ्चनीकृतः। न हि यज्ञो महान् एष सदृशस् तैर् मतो मम। सक्तुप्रस्थेन वो नायं यज्ञस् तुल्यो मतिर् मम।

saktuprasthalavais tair hi tadāhaṃ kāñcanīkṛtaḥ. na hi yajño mahān eṣa sadṛśas tair mato mama. saktuprasthena vo nāyaṃ yajñas tulyo matir mama.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्त्वा नकुलः सर्वान् यज्ञे द्विजवरांस् तदा। जगामादर्शनं राजन् विप्रास् ते च ययुर् गृहान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktvā nakulaḥ sarvān yajñe dvijavarāṃs tadā. jagāmādarśanaṃ rājan viprās te ca yayur gṛhān.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं मया परपुरंजय। यद् आश्चर्यम् अभूत् तस्मिन् वाजिमेधे महाक्रतौ।

etat te sarvam ākhyātaṃ mayā parapuraṃjaya. yad āścaryam abhūt tasmin vājimedhe mahākratau.

न विस्मयस् ते नृपते यज्ञे कार्यः कथं चन। ऋषिकोटिसहस्राणि तपोभिर् ये दिवं गताः।

na vismayas te nṛpate yajñe kāryaḥ kathaṃ cana. ṛṣikoṭisahasrāṇi tapobhir ye divaṃ gatāḥ.

अद्रोहः सर्वभूतेषु संतोषः शीलम् आर्जवम्। तपो दमश् च सत्यं च दानं चेति समं मतम्।

adrohaḥ sarvabhūteṣu saṃtoṣaḥ śīlam ārjavam. tapo damaś ca satyaṃ ca dānaṃ ceti samaṃ matam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...