महाभारत 14.57 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 57→

[mh-14-57] • 56 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। स मित्रसहम् आसाद्य त्व् अभिज्ञानम् अयाचत। तस्मै ददाव् अभिज्ञानं स चेक्ष्वाकुवरस् तदा।

vaiśaṃpāyana uvāca. sa mitrasaham āsādya tv abhijñānam ayācata. tasmai dadāv abhijñānaṃ sa cekṣvākuvaras tadā.

सौदास उवाच। न चैवैषा गतिः क्षेम्या न चान्या विद्यते गतिः। एतन् मे मतम् आज्ञाय प्रयच्छ मणिकुण्डले।

saudāsa uvāca. na caivaiṣā gatiḥ kṣemyā na cānyā vidyate gatiḥ. etan me matam ājñāya prayaccha maṇikuṇḍale.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्तस् ताम् उत्तङ्कस् तु भर्तुर् वाक्यम् अथाब्रवीत्। श्रुत्वा च सा ततः प्रादात् तस्मै ते मणिकुण्डले।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktas tām uttaṅkas tu bhartur vākyam athābravīt. śrutvā ca sā tataḥ prādāt tasmai te maṇikuṇḍale.

अवाप्य कुण्डले ते तु राजानं पुनर् अब्रवीत्। किम् एतद् गुह्यवचनं श्रोतुम् इच्छामि पार्थिव।

avāpya kuṇḍale te tu rājānaṃ punar abravīt. kim etad guhyavacanaṃ śrotum icchāmi pārthiva.

सौदास उवाच। प्रजा निसर्गाद् विप्रान् वै क्षत्रियाः पूजयन्ति ह। विप्रेभ्यश् चापि बहवो दोषाः प्रादुर्भवन्ति नः।

saudāsa uvāca. prajā nisargād viprān vai kṣatriyāḥ pūjayanti ha. viprebhyaś cāpi bahavo doṣāḥ prādurbhavanti naḥ.

सो ऽहं द्विजेभ्यः प्रणतो विप्राद् दोषम् अवाप्तवान्। गतिम् अन्यां न पश्यामि मदयन्तीसहायवान्। न चान्याम् अपि पश्यामि गतिं गतिमतां वर। स्वर्गद्वारस्य गमने स्थाने चेह द्विजोत्तम।

so 'haṃ dvijebhyaḥ praṇato viprād doṣam avāptavān. gatim anyāṃ na paśyāmi madayantīsahāyavān. na cānyām api paśyāmi gatiṃ gatimatāṃ vara. svargadvārasya gamane sthāne ceha dvijottama.

न हि राज्ञा विशेषेण विरुद्धेन द्विजातिभिः। शक्यं नृलोके संस्थातुं प्रेत्य वा सुखम् एधितुम्।

na hi rājñā viśeṣeṇa viruddhena dvijātibhiḥ. śakyaṃ nṛloke saṃsthātuṃ pretya vā sukham edhitum.

तद् इष्टे ते मयैवैते दत्ते स्वे मणिकुण्डले। यः कृतस् ते ऽद्य समयः सफलं तं कुरुष्व मे।

tad iṣṭe te mayaivaite datte sve maṇikuṇḍale. yaḥ kṛtas te 'dya samayaḥ saphalaṃ taṃ kuruṣva me.

उत्तङ्क उवाच। राजंस् तथेह कर्तास्मि पुनर् एष्यामि ते वशम्। प्रश्नं तु कं चित् प्रष्टुं त्वां व्यवसिष्ये परंतप।

uttaṅka uvāca. rājaṃs tatheha kartāsmi punar eṣyāmi te vaśam. praśnaṃ tu kaṃ cit praṣṭuṃ tvāṃ vyavasiṣye paraṃtapa.

सौदास उवाच। ब्रूहि विप्र यथाकामं प्रतिवक्तास्मि ते वचः। छेत्तास्मि संशयं ते ऽद्य न मे ऽत्रास्ति विचारणा।

saudāsa uvāca. brūhi vipra yathākāmaṃ prativaktāsmi te vacaḥ. chettāsmi saṃśayaṃ te 'dya na me 'trāsti vicāraṇā.

उत्तङ्क उवाच। प्राहुर् वाक्संगतं मित्रं धर्मनैपुण्यदर्शिनः। मित्रेषु यश् च विषमः स्तेन इत्य् एव तं विदुः।

uttaṅka uvāca. prāhur vāksaṃgataṃ mitraṃ dharmanaipuṇyadarśinaḥ. mitreṣu yaś ca viṣamaḥ stena ity eva taṃ viduḥ.

स भवान् मित्रताम् अद्य संप्राप्तो मम पार्थिव। स मे बुद्धिं प्रयच्छस्व समां बुद्धिमतां वर।

sa bhavān mitratām adya saṃprāpto mama pārthiva. sa me buddhiṃ prayacchasva samāṃ buddhimatāṃ vara.

अवाप्तार्थो ऽहम् अद्येह भवांश् च पुरुषादकः। भवत्सकाशम् आगन्तुं क्षमं मम न वेति वा।

avāptārtho 'ham adyeha bhavāṃś ca puruṣādakaḥ. bhavatsakāśam āgantuṃ kṣamaṃ mama na veti vā.

सौदास उवाच। क्षमं चेद् इह वक्तव्यं मया द्विजवरोत्तम। मत्समीपं द्विजश्रेष्ठ नागन्तव्यं कथं चन।

saudāsa uvāca. kṣamaṃ ced iha vaktavyaṃ mayā dvijavarottama. matsamīpaṃ dvijaśreṣṭha nāgantavyaṃ kathaṃ cana.

एवं तव प्रपश्यामि श्रेयो भृगुकुलोद्वह। आगच्छतो हि ते विप्र भवेन् मृत्युर् असंशयम्।

evaṃ tava prapaśyāmi śreyo bhṛgukulodvaha. āgacchato hi te vipra bhaven mṛtyur asaṃśayam.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्तः स तदा राज्ञा क्षमं बुद्धिमता हितम्। समनुज्ञाप्य राजानम् अहल्यां प्रति जग्मिवान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktaḥ sa tadā rājñā kṣamaṃ buddhimatā hitam. samanujñāpya rājānam ahalyāṃ prati jagmivān.

गृहीत्वा कुण्डले दिव्ये गुरुपत्न्याः प्रियंकरः। जवेन महता प्रायाद् गौतमस्याश्रमं प्रति।

gṛhītvā kuṇḍale divye gurupatnyāḥ priyaṃkaraḥ. javena mahatā prāyād gautamasyāśramaṃ prati.

यथा तयो रक्षणं च मदयन्त्याभिभाषितम्। तथा ते कुण्डले बद्ध्वा तथा कृष्णाजिने ऽनयत्।

yathā tayo rakṣaṇaṃ ca madayantyābhibhāṣitam. tathā te kuṇḍale baddhvā tathā kṛṣṇājine 'nayat.

स कस्मिंश् चित् क्षुधाविष्टः फलभारसमन्वितम्। बिल्वं ददर्श कस्मिंश् चिद् आरुरोह क्षुधान्वितः।

sa kasmiṃś cit kṣudhāviṣṭaḥ phalabhārasamanvitam. bilvaṃ dadarśa kasmiṃś cid āruroha kṣudhānvitaḥ.

शाखास्व् आसज्य तस्यैव कृष्णाजिनम् अरिंदम। पातयाम् आस बिल्वानि तदा स द्विजपुंगवः। अथ पातयमानस्य बिल्वापहृतचक्षुषः। न्यपतंस् तानि बिल्वानि तस्मिन्न् एवाजिने विभो। यस्मिंस् ते कुण्डले बद्धे तदा द्विजवरेण वै। बिल्वप्रहारैस् तस्याथ व्यशीर्याद् बन्धनं तथा। सकुण्डलं तद् अजिनं पपात सहसा तरोः।

śākhāsv āsajya tasyaiva kṛṣṇājinam ariṃdama. pātayām āsa bilvāni tadā sa dvijapuṃgavaḥ. atha pātayamānasya bilvāpahṛtacakṣuṣaḥ. nyapataṃs tāni bilvāni tasminn evājine vibho. yasmiṃs te kuṇḍale baddhe tadā dvijavareṇa vai. bilvaprahārais tasyātha vyaśīryād bandhanaṃ tathā. sakuṇḍalaṃ tad ajinaṃ papāta sahasā taroḥ.

विशीर्णबन्धने तस्मिन् गते कृष्णाजिने महीम्। अपश्यद् भुजगः कश् चित् ते तत्र मणिकुण्डले।

viśīrṇabandhane tasmin gate kṛṣṇājine mahīm. apaśyad bhujagaḥ kaś cit te tatra maṇikuṇḍale.

ऐरावतकुलोत्पन्नः शीघ्रो भूत्वा तदा स वै। विदश्यास्येन वल्मीकं विवेशाथ स कुण्डले।

airāvatakulotpannaḥ śīghro bhūtvā tadā sa vai. vidaśyāsyena valmīkaṃ viveśātha sa kuṇḍale.

ह्रियमाणे तु दृष्ट्वा स कुण्डले भुजगेन ह। पपात वृक्षात् सोद्वेगो दुःखात् परमकोपनः।

hriyamāṇe tu dṛṣṭvā sa kuṇḍale bhujagena ha. papāta vṛkṣāt sodvego duḥkhāt paramakopanaḥ.

स दण्डकाष्ठम् आदाय वल्मीकम् अखनत् तदा। अहानि त्रिंशद् अव्यग्रः पञ्च चान्यानि भारत। क्रोधामर्षाभितप्ताङ्गस् ततो वै द्विजपुंगवः।

sa daṇḍakāṣṭham ādāya valmīkam akhanat tadā. ahāni triṃśad avyagraḥ pañca cānyāni bhārata. krodhāmarṣābhitaptāṅgas tato vai dvijapuṃgavaḥ.

तस्य वेगम् असह्यं तम् असहन्ती वसुंधरा। दण्डकाष्ठाभिनुन्नाङ्गी चचाल भृशम् आतुरा।

tasya vegam asahyaṃ tam asahantī vasuṃdharā. daṇḍakāṣṭhābhinunnāṅgī cacāla bhṛśam āturā.

ततः खनत एवाथ विप्रर्षेर् धरणीतलम्। नागलोकस्य पन्थानं कर्तुकामस्य निश्चयात्।

tataḥ khanata evātha viprarṣer dharaṇītalam. nāgalokasya panthānaṃ kartukāmasya niścayāt.

रथेन हरियुक्तेन तं देशम् उपजग्मिवान्। वज्रपाणिर् महातेजा ददर्श च द्विजोत्तमम्।

rathena hariyuktena taṃ deśam upajagmivān. vajrapāṇir mahātejā dadarśa ca dvijottamam.

स तु तं ब्राह्मणो भूत्वा तस्य दुःखेन दुःखितः। उत्तङ्कम् अब्रवीत् तात नैतच् छक्यं त्वयेति वै।

sa tu taṃ brāhmaṇo bhūtvā tasya duḥkhena duḥkhitaḥ. uttaṅkam abravīt tāta naitac chakyaṃ tvayeti vai.

इतो हि नागलोको वै योजनानि सहस्रशः। यत्र ते कुण्डले नीते भुजगेन द्विजोत्तम। न दण्डकाष्ठसाध्यं च मन्ये कार्यम् इदं तव।

ito hi nāgaloko vai yojanāni sahasraśaḥ. yatra te kuṇḍale nīte bhujagena dvijottama. na daṇḍakāṣṭhasādhyaṃ ca manye kāryam idaṃ tava.

उत्तङ्क उवाच। नागलोके यदि ब्रह्मन् न शक्ये कुण्डले मया। प्राप्तुं प्राणान् विमोक्ष्यामि पश्यतस् ते द्विजोत्तम।

uttaṅka uvāca. nāgaloke yadi brahman na śakye kuṇḍale mayā. prāptuṃ prāṇān vimokṣyāmi paśyatas te dvijottama.

यदा स नाशकत् तस्य निश्चयं कर्तुम् अन्यथा। वज्रपाणिस् तदा दण्डं वज्रास्त्रेण युयोज ह।

yadā sa nāśakat tasya niścayaṃ kartum anyathā. vajrapāṇis tadā daṇḍaṃ vajrāstreṇa yuyoja ha.

ततो वज्रप्रहारैस् तैर् दार्यमाणा वसुंधरा। नागलोकस्य पन्थानम् अकरोज् जनमेजय।

tato vajraprahārais tair dāryamāṇā vasuṃdharā. nāgalokasya panthānam akaroj janamejaya.

स तेन मार्गेण तदा नागलोकं विवेश ह। ददर्श नागलोकं च योजनानि सहस्रशः।

sa tena mārgeṇa tadā nāgalokaṃ viveśa ha. dadarśa nāgalokaṃ ca yojanāni sahasraśaḥ.

प्राकारनिचयैर् दिव्यैर् मणिमुक्ताभ्यलंकृतैः। उपपन्नं महाभाग शातकुम्भमयैस् तथा।

prākāranicayair divyair maṇimuktābhyalaṃkṛtaiḥ. upapannaṃ mahābhāga śātakumbhamayais tathā.

वापीः स्फटिकसोपाना नदीश् च विमलोदकाः। ददर्श वृक्षांश् च बहून् नानाद्विजगणायुतान्।

vāpīḥ sphaṭikasopānā nadīś ca vimalodakāḥ. dadarśa vṛkṣāṃś ca bahūn nānādvijagaṇāyutān.

तस्य लोकस्य च द्वारं ददर्श स भृगूद्वहः। पञ्चयोजनविस्तारम् आयतं शतयोजनम्।

tasya lokasya ca dvāraṃ dadarśa sa bhṛgūdvahaḥ. pañcayojanavistāram āyataṃ śatayojanam.

नागलोकम् उत्तङ्कस् तु प्रेक्ष्य दीनो ऽभवत् तदा। निराशश् चाभवत् तात कुण्डलाहरणे पुनः।

nāgalokam uttaṅkas tu prekṣya dīno 'bhavat tadā. nirāśaś cābhavat tāta kuṇḍalāharaṇe punaḥ.

तत्र प्रोवाच तुरगस् तं कृष्णश्वेतवालधिः। ताम्रास्यनेत्रः कौरव्य प्रज्वलन्न् इव तेजसा।

tatra provāca turagas taṃ kṛṣṇaśvetavāladhiḥ. tāmrāsyanetraḥ kauravya prajvalann iva tejasā.

धमस्वापानम् एतन् मे ततस् त्वं विप्र लल्प्स्यसे। ऐरावतसुतेनेह तवानीते हि कुण्डले।

dhamasvāpānam etan me tatas tvaṃ vipra lalpsyase. airāvatasuteneha tavānīte hi kuṇḍale.

मा जुगुप्सां कृथाः पुत्र त्वम् अत्रार्थे कथं चन। त्वयैतद् धि समाचीर्णं गौतमस्याश्रमे तदा।

mā jugupsāṃ kṛthāḥ putra tvam atrārthe kathaṃ cana. tvayaitad dhi samācīrṇaṃ gautamasyāśrame tadā.

उत्तङ्क उवाच। कथं भवन्तं जानीयाम् उपाध्यायाश्रमं प्रति। यन् मया चीर्णपूर्वं च श्रोतुम् इच्छामि तद् ध्य् अहम्।

uttaṅka uvāca. kathaṃ bhavantaṃ jānīyām upādhyāyāśramaṃ prati. yan mayā cīrṇapūrvaṃ ca śrotum icchāmi tad dhy aham.

अश्व उवाच। गुरोर् गुरुं मां जानीहि ज्वलितं जातवेदसम्। त्वया ह्य् अहं सदा वत्स गुरोर् अर्थे ऽभिपूजितः।

aśva uvāca. guror guruṃ māṃ jānīhi jvalitaṃ jātavedasam. tvayā hy ahaṃ sadā vatsa guror arthe 'bhipūjitaḥ.

सततं पूजितो विप्र शुचिना भृगुनन्दन। तस्माच् छ्रेयो विधास्यामि तवैवं कुरु मा चिरम्।

satataṃ pūjito vipra śucinā bhṛgunandana. tasmāc chreyo vidhāsyāmi tavaivaṃ kuru mā ciram.

इत्य् उक्तः स तथाकार्षीद् उत्तङ्कश् चित्रभानुना। घृतार्चिः प्रीतिमांश् चापि प्रजज्वाल दिधक्षया।

ity uktaḥ sa tathākārṣīd uttaṅkaś citrabhānunā. ghṛtārciḥ prītimāṃś cāpi prajajvāla didhakṣayā.

ततो ऽस्य रोमकूपेभ्यो ध्मायमानस्य भारत। घनः प्रादुरभूद् धूमो नागलोकभयावहः।

tato 'sya romakūpebhyo dhmāyamānasya bhārata. ghanaḥ prādurabhūd dhūmo nāgalokabhayāvahaḥ.

तेन धूमेन सहसा वर्धमानेन भारत। नागलोके महाराज न प्रज्ञायत किं चन।

tena dhūmena sahasā vardhamānena bhārata. nāgaloke mahārāja na prajñāyata kiṃ cana.

हाहाकृतम् अभूत् सर्वम् ऐरावतनिवेशनम्। वासुकिप्रमुखानां च नागानां जनमेजय।

hāhākṛtam abhūt sarvam airāvataniveśanam. vāsukipramukhānāṃ ca nāgānāṃ janamejaya.

न प्रकाशन्त वेश्मानि धूमरुद्धानि भारत। नीहारसंवृतानीव वनानि गिरयस् तथा।

na prakāśanta veśmāni dhūmaruddhāni bhārata. nīhārasaṃvṛtānīva vanāni girayas tathā.

ते धूमरक्तनयना वह्नितेजोभितापिताः। आजग्मुर् निश्चयं ज्ञातुं भार्गवस्यातितेजसः।

te dhūmaraktanayanā vahnitejobhitāpitāḥ. ājagmur niścayaṃ jñātuṃ bhārgavasyātitejasaḥ.

श्रुत्वा च निश्चयं तस्य महर्षेस् तिग्मतेजसः। संभ्रान्तमनसः सर्वे पूजां चक्रुर् यथाविधि।

śrutvā ca niścayaṃ tasya maharṣes tigmatejasaḥ. saṃbhrāntamanasaḥ sarve pūjāṃ cakrur yathāvidhi.

सर्वे प्राञ्जलयो नागा वृद्धबालपुरोगमाः। शिरोभिः प्रणिपत्योचुः प्रसीद भगवन्न् इति।

sarve prāñjalayo nāgā vṛddhabālapurogamāḥ. śirobhiḥ praṇipatyocuḥ prasīda bhagavann iti.

प्रसाद्य ब्राह्मणं ते तु पाद्यम् अर्घ्यं निवेद्य च। प्रायच्छन् कुण्डले दिव्ये पन्नगाः परमार्चिते।

prasādya brāhmaṇaṃ te tu pādyam arghyaṃ nivedya ca. prāyacchan kuṇḍale divye pannagāḥ paramārcite.

ततः संपूजितो नागैस् तत्रोत्तङ्कः प्रतापवान्। अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा जगाम गुरुसद्म तत्।

tataḥ saṃpūjito nāgais tatrottaṅkaḥ pratāpavān. agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā jagāma gurusadma tat.

स गत्वा त्वरितो राजन् गौतमस्य निवेशनम्। प्रायच्छत् कुण्डले दिव्ये गुरुपत्न्यै तदानघ। वासुकिप्रमुखानां च नागानां जनमेजय। सर्वं शशंस गुरवे यथावद् द्विजसत्तमः।

sa gatvā tvarito rājan gautamasya niveśanam. prāyacchat kuṇḍale divye gurupatnyai tadānagha. vāsukipramukhānāṃ ca nāgānāṃ janamejaya. sarvaṃ śaśaṃsa gurave yathāvad dvijasattamaḥ.

एवं महात्मना तेन त्रींल् लोकाञ् जनमेजय। परिक्रम्याहृते दिव्ये ततस् ते मणिकुण्डले।

evaṃ mahātmanā tena trīṃl lokāñ janamejaya. parikramyāhṛte divye tatas te maṇikuṇḍale.

एवंप्रभावः स मुनिर् उत्तङ्को भरतर्षभ। परेण तपसा युक्तो यन् मां त्वं परिपृच्छसि।

evaṃprabhāvaḥ sa munir uttaṅko bharatarṣabha. pareṇa tapasā yukto yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...