महाभारत 14.50 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 50→

[mh-14-50] • 51 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। भूतानाम् अथ पञ्चानां यथैषाम् ईश्वरं मनः। नियमे च विसर्गे च भूतात्मा मन एव च।

brahmovāca. bhūtānām atha pañcānāṃ yathaiṣām īśvaraṃ manaḥ. niyame ca visarge ca bhūtātmā mana eva ca.

अधिष्ठाता मनो नित्यं भूतानां महतां तथा। बुद्धिर् ऐश्वर्यम् आचष्टे क्षेत्रज्ञः सर्व उच्यते।

adhiṣṭhātā mano nityaṃ bhūtānāṃ mahatāṃ tathā. buddhir aiśvaryam ācaṣṭe kṣetrajñaḥ sarva ucyate.

इन्द्रियाणि मनो युङ्क्ते सदश्वान् इव सारथिः। इन्द्रियाणि मनो बुद्धिं क्षेत्रज्ञो युञ्जते सदा।

indriyāṇi mano yuṅkte sadaśvān iva sārathiḥ. indriyāṇi mano buddhiṃ kṣetrajño yuñjate sadā.

महाभूतसमायुक्तं बुद्धिसंयमनं रथम्। तम् आरुह्य स भूतात्मा समन्तात् परिधावति।

mahābhūtasamāyuktaṃ buddhisaṃyamanaṃ ratham. tam āruhya sa bhūtātmā samantāt paridhāvati.

इन्द्रियग्रामसंयुक्तो मनःसारथिर् एव च। बुद्धिसंयमनो नित्यं महान् ब्रह्ममयो रथः।

indriyagrāmasaṃyukto manaḥsārathir eva ca. buddhisaṃyamano nityaṃ mahān brahmamayo rathaḥ.

एवं यो वेत्ति विद्वान् वै सदा ब्रह्ममयं रथम्। स धीरः सर्वलोकेषु न मोहम् अधिगच्छति।

evaṃ yo vetti vidvān vai sadā brahmamayaṃ ratham. sa dhīraḥ sarvalokeṣu na moham adhigacchati.

अव्यक्तादि विशेषान्तं त्रसस्थावरसंकुलम्। चन्द्रसूर्यप्रभालोकं ग्रहनक्षत्रमण्डितम्।

avyaktādi viśeṣāntaṃ trasasthāvarasaṃkulam. candrasūryaprabhālokaṃ grahanakṣatramaṇḍitam.

नदीपर्वतजालैश् च सर्वतः परिभूषितम्। विविधाभिस् तथाद्भिश् च सततं समलंकृतम्।

nadīparvatajālaiś ca sarvataḥ paribhūṣitam. vividhābhis tathādbhiś ca satataṃ samalaṃkṛtam.

आजीवः सर्वभूतानां सर्वप्राणभृतां गतिः। एतद् ब्रह्मवनं नित्यं यस्मिंश् चरति क्षेत्रवित्।

ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaprāṇabhṛtāṃ gatiḥ. etad brahmavanaṃ nityaṃ yasmiṃś carati kṣetravit.

लोके ऽस्मिन् यानि भूतानि स्थावराणि चराणि च। तान्य् एवाग्रे प्रलीयन्ते पश्चाद् भूतकृता गुणाः। गुणेभ्यः पञ्चभूतानि एष भूतसमुच्छ्रयः।

loke 'smin yāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca. tāny evāgre pralīyante paścād bhūtakṛtā guṇāḥ. guṇebhyaḥ pañcabhūtāni eṣa bhūtasamucchrayaḥ.

देवा मनुष्या गन्धर्वाः पिशाचासुरराक्षसाः। सर्वे स्वभावतः सृष्टा न क्रियाभ्यो न कारणात्।

devā manuṣyā gandharvāḥ piśācāsurarākṣasāḥ. sarve svabhāvataḥ sṛṣṭā na kriyābhyo na kāraṇāt.

एते विश्वकृतो विप्रा जायन्ते ह पुनः पुनः। तेभ्यः प्रसूतास् तेष्व् एव महाभूतेषु पञ्चसु। प्रलीयन्ते यथाकालम् ऊर्मयः सागरे यथा।

ete viśvakṛto viprā jāyante ha punaḥ punaḥ. tebhyaḥ prasūtās teṣv eva mahābhūteṣu pañcasu. pralīyante yathākālam ūrmayaḥ sāgare yathā.

विश्वसृग्भ्यस् तु भूतेभ्यो महाभूतानि गच्छति। भूतेभ्यश् चापि पञ्चभ्यो मुक्तो गच्छेत् प्रजापतिम्।

viśvasṛgbhyas tu bhūtebhyo mahābhūtāni gacchati. bhūtebhyaś cāpi pañcabhyo mukto gacchet prajāpatim.

प्रजापतिर् इदं सर्वं तपसैवासृजत् प्रभुः। तथैव वेदान् ऋषयस् तपसा प्रतिपेदिरे।

prajāpatir idaṃ sarvaṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ. tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire.

तपसश् चानुपूर्व्येण फलमूलाशिनस् तथा। त्रैलोक्यं तपसा सिद्धाः पश्यन्तीह समाहिताः।

tapasaś cānupūrvyeṇa phalamūlāśinas tathā. trailokyaṃ tapasā siddhāḥ paśyantīha samāhitāḥ.

ओषधान्य् अगदादीनी नानाविद्याश् च सर्वशः। तपसैव प्रसिध्यन्ति तपोमूलं हि साधनम्।

oṣadhāny agadādīnī nānāvidyāś ca sarvaśaḥ. tapasaiva prasidhyanti tapomūlaṃ hi sādhanam.

यद् दुरापं दुराम्नायं दुराधर्षं दुरन्वयम्। तत् सर्वं तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम्।

yad durāpaṃ durāmnāyaṃ durādharṣaṃ duranvayam. tat sarvaṃ tapasā sādhyaṃ tapo hi duratikramam.

सुरापो ब्रह्महा स्तेयी भ्रूणहा गुरुतल्पगः। तपसैव सुतप्तेन मुच्यन्ते किल्बिषात् ततः।

surāpo brahmahā steyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ. tapasaiva sutaptena mucyante kilbiṣāt tataḥ.

मनुष्याः पितरो देवाः पशवो मृगपक्षिणः। यानि चान्यानि भूतानि त्रसानि स्थावराणि च।

manuṣyāḥ pitaro devāḥ paśavo mṛgapakṣiṇaḥ. yāni cānyāni bhūtāni trasāni sthāvarāṇi ca.

तपःपरायणा नित्यं सिध्यन्ते तपसा सदा। तथैव तपसा देवा महाभागा दिवं गताः।

tapaḥparāyaṇā nityaṃ sidhyante tapasā sadā. tathaiva tapasā devā mahābhāgā divaṃ gatāḥ.

आशीर्युक्तानि कर्माणि कुर्वते ये त्व् अतन्द्रिताः। अहंकारसमायुक्तास् ते सकाशे प्रजापतेः।

āśīryuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ. ahaṃkārasamāyuktās te sakāśe prajāpateḥ.

ध्यानयोगेन शुद्धेन निर्ममा निरहंकृताः। प्राप्नुवन्ति महात्मानो महान्तं लोकम् उत्तमम्।

dhyānayogena śuddhena nirmamā nirahaṃkṛtāḥ. prāpnuvanti mahātmāno mahāntaṃ lokam uttamam.

ध्यानयोगाद् उपागम्य प्रसन्नमतयः सदा। सुखोपचयम् अव्यक्तं प्रविशन्त्य् आत्मवत्तया।

dhyānayogād upāgamya prasannamatayaḥ sadā. sukhopacayam avyaktaṃ praviśanty ātmavattayā.

ध्यानयोगाद् उपागम्य निर्ममा निरहंकृताः। अव्यक्तं प्रविशन्तीह महान्तं लोकम् उत्तमम्।

dhyānayogād upāgamya nirmamā nirahaṃkṛtāḥ. avyaktaṃ praviśantīha mahāntaṃ lokam uttamam.

अव्यक्ताद् एव संभूतः समयज्ञो गतः पुनः। तमोरजोभ्यां निर्मुक्तः सत्त्वम् आस्थाय केवलम्।

avyaktād eva saṃbhūtaḥ samayajño gataḥ punaḥ. tamorajobhyāṃ nirmuktaḥ sattvam āsthāya kevalam.

विमुक्तः सर्वपापेभ्यः सर्वं त्यजति निष्कलः। क्षेत्रज्ञ इति तं विद्याद् यस् तं वेद स वेदवित्।

vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ sarvaṃ tyajati niṣkalaḥ. kṣetrajña iti taṃ vidyād yas taṃ veda sa vedavit.

चित्तं चित्ताद् उपागम्य मुनिर् आसीत संयतः। यच्चित्तस् तन्मना भूत्वा गुह्यम् एतत् सनातनम्।

cittaṃ cittād upāgamya munir āsīta saṃyataḥ. yaccittas tanmanā bhūtvā guhyam etat sanātanam.

अव्यक्तादि विशेषान्तम् अविद्यालक्षणं स्मृतम्। निबोधत यथा हीदं गुणैर् लक्षणम् इत्य् उत।

avyaktādi viśeṣāntam avidyālakṣaṇaṃ smṛtam. nibodhata yathā hīdaṃ guṇair lakṣaṇam ity uta.

द्व्यक्षरस् तु भवेन् मृत्युस् त्र्यक्षरं ब्रह्म शाश्वतम्। ममेति च भवेन् मृत्युर् न ममेति च शाश्वतम्।

dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam. mameti ca bhaven mṛtyur na mameti ca śāśvatam.

कर्म के चित् प्रशंसन्ति मन्दबुद्धितरा नराः। ये तु बुद्धा महात्मानो न प्रशंसन्ति कर्म ते।

karma ke cit praśaṃsanti mandabuddhitarā narāḥ. ye tu buddhā mahātmāno na praśaṃsanti karma te.

कर्मणा जायते जन्तुर् मूर्तिमान् षोडशात्मकः। पुरुषं सृजते ऽविद्या अग्राह्यम् अमृताशिनम्।

karmaṇā jāyate jantur mūrtimān ṣoḍaśātmakaḥ. puruṣaṃ sṛjate 'vidyā agrāhyam amṛtāśinam.

तस्मात् कर्मसु निःस्नेहा ये के चित् पारदर्शिनः। विद्यामयो ऽयं पुरुषो न तु कर्ममयः स्मृतः। य एवम् अमृतं नित्यम् अग्राह्यं शश्वद् अक्षरम्। वश्यात्मानम् असंश्लिष्टं यो वेद न मृतो भवेत्।

tasmāt karmasu niḥsnehā ye ke cit pāradarśinaḥ. vidyāmayo 'yaṃ puruṣo na tu karmamayaḥ smṛtaḥ. ya evam amṛtaṃ nityam agrāhyaṃ śaśvad akṣaram. vaśyātmānam asaṃśliṣṭaṃ yo veda na mṛto bhavet.

अपूर्वम् अमृतं नित्यं य एनम् अविचारिणम्। य एनं विन्दते ऽऽत्मानम् अग्राह्यम् अमृताशिनम्। अग्राह्यो ऽमृतो भवति य एभिः कारणैर् ध्रुवः।

apūrvam amṛtaṃ nityaṃ ya enam avicāriṇam. ya enaṃ vindate ''tmānam agrāhyam amṛtāśinam. agrāhyo 'mṛto bhavati ya ebhiḥ kāraṇair dhruvaḥ.

अपोह्य सर्वसंकल्पान् संयम्यात्मानम् आत्मनि। स तद् ब्रह्म शुभं वेत्ति यस्माद् भूयो न विद्यते।

apohya sarvasaṃkalpān saṃyamyātmānam ātmani. sa tad brahma śubhaṃ vetti yasmād bhūyo na vidyate.

प्रसादेनैव सत्त्वस्य प्रसादं समवाप्नुयात्। लक्षणं हि प्रसादस्य यथा स्यात् स्वप्नदर्शनम्।

prasādenaiva sattvasya prasādaṃ samavāpnuyāt. lakṣaṇaṃ hi prasādasya yathā syāt svapnadarśanam.

गतिर् एषा तु मुक्तानां ये ज्ञानपरिनिष्ठिताः। प्रवृत्तयश् च याः सर्वाः पश्यन्ति परिणामजाः।

gatir eṣā tu muktānāṃ ye jñānapariniṣṭhitāḥ. pravṛttayaś ca yāḥ sarvāḥ paśyanti pariṇāmajāḥ.

एषा गतिर् असक्तानाम् एष धर्मः सनातनः। एषा ज्ञानवतां प्राप्तिर् एतद् वृत्तम् अनिन्दितम्। निःसङ्गेनैव तत् सर्वं निराशीपादलोपनात्।

eṣā gatir asaktānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ. eṣā jñānavatāṃ prāptir etad vṛttam aninditam. niḥsaṅgenaiva tat sarvaṃ nirāśīpādalopanāt.

समेन सर्वभूतेषु निःस्पृहेण निराशिषा। शक्या गतिर् इयं गन्तुं सर्वत्र समदर्शिना।

samena sarvabhūteṣu niḥspṛheṇa nirāśiṣā. śakyā gatir iyaṃ gantuṃ sarvatra samadarśinā.

एतद् वः सर्वम् आख्यातं मया विप्रर्षिसत्तमाः। एवम् आचरत क्षिप्रं ततः सिद्धिम् अवाप्स्यथ।

etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ mayā viprarṣisattamāḥ. evam ācarata kṣipraṃ tataḥ siddhim avāpsyatha.

गुरुर् उवाच। इत्य् उक्तास् ते तु मुनयो ब्रह्मणा गुरुणा तथा। कृतवन्तो महात्मानस् ततो लोकान् अवाप्नुवन्।

gurur uvāca. ity uktās te tu munayo brahmaṇā guruṇā tathā. kṛtavanto mahātmānas tato lokān avāpnuvan.

त्वम् अप्य् एतन् महाभाग यथोक्तं ब्रह्मणो वचः। सम्यग् आचर शुद्धात्मंस् ततः सिद्धिम् अवाप्स्यसि।

tvam apy etan mahābhāga yathoktaṃ brahmaṇo vacaḥ. samyag ācara śuddhātmaṃs tataḥ siddhim avāpsyasi.

वासुदेव उवाच। इत्य् उक्तः स तदा शिष्यो गुरुणा धर्मम् उत्तमम्। चकार सर्वं कौन्तेय ततो मोक्षम् अवाप्तवान्।

vāsudeva uvāca. ity uktaḥ sa tadā śiṣyo guruṇā dharmam uttamam. cakāra sarvaṃ kaunteya tato mokṣam avāptavān.

कृतकृत्यश् च स तदा शिष्यः कुरुकुलोद्वह। तत् पदं समनुप्राप्तो यत्र गत्वा न शोचति।

kṛtakṛtyaś ca sa tadā śiṣyaḥ kurukulodvaha. tat padaṃ samanuprāpto yatra gatvā na śocati.

अर्जुन उवाच। को न्व् असौ ब्राह्मणः कृष्ण कश् च शिष्यो जनार्दन। श्रोतव्यं चेन् मयैतद् वै तत् त्वम् आचक्ष्व मे विभो।

arjuna uvāca. ko nv asau brāhmaṇaḥ kṛṣṇa kaś ca śiṣyo janārdana. śrotavyaṃ cen mayaitad vai tat tvam ācakṣva me vibho.

वासुदेव उवाच। अहं गुरुर् महाबाहो मनः शिष्यं च विद्धि मे। त्वत्प्रीत्या गुह्यम् एतच् च कथितं मे धनंजय।

vāsudeva uvāca. ahaṃ gurur mahābāho manaḥ śiṣyaṃ ca viddhi me. tvatprītyā guhyam etac ca kathitaṃ me dhanaṃjaya.

मयि चेद् अस्ति ते प्रीतिर् नित्यं कुरुकुलोद्वह। अध्यात्मम् एतच् छ्रुत्वा त्वं सम्यग् आचर सुव्रत।

mayi ced asti te prītir nityaṃ kurukulodvaha. adhyātmam etac chrutvā tvaṃ samyag ācara suvrata.

ततस् त्वं सम्यग् आचीर्णे धर्मे ऽस्मिन् कुरुनन्दन। सर्वपापविशुद्धात्मा मोक्षं प्राप्स्यसि केवलम्।

tatas tvaṃ samyag ācīrṇe dharme 'smin kurunandana. sarvapāpaviśuddhātmā mokṣaṃ prāpsyasi kevalam.

पूर्वम् अप्य् एतद् एवोक्तं युद्धकाल उपस्थिते। मया तव महाबाहो तस्माद् अत्र मनः कुरु।

pūrvam apy etad evoktaṃ yuddhakāla upasthite. mayā tava mahābāho tasmād atra manaḥ kuru.

मया तु भरतश्रेष्ठ चिरदृष्टः पिता विभो। तम् अहं द्रष्टुम् इच्छामि संमते तव फल्गुन।

mayā tu bharataśreṣṭha ciradṛṣṭaḥ pitā vibho. tam ahaṃ draṣṭum icchāmi saṃmate tava phalguna.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्तवचनं कृष्णं प्रत्युवाच धनंजयः। यद् इष्टं कुरु सर्वस्यापीश्वरो ऽस्मान् प्रपालय। नमस् ते सर्वलोकात्मन् नारायण परात्पर। मनोमलात् तपो ऽशक्यं कर्म चाविद्यया हतम्। दानम् अप्य् अर्थदोषेण नाम तस्मात् कलौ स्मरेत्। यदि गन्तुं कृता बुद्धिर् वासुदेव नमो ऽस्तु ते। गच्छावो नगरं कृष्ण गजसाह्वयम् अद्य वै।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktavacanaṃ kṛṣṇaṃ pratyuvāca dhanaṃjayaḥ. yad iṣṭaṃ kuru sarvasyāpīśvaro 'smān prapālaya. namas te sarvalokātman nārāyaṇa parātpara. manomalāt tapo 'śakyaṃ karma cāvidyayā hatam. dānam apy arthadoṣeṇa nāma tasmāt kalau smaret. yadi gantuṃ kṛtā buddhir vāsudeva namo 'stu te. gacchāvo nagaraṃ kṛṣṇa gajasāhvayam adya vai.

समेत्य तत्र राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्। समनुज्ञाप्य दुर्धर्षं स्वां पुरीं यातुम् अर्हसि।

sametya tatra rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram. samanujñāpya durdharṣaṃ svāṃ purīṃ yātum arhasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...