महाभारत 14.49 (श्लोक 1)

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 49→

[mh-14-49] • 55 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। हन्त वः संप्रवक्ष्यामि यन् मां पृच्छथ सत्तमाः। गुरुणा शिष्यम् आसाद्य यद् उक्तं तन् निबोधत। समस्तम् इह तच् छ्रुत्वा सम्यग् एवावधार्यताम्।

brahmovāca. hanta vaḥ saṃpravakṣyāmi yan māṃ pṛcchatha sattamāḥ. guruṇā śiṣyam āsādya yad uktaṃ tan nibodhata. samastam iha tac chrutvā samyag evāvadhāryatām.

अहिंसा सर्वभूतानाम् एतत् कृत्यतमं मतम्। एतत् पदम् अनुद्विग्नं वरिष्ठं धर्मलक्षणम्।

ahiṃsā sarvabhūtānām etat kṛtyatamaṃ matam. etat padam anudvignaṃ variṣṭhaṃ dharmalakṣaṇam.

ज्ञानं निःश्रेय इत्य् आहुर् वृद्धा निश्चयदर्शिनः। तस्माज् ज्ञानेन शुद्धेन मुच्यते सर्वपातकैः।

jñānaṃ niḥśreya ity āhur vṛddhā niścayadarśinaḥ. tasmāj jñānena śuddhena mucyate sarvapātakaiḥ.

हिंसापराश् च ये लोके ये च नास्तिकवृत्तयः। लोभमोहसमायुक्तास् ते वै निरयगामिनः।

hiṃsāparāś ca ye loke ye ca nāstikavṛttayaḥ. lobhamohasamāyuktās te vai nirayagāminaḥ.

आशीर्युक्तानि कर्माणि कुर्वते ये त्व् अतन्द्रिताः। ते ऽस्मिंल् लोके प्रमोदन्ते जायमानाः पुनः पुनः।

āśīryuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ. te 'smiṃl loke pramodante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ.

कुर्वते ये तु कर्माणि श्रद्दधाना विपश्चितः। अनाशीर्योगसंयुक्तास् ते धीराः साधुदर्शिनः।

kurvate ye tu karmāṇi śraddadhānā vipaścitaḥ. anāśīryogasaṃyuktās te dhīrāḥ sādhudarśinaḥ.

अतः परं प्रवक्ष्यामि सत्त्वक्षेत्रज्ञयोर् यथा। संयोगो विप्रयोगश् च तन् निबोधत सत्तमाः।

ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sattvakṣetrajñayor yathā. saṃyogo viprayogaś ca tan nibodhata sattamāḥ.

विषयो विषयित्वं च संबन्धो ऽयम् इहोच्यते। विषयी पुरुषो नित्यं सत्त्वं च विषयः स्मृतः।

viṣayo viṣayitvaṃ ca saṃbandho 'yam ihocyate. viṣayī puruṣo nityaṃ sattvaṃ ca viṣayaḥ smṛtaḥ.

व्याख्यातं पूर्वकल्पेन मशकोदुम्बरं यथा। भुज्यमानं न जानीते नित्यं सत्त्वम् अचेतनम्। यस् त्व् एव तु विजानीते यो भुङ्क्ते यश् च भुज्यते।

vyākhyātaṃ pūrvakalpena maśakodumbaraṃ yathā. bhujyamānaṃ na jānīte nityaṃ sattvam acetanam. yas tv eva tu vijānīte yo bhuṅkte yaś ca bhujyate.

अनित्यं द्वंद्वसंयुक्तं सत्त्वम् आहुर् गुणात्मकम्। निर्द्वंद्वो निष्कलो नित्यः क्षेत्रज्ञो निर्गुणात्मकः।

anityaṃ dvaṃdvasaṃyuktaṃ sattvam āhur guṇātmakam. nirdvaṃdvo niṣkalo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ.

समः संज्ञागतस् त्व् एवं यदा सर्वत्र दृश्यते। उपभुङ्क्ते सदा सत्त्वम् आपः पुष्करपर्णवत्।

samaḥ saṃjñāgatas tv evaṃ yadā sarvatra dṛśyate. upabhuṅkte sadā sattvam āpaḥ puṣkaraparṇavat.

सर्वैर् अपि गुणैर् विद्वान् व्यतिषक्तो न लिप्यते। जलबिन्दुर् यथा लोलः पद्मिनीपत्रसंस्थितः। एवम् एवाप्य् असंसक्तः पुरुषः स्यान् न संशयः।

sarvair api guṇair vidvān vyatiṣakto na lipyate. jalabindur yathā lolaḥ padminīpatrasaṃsthitaḥ. evam evāpy asaṃsaktaḥ puruṣaḥ syān na saṃśayaḥ.

द्रव्यमात्रम् अभूत् सत्त्वं पुरुषस्येति निश्चयः। यथा द्रव्यं च कर्ता च संयोगो ऽप्य् अनयोस् तथा।

dravyamātram abhūt sattvaṃ puruṣasyeti niścayaḥ. yathā dravyaṃ ca kartā ca saṃyogo 'py anayos tathā.

यथा प्रदीपम् आदाय कश् चित् तमसि गच्छति। तथा सत्त्वप्रदीपेन गच्छन्ति परमैषिणः।

yathā pradīpam ādāya kaś cit tamasi gacchati. tathā sattvapradīpena gacchanti paramaiṣiṇaḥ.

यावद् द्रव्यगुणस् तावत् प्रदीपः संप्रकाशते। क्षीणद्रव्यगुणं ज्योतिर् अन्तर्धानाय गच्छति।

yāvad dravyaguṇas tāvat pradīpaḥ saṃprakāśate. kṣīṇadravyaguṇaṃ jyotir antardhānāya gacchati.

व्यक्तः सत्त्वगुणस् त्व् एवं पुरुषो ऽव्यक्त इष्यते। एतद् विप्रा विजानीत हन्त भूयो ब्रवीमि वः।

vyaktaḥ sattvaguṇas tv evaṃ puruṣo 'vyakta iṣyate. etad viprā vijānīta hanta bhūyo bravīmi vaḥ.

सहस्रेणापि दुर्मेधा न वृद्धिम् अधिगच्छति। तत् पदं समनुप्राप्तं यत्र गत्वा न शोचति। त्वम् अप्य् एतन् महाभाग यथोक्तं ब्रह्मवर्चसा। व्यक्तः सत्त्वगुणस् त्व् एवं बुद्धिमान् सुखम् एधते। चतुर्थेनाप्य् अथांशेन बुद्धिमान् सुखम् एधते।

sahasreṇāpi durmedhā na vṛddhim adhigacchati. tat padaṃ samanuprāptaṃ yatra gatvā na śocati. tvam apy etan mahābhāga yathoktaṃ brahmavarcasā. vyaktaḥ sattvaguṇas tv evaṃ buddhimān sukham edhate. caturthenāpy athāṃśena buddhimān sukham edhate.

एवं धर्मस्य विज्ञेयं संसाधनम् उपायतः। उपायज्ञो हि मेधावी सुखम् अत्यन्तम् अश्नुते।

evaṃ dharmasya vijñeyaṃ saṃsādhanam upāyataḥ. upāyajño hi medhāvī sukham atyantam aśnute.

यथाध्वानम् अपाथेयः प्रपन्नो मानवः क्व चित्। क्लेशेन याति महता विनश्यत्य् अन्तरापि वा।

yathādhvānam apātheyaḥ prapanno mānavaḥ kva cit. kleśena yāti mahatā vinaśyaty antarāpi vā.

तथा कर्मसु विज्ञेयं फलं भवति वा न वा। पुरुषस्यात्मनिःश्रेयः शुभाशुभनिदर्शनम्।

tathā karmasu vijñeyaṃ phalaṃ bhavati vā na vā. puruṣasyātmaniḥśreyaḥ śubhāśubhanidarśanam.

यथा च दीर्घम् अध्वानं पद्भ्याम् एव प्रपद्यते। अदृष्टपूर्वं सहसा तत्त्वदर्शनवर्जितः।

yathā ca dīrgham adhvānaṃ padbhyām eva prapadyate. adṛṣṭapūrvaṃ sahasā tattvadarśanavarjitaḥ.

तम् एव च यथाध्वानं रथेनेहाशुगामिना। यायाद् अश्वप्रयुक्तेन तथा बुद्धिमतां गतिः।

tam eva ca yathādhvānaṃ rathenehāśugāminā. yāyād aśvaprayuktena tathā buddhimatāṃ gatiḥ.

उच्चं पर्वतम् आरुह्य नान्ववेक्षेत भूगतम्। रथेन रथिनं पश्येत् क्लिश्यमानम् अचेतनम्।

uccaṃ parvatam āruhya nānvavekṣeta bhūgatam. rathena rathinaṃ paśyet kliśyamānam acetanam.

यावद् रथपथस् तावद् रथेन स तु गच्छति। क्षीणे रथपथे प्राज्ञो रथम् उत्सृज्य गच्छति।

yāvad rathapathas tāvad rathena sa tu gacchati. kṣīṇe rathapathe prājño ratham utsṛjya gacchati.

एवं गच्छति मेधावी तत्त्वयोगविधानवित्। समाज्ञाय महाबुद्धिर् उत्तराद् उत्तरोत्तरम्।

evaṃ gacchati medhāvī tattvayogavidhānavit. samājñāya mahābuddhir uttarād uttarottaram.

यथा महार्णवं घोरम् अप्लवः संप्रगाहते। बाहुभ्याम् एव संमोहाद् वधं चर्च्छत्य् असंशयम्।

yathā mahārṇavaṃ ghoram aplavaḥ saṃpragāhate. bāhubhyām eva saṃmohād vadhaṃ carcchaty asaṃśayam.

नावा चापि यथा प्राज्ञो विभागज्ञस् तरित्रया। अक्लान्तः सलिलं गाहेत् क्षिप्रं संतरति ध्रुवम्।

nāvā cāpi yathā prājño vibhāgajñas taritrayā. aklāntaḥ salilaṃ gāhet kṣipraṃ saṃtarati dhruvam.

तीर्णो गच्छेत् परं पारं नावम् उत्सृज्य निर्ममः। व्याख्यातं पूर्वकल्पेन यथा रथिपदातिनौ।

tīrṇo gacchet paraṃ pāraṃ nāvam utsṛjya nirmamaḥ. vyākhyātaṃ pūrvakalpena yathā rathipadātinau.

स्नेहात् संमोहम् आपन्नो नावि दाशो यथा तथा। ममत्वेनाभिभूतः स तत्रैव परिवर्तते।

snehāt saṃmoham āpanno nāvi dāśo yathā tathā. mamatvenābhibhūtaḥ sa tatraiva parivartate.

नावं न शक्यम् आरुह्य स्थले विपरिवर्तितुम्। तथैव रथम् आरुह्य नाप्सु चर्या विधीयते।

nāvaṃ na śakyam āruhya sthale viparivartitum. tathaiva ratham āruhya nāpsu caryā vidhīyate.

एवं कर्म कृतं चित्रं विषयस्थं पृथक् पृथक्। यथा कर्म कृतं लोके तथा तद् उपपद्यते।

evaṃ karma kṛtaṃ citraṃ viṣayasthaṃ pṛthak pṛthak. yathā karma kṛtaṃ loke tathā tad upapadyate.

यन् नैव गन्धिनो रस्यं न रूपस्पर्शशब्दवत्। मन्यन्ते मुनयो बुद्ध्या तत् प्रधानं प्रचक्षते। रसनं रूपसंस्पर्शं शब्दवन् मन्यते मनः। यत् परश् च ततो बुद्ध्या।

yan naiva gandhino rasyaṃ na rūpasparśaśabdavat. manyante munayo buddhyā tat pradhānaṃ pracakṣate. rasanaṃ rūpasaṃsparśaṃ śabdavan manyate manaḥ. yat paraś ca tato buddhyā.

तत्र प्रधानम् अव्यक्तम् अव्यक्तस्य गुणो महान्। महतः प्रधानभूतस्य गुणो ऽहंकार एव च।

tatra pradhānam avyaktam avyaktasya guṇo mahān. mahataḥ pradhānabhūtasya guṇo 'haṃkāra eva ca.

अहंकारप्रधानस्य महाभूतकृतो गुणः। पृथक्त्वेन हि भूतानां विषया वै गुणाः स्मृताः।

ahaṃkārapradhānasya mahābhūtakṛto guṇaḥ. pṛthaktvena hi bhūtānāṃ viṣayā vai guṇāḥ smṛtāḥ.

बीजधर्मं यथाव्यक्तं तथैव प्रसवात्मकम्। बीजधर्मा महान् आत्मा प्रसवश् चेति नः श्रुतम्।

bījadharmaṃ yathāvyaktaṃ tathaiva prasavātmakam. bījadharmā mahān ātmā prasavaś ceti naḥ śrutam.

बीजधर्मा त्व् अहंकारः प्रसवश् च पुनः पुनः। बीजप्रसवधर्माणि महाभूतानि पञ्च वै।

bījadharmā tv ahaṃkāraḥ prasavaś ca punaḥ punaḥ. bījaprasavadharmāṇi mahābhūtāni pañca vai.

बीजधर्मिण इत्य् आहुः प्रसवं च न कुर्वते। विशेषाः पञ्चभूतानां तेषां वित्तं विशेषणम्।

bījadharmiṇa ity āhuḥ prasavaṃ ca na kurvate. viśeṣāḥ pañcabhūtānāṃ teṣāṃ vittaṃ viśeṣaṇam.

तत्रैकगुणम् आकाशं द्विगुणो वायुर् उच्यते। त्रिगुणं ज्योतिर् इत्य् आहुर् आपश् चापि चतुर्गुणाः।

tatraikaguṇam ākāśaṃ dviguṇo vāyur ucyate. triguṇaṃ jyotir ity āhur āpaś cāpi caturguṇāḥ.

पृथ्वी पञ्चगुणा ज्ञेया त्रसस्थावरसंकुला। सर्वभूतकरी देवी शुभाशुभनिदर्शना।

pṛthvī pañcaguṇā jñeyā trasasthāvarasaṃkulā. sarvabhūtakarī devī śubhāśubhanidarśanā.

शब्दः स्पर्शस् तथा रूपं रसो गन्धश् च पञ्चमः। एते पञ्च गुणा भूमेर् विज्ञेया द्विजसत्तमाः।

śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ. ete pañca guṇā bhūmer vijñeyā dvijasattamāḥ.

पार्थिवश् च सदा गन्धो गन्धश् च बहुधा स्मृतः। तस्य गन्धस्य वक्ष्यामि विस्तरेण बहून् गुणान्।

pārthivaś ca sadā gandho gandhaś ca bahudhā smṛtaḥ. tasya gandhasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān.

इष्टश् चानिष्टगन्धश् च मधुरो ऽम्लः कटुस् तथा। निर्हारी संहतः स्निग्धो रूक्षो विशद एव च। एवं दशविधो ज्ञेयः पार्थिवो गन्ध इत्य् उत।

iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuro 'mlaḥ kaṭus tathā. nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca. evaṃ daśavidho jñeyaḥ pārthivo gandha ity uta.

शब्दः स्पर्शस् तथा रूपं रसश् चापां गुणाः स्मृताः। रसज्ञानं तु वक्ष्यामि रसस् तु बहुधा स्मृतः।

śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ. rasajñānaṃ tu vakṣyāmi rasas tu bahudhā smṛtaḥ.

मधुरो ऽम्लः कटुस् तिक्तः कषायो लवणस् तथा। एवं षड्विधविस्तारो रसो वारिमयः स्मृतः।

madhuro 'mlaḥ kaṭus tiktaḥ kaṣāyo lavaṇas tathā. evaṃ ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ.

शब्दः स्पर्शस् तथा रूपं त्रिगुणं ज्योतिर् उच्यते। ज्योतिषश् च गुणो रूपं रूपं च बहुधा स्मृतम्।

śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ triguṇaṃ jyotir ucyate. jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ rūpaṃ ca bahudhā smṛtam.

शुक्लं कृष्णं तथा रक्तं नीलं पीतारुणं तथा। ह्रस्वं दीर्घं तथा स्थूलं चतुरस्राणु वृत्तकम्।

śuklaṃ kṛṣṇaṃ tathā raktaṃ nīlaṃ pītāruṇaṃ tathā. hrasvaṃ dīrghaṃ tathā sthūlaṃ caturasrāṇu vṛttakam.

एवं द्वादशविस्तारं तेजसो रूपम् उच्यते। विज्ञेयं ब्राह्मणैर् नित्यं धर्मज्ञैः सत्यवादिभिः।

evaṃ dvādaśavistāraṃ tejaso rūpam ucyate. vijñeyaṃ brāhmaṇair nityaṃ dharmajñaiḥ satyavādibhiḥ.

शब्दस्पर्शौ च विज्ञेयौ द्विगुणो वायुर् उच्यते। वायोश् चापि गुणः स्पर्शः स्पर्शश् च बहुधा स्मृतः।

śabdasparśau ca vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate. vāyoś cāpi guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ.

उष्णः शीतः सुखो दुःखः स्निग्धो विशद एव च। कठिनश् चिक्कणः श्लक्ष्णः पिच्छिलो दारुणो मृदुः।

uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca. kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchilo dāruṇo mṛduḥ.

एवं द्वादशविस्तारो वायव्यो गुण उच्यते। विधिवद् ब्रह्मणैः सिद्धैर् धर्मज्ञैस् तत्त्वदर्शिभिः।

evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate. vidhivad brahmaṇaiḥ siddhair dharmajñais tattvadarśibhiḥ.

तत्रैकगुणम् आकाशं शब्द इत्य् एव च स्मृतः। तस्य शब्दस्य वक्ष्यामि विस्तरेण बहून् गुणान्।

tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva ca smṛtaḥ. tasya śabdasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān.

षड्जर्षभौ च गान्धारो मध्यमः पञ्चमस् तथा। अतः परं तु विज्ञेयो निषादो धैवतस् तथा।

ṣaḍjarṣabhau ca gāndhāro madhyamaḥ pañcamas tathā. ataḥ paraṃ tu vijñeyo niṣādo dhaivatas tathā.

इष्टो ऽनिष्टश् च शब्दस् तु संहतः प्रविभागवान्। एवं बहुविधो ज्ञेयः शब्द आकाशसंभवः।

iṣṭo 'niṣṭaś ca śabdas tu saṃhataḥ pravibhāgavān. evaṃ bahuvidho jñeyaḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ.

आकाशम् उत्तमं भूतम् अहंकारस् ततः परम्। अहंकारात् परा बुद्धिर् बुद्धेर् आत्मा ततः परः।

ākāśam uttamaṃ bhūtam ahaṃkāras tataḥ param. ahaṃkārāt parā buddhir buddher ātmā tataḥ paraḥ.

तस्मात् तु परम् अव्यक्तम् अव्यक्तात् पुरुषः परः। परावरज्ञो भूतानां यं प्राप्यानन्त्यम् अश्नुते। सर्वभूतात्मभूतात्मा गच्छत्य् आत्मानम् अक्षरम्।

tasmāt tu param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ. parāvarajño bhūtānāṃ yaṃ prāpyānantyam aśnute. sarvabhūtātmabhūtātmā gacchaty ātmānam akṣaram.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents