महाभारत 14.48 (श्लोक 1)

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 48→

[mh-14-48] • 29 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। के चिद् ब्रह्ममयं वृक्षं के चिद् ब्रह्ममयं महत्। के चित् पुरुषम् अव्यक्तं के चित् परम् अनामयम्। मन्यन्ते सर्वम् अप्य् एतद् अव्यक्तप्रभवाव्ययम्।

brahmovāca. ke cid brahmamayaṃ vṛkṣaṃ ke cid brahmamayaṃ mahat. ke cit puruṣam avyaktaṃ ke cit param anāmayam. manyante sarvam apy etad avyaktaprabhavāvyayam.

उच्छ्वासमात्रम् अपि चेद् यो ऽन्तकाले समो भवेत्। आत्मानम् उपसंगम्य सो ऽमृतत्वाय कल्पते।

ucchvāsamātram api ced yo 'ntakāle samo bhavet. ātmānam upasaṃgamya so 'mṛtatvāya kalpate.

निमेषमात्रम् अपि चेत् संयम्यात्मानम् आत्मनि। गच्छत्य् आत्मप्रसादेन विदुषां प्राप्तिम् अव्ययाम्।

nimeṣamātram api cet saṃyamyātmānam ātmani. gacchaty ātmaprasādena viduṣāṃ prāptim avyayām.

प्राणायामैर् अथ प्राणान् संयम्य स पुनः पुनः। दशद्वादशभिर् वापि चतुर्विंशात् परं ततः।

prāṇāyāmair atha prāṇān saṃyamya sa punaḥ punaḥ. daśadvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ.

एवं पूर्वं प्रसन्नात्मा लभते यद् यद् इच्छति। अव्यक्तात् सत्त्वम् उद्रिक्तम् अमृतत्वाय कल्पते।

evaṃ pūrvaṃ prasannātmā labhate yad yad icchati. avyaktāt sattvam udriktam amṛtatvāya kalpate.

सत्त्वात् परतरं नान्यत् प्रशंसन्तीह तद्विदः। अनुमानाद् विजानीमः पुरुषं सत्त्वसंश्रयम्। न शक्यम् अन्यथा गन्तुं पुरुषं तम् अथो द्विजाः।

sattvāt parataraṃ nānyat praśaṃsantīha tadvidaḥ. anumānād vijānīmaḥ puruṣaṃ sattvasaṃśrayam. na śakyam anyathā gantuṃ puruṣaṃ tam atho dvijāḥ.

क्षमा धृतिर् अहिंसा च समता सत्यम् आर्जवम्। ज्ञानं त्यागो ऽथ संन्यासः सात्त्विकं वृत्तम् इष्यते।

kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam. jñānaṃ tyāgo 'tha saṃnyāsaḥ sāttvikaṃ vṛttam iṣyate.

एतेनैवानुमानेन मन्यन्ते ऽथ मनीषिणः। सत्त्वं च पुरुषश् चैकस् तत्र नास्ति विचारणा।

etenaivānumānena manyante 'tha manīṣiṇaḥ. sattvaṃ ca puruṣaś caikas tatra nāsti vicāraṇā.

आहुर् एके च विद्वांसो ये ज्ञाने सुप्रतिष्ठिताः। क्षेत्रज्ञसत्त्वयोर् ऐक्यम् इत्य् एतन् नोपपद्यते।

āhur eke ca vidvāṃso ye jñāne supratiṣṭhitāḥ. kṣetrajñasattvayor aikyam ity etan nopapadyate.

पृथग्भूतस् ततो नित्यम् इत्य् एतद् अविचारितम्। पृथग्भावश् च विज्ञेयः सहजश् चापि तत्त्वतः।

pṛthagbhūtas tato nityam ity etad avicāritam. pṛthagbhāvaś ca vijñeyaḥ sahajaś cāpi tattvataḥ.

तथैवैकत्वनानात्वम् इष्यते विदुषां नयः। मशकोदुम्बरे त्व् ऐक्यं पृथक्त्वम् अपि दृश्यते।

tathaivaikatvanānātvam iṣyate viduṣāṃ nayaḥ. maśakodumbare tv aikyaṃ pṛthaktvam api dṛśyate.

मत्स्यो यथान्यः स्याद् अप्सु संप्रयोगस् तथानयोः। संबन्धस् तोयबिन्दूनां पर्णे कोकनदस्य च।

matsyo yathānyaḥ syād apsu saṃprayogas tathānayoḥ. saṃbandhas toyabindūnāṃ parṇe kokanadasya ca.

गुरुर् उवाच। इत्य् उक्तवन्तं ते विप्रास् तदा लोकपितामहम्। पुनः संशयम् आपन्नाः पप्रच्छुर् द्विजसत्तमाः।

gurur uvāca. ity uktavantaṃ te viprās tadā lokapitāmaham. punaḥ saṃśayam āpannāḥ papracchur dvijasattamāḥ.

ऋषय ऊचुः। किं स्विद् एवेह धर्माणाम् अनुष्ठेयतमं स्मृतम्। व्याहताम् इव पश्यामो धर्मस्य विविधां गतिम्।

ṛṣaya ūcuḥ. kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ smṛtam. vyāhatām iva paśyāmo dharmasya vividhāṃ gatim.

ऊर्ध्वं देहाद् वदन्त्य् एके नैतद् अस्तीति चापरे। के चित् संशयितं सर्वं निःसंशयम् अथापरे।

ūrdhvaṃ dehād vadanty eke naitad astīti cāpare. ke cit saṃśayitaṃ sarvaṃ niḥsaṃśayam athāpare.

अनित्यं नित्यम् इत्य् एके नास्त्य् अस्तीत्य् अपि चापरे। एकरूपं द्विधेत्य् एके व्यामिश्रम् इति चापरे। एकम् एके पृथक् चान्ये बहुत्वम् इति चापरे।

anityaṃ nityam ity eke nāsty astīty api cāpare. ekarūpaṃ dvidhety eke vyāmiśram iti cāpare. ekam eke pṛthak cānye bahutvam iti cāpare.

मन्यन्ते ब्राह्मणा एवं प्राज्ञास् तत्त्वार्थदर्शिनः। जटाजिनधराश् चान्ये मुण्डाः के चिद् असंवृताः।

manyante brāhmaṇā evaṃ prājñās tattvārthadarśinaḥ. jaṭājinadharāś cānye muṇḍāḥ ke cid asaṃvṛtāḥ.

अस्नानं के चिद् इच्छन्ति स्नानम् इत्य् अपि चापरे। आहारं के चिद् इच्छन्ति के चिच् चानशने रताः।

asnānaṃ ke cid icchanti snānam ity api cāpare. āhāraṃ ke cid icchanti ke cic cānaśane ratāḥ.

कर्म के चित् प्रशंसन्ति प्रशान्तिम् अपि चापरे। देशकालाव् उभौ के चिन् नैतद् अस्तीति चापरे। के चिन् मोक्षं प्रशंसन्ति के चिद् भोगान् पृथग्विधान्।

karma ke cit praśaṃsanti praśāntim api cāpare. deśakālāv ubhau ke cin naitad astīti cāpare. ke cin mokṣaṃ praśaṃsanti ke cid bhogān pṛthagvidhān.

धनानि के चिद् इच्छन्ति निर्धनत्वं तथापरे। उपास्यसाधनं त्व् एके नैतद् अस्तीति चापरे।

dhanāni ke cid icchanti nirdhanatvaṃ tathāpare. upāsyasādhanaṃ tv eke naitad astīti cāpare.

अहिंसानिरताश् चान्ये के चिद् धिंसापरायणाः। पुण्येन यशसेत्य् एके नैतद् अस्तीति चापरे।

ahiṃsāniratāś cānye ke cid dhiṃsāparāyaṇāḥ. puṇyena yaśasety eke naitad astīti cāpare.

सद्भावनिरताश् चान्ये के चित् संशयिते स्थिताः। दुःखाद् अन्ये सुखाद् अन्ये ध्यानम् इत्य् अपरे स्थिताः।

sadbhāvaniratāś cānye ke cit saṃśayite sthitāḥ. duḥkhād anye sukhād anye dhyānam ity apare sthitāḥ.

यज्ञम् इत्य् अपरे धीराः प्रदानम् इति चापरे। सर्वम् एके प्रशंसन्ति न सर्वम् इति चापरे।

yajñam ity apare dhīrāḥ pradānam iti cāpare. sarvam eke praśaṃsanti na sarvam iti cāpare.

तपस् त्व् अन्ये प्रशंसन्ति स्वाध्यायम् अपरे जनाः। ज्ञानं संन्यासम् इत्य् एके स्वभावं भूतचिन्तकाः।

tapas tv anye praśaṃsanti svādhyāyam apare janāḥ. jñānaṃ saṃnyāsam ity eke svabhāvaṃ bhūtacintakāḥ.

एवं व्युत्थापिते धर्मे बहुधा विप्रधावति। निश्चयं नाधिगच्छामः संमूढाः सुरसत्तम।

evaṃ vyutthāpite dharme bahudhā vipradhāvati. niścayaṃ nādhigacchāmaḥ saṃmūḍhāḥ surasattama.

इदं श्रेय इदं श्रेय इत्य् एवं प्रस्थितो जनः। यो हि यस्मिन् रतो धर्मे स तं पूजयते सदा।

idaṃ śreya idaṃ śreya ity evaṃ prasthito janaḥ. yo hi yasmin rato dharme sa taṃ pūjayate sadā.

तत्र नो विहता प्रज्ञा मनश् च बहुलीकृतम्। एतद् आख्यातुम् इच्छामः श्रेयः किम् इति सत्तम।

tatra no vihatā prajñā manaś ca bahulīkṛtam. etad ākhyātum icchāmaḥ śreyaḥ kim iti sattama.

अतः परं च यद् गुह्यं तद् भवान् वक्तुम् अर्हति। सत्त्वक्षेत्रज्ञयोश् चैव संबन्धः केन हेतुना।

ataḥ paraṃ ca yad guhyaṃ tad bhavān vaktum arhati. sattvakṣetrajñayoś caiva saṃbandhaḥ kena hetunā.

एवम् उक्तः स तैर् विप्रैर् भगवांल् लोकभावनः। तेभ्यः शशंस धर्मात्मा याथातथ्येन बुद्धिमान्।

evam uktaḥ sa tair viprair bhagavāṃl lokabhāvanaḥ. tebhyaḥ śaśaṃsa dharmātmā yāthātathyena buddhimān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents