महाभारत 14.46 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 46→

[mh-14-46] • 55 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। एवम् एतेन मार्गेण पूर्वोक्तेन यथाविधि। अधीतवान् यथाशक्ति तथैव ब्रह्मचर्यवान्।

brahmovāca. evam etena mārgeṇa pūrvoktena yathāvidhi. adhītavān yathāśakti tathaiva brahmacaryavān.

स्वधर्मनिरतो विद्वान् सर्वेन्द्रिययतो मुनिः। गुरोः प्रियहिते युक्तः सत्यधर्मपरः शुचिः।

svadharmanirato vidvān sarvendriyayato muniḥ. guroḥ priyahite yuktaḥ satyadharmaparaḥ śuciḥ.

गुरुणा समनुज्ञातो भुञ्जीतान्नम् अकुत्सयन्। हविष्यभैक्ष्यभुक् चापि स्थानासनविहारवान्।

guruṇā samanujñāto bhuñjītānnam akutsayan. haviṣyabhaikṣyabhuk cāpi sthānāsanavihāravān.

द्विकालम् अग्निं जुह्वानः शुचिर् भूत्वा समाहितः। धारयीत सदा दण्डं बैल्वं पालाशम् एव वा।

dvikālam agniṃ juhvānaḥ śucir bhūtvā samāhitaḥ. dhārayīta sadā daṇḍaṃ bailvaṃ pālāśam eva vā.

क्षौमं कार्पासिकं वापि मृगाजिनम् अथापि वा। सर्वं काषायरक्तं स्याद् वासो वापि द्विजस्य ह।

kṣaumaṃ kārpāsikaṃ vāpi mṛgājinam athāpi vā. sarvaṃ kāṣāyaraktaṃ syād vāso vāpi dvijasya ha.

मेखला च भवेन् मौञ्जी जटी नित्योदकस् तथा। यज्ञोपवीती स्वाध्यायी अलुप्तनियतव्रतः।

mekhalā ca bhaven mauñjī jaṭī nityodakas tathā. yajñopavītī svādhyāyī aluptaniyatavrataḥ.

पूताभिश् च तथैवाद्भिः सदा दैवततर्पणम्। भावेन नियतः कुर्वन् ब्रह्मचारी प्रशस्यते।

pūtābhiś ca tathaivādbhiḥ sadā daivatatarpaṇam. bhāvena niyataḥ kurvan brahmacārī praśasyate.

एवं युक्तो जयेत् स्वर्गम् ऊर्ध्वरेताः समाहितः। न संसरति जातीषु परमं स्थानम् आश्रितः।

evaṃ yukto jayet svargam ūrdhvaretāḥ samāhitaḥ. na saṃsarati jātīṣu paramaṃ sthānam āśritaḥ.

संस्कृतः सर्वसंस्कारैस् तथैव ब्रह्मचर्यवान्। ग्रामान् निष्क्रम्य चारण्यं मुनिः प्रव्रजितो वसेत्।

saṃskṛtaḥ sarvasaṃskārais tathaiva brahmacaryavān. grāmān niṣkramya cāraṇyaṃ muniḥ pravrajito vaset.

चर्मवल्कलसंवीतः स्वयं प्रातर् उपस्पृशेत्। अरण्यगोचरो नित्यं न ग्रामं प्रविशेत् पुनः।

carmavalkalasaṃvītaḥ svayaṃ prātar upaspṛśet. araṇyagocaro nityaṃ na grāmaṃ praviśet punaḥ.

अर्चयन्न् अतिथीन् काले दद्याच् चापि प्रतिश्रयम्। फलपत्रावरैर् मूलैः श्यामाकेन च वर्तयन्।

arcayann atithīn kāle dadyāc cāpi pratiśrayam. phalapatrāvarair mūlaiḥ śyāmākena ca vartayan.

प्रवृत्तम् उदकं वायुं सर्वं वानेयम् आ तृणात्। प्राश्नीयाद् आनुपूर्व्येण यथादीक्षम् अतन्द्रितः।

pravṛttam udakaṃ vāyuṃ sarvaṃ vāneyam ā tṛṇāt. prāśnīyād ānupūrvyeṇa yathādīkṣam atandritaḥ.

आमूलफलभिक्षाभिर् अर्चेद् अतिथिम् आगतम्। यद्भक्षः स्यात् ततो दद्याद् भिक्षां नित्यम् अतन्द्रितः।

āmūlaphalabhikṣābhir arced atithim āgatam. yadbhakṣaḥ syāt tato dadyād bhikṣāṃ nityam atandritaḥ.

देवतातिथिपूर्वं च सदा भुञ्जीत वाग्यतः। अस्कन्दितमनाश् चैव लघ्वाशी देवताश्रयः।

devatātithipūrvaṃ ca sadā bhuñjīta vāgyataḥ. askanditamanāś caiva laghvāśī devatāśrayaḥ.

दान्तो मैत्रः क्षमायुक्तः केशश्मश्रु च धारयन्। जुह्वन् स्वाध्यायशीलश् च सत्यधर्मपरायणः।

dānto maitraḥ kṣamāyuktaḥ keśaśmaśru ca dhārayan. juhvan svādhyāyaśīlaś ca satyadharmaparāyaṇaḥ.

त्यक्तदेहः सदा दक्षो वननित्यः समाहितः। एवं युक्तो जयेत् स्वर्गं वानप्रस्थो जितेन्द्रियः।

tyaktadehaḥ sadā dakṣo vananityaḥ samāhitaḥ. evaṃ yukto jayet svargaṃ vānaprastho jitendriyaḥ.

गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थो ऽथ वा पुनः। य इच्छेन् मोक्षम् आस्थातुम् उत्तमां वृत्तिम् आश्रयेत्।

gṛhastho brahmacārī ca vānaprastho 'tha vā punaḥ. ya icchen mokṣam āsthātum uttamāṃ vṛttim āśrayet.

अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्त्वा नैष्कर्म्यम् आचरेत्। सर्वभूतहितो मैत्रः सर्वेन्द्रिययतो मुनिः।

abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā naiṣkarmyam ācaret. sarvabhūtahito maitraḥ sarvendriyayato muniḥ.

अयाचितम् असंकॢप्तम् उपपन्नं यदृच्छया। जोषयेत सदा भोज्यं ग्रासम् आगतम् अस्पृहः।

ayācitam asaṃkḷptam upapannaṃ yadṛcchayā. joṣayeta sadā bhojyaṃ grāsam āgatam aspṛhaḥ.

यात्रामात्रं च भुञ्जीत केवलं प्राणयात्रिकम्। धर्मलब्धं तथाश्नीयान् न कामम् अनुवर्तयेत्।

yātrāmātraṃ ca bhuñjīta kevalaṃ prāṇayātrikam. dharmalabdhaṃ tathāśnīyān na kāmam anuvartayet.

ग्रासाद् आच्छादनाच् चान्यन् न गृह्णीयात् कथं चन। यावद् आहारयेत् तावत् प्रतिगृह्णीत नान्यथा।

grāsād ācchādanāc cānyan na gṛhṇīyāt kathaṃ cana. yāvad āhārayet tāvat pratigṛhṇīta nānyathā.

परेभ्यो न प्रतिग्राह्यं न च देयं कदा चन। दैन्यभावाच् च भूतानां संविभज्य सदा बुधः।

parebhyo na pratigrāhyaṃ na ca deyaṃ kadā cana. dainyabhāvāc ca bhūtānāṃ saṃvibhajya sadā budhaḥ.

नाददीत परस्वानि न गृह्णीयाद् अयाचितम्। न किं चिद् विषयं भुक्त्वा स्पृहयेत् तस्य वै पुनः।

nādadīta parasvāni na gṛhṇīyād ayācitam. na kiṃ cid viṣayaṃ bhuktvā spṛhayet tasya vai punaḥ.

मृदम् आपस् तथाश्मानं पत्रपुष्पफलानि च। असंवृतानि गृह्णीयात् प्रवृत्तानीह कार्यवान्।

mṛdam āpas tathāśmānaṃ patrapuṣpaphalāni ca. asaṃvṛtāni gṛhṇīyāt pravṛttānīha kāryavān.

न शिल्पजीविकां जीवेद् द्विरन्नं नोत कामयेत्। न द्वेष्टा नोपदेष्टा च भवेत निरुपस्कृतः। श्रद्धापूतानि भुञ्जीत निमित्तानि विवर्जयेत्।

na śilpajīvikāṃ jīved dvirannaṃ nota kāmayet. na dveṣṭā nopadeṣṭā ca bhaveta nirupaskṛtaḥ. śraddhāpūtāni bhuñjīta nimittāni vivarjayet.

मुधावृत्तिर् असक्तश् च सर्वभूतैर् असंविदम्। कृत्वा वह्निं चरेद् भैक्ष्यं विधूमे भुक्तवज्जने।

mudhāvṛttir asaktaś ca sarvabhūtair asaṃvidam. kṛtvā vahniṃ cared bhaikṣyaṃ vidhūme bhuktavajjane.

वृत्ते शरावसंपाते भैक्ष्यं लिप्सेत मोक्षवित्। लाभे न च प्रहृष्येत नालाभे विमना भवेत्। न चातिभिक्षां भिक्षेत केवलं प्राणयात्रिकः।

vṛtte śarāvasaṃpāte bhaikṣyaṃ lipseta mokṣavit. lābhe na ca prahṛṣyeta nālābhe vimanā bhavet. na cātibhikṣāṃ bhikṣeta kevalaṃ prāṇayātrikaḥ.

मात्राशी कालम् आकाङ्क्षंश् चरेद् भैक्ष्यं समाहितः। लाभं साधारणं नेच्छेन् न भुञ्जीताभिपूजितः। अभिपूजितलाभाद् धि विजुगुप्सेत भिक्षुकः।

mātrāśī kālam ākāṅkṣaṃś cared bhaikṣyaṃ samāhitaḥ. lābhaṃ sādhāraṇaṃ necchen na bhuñjītābhipūjitaḥ. abhipūjitalābhād dhi vijugupseta bhikṣukaḥ.

शुक्तान्य् अम्लानि तिक्तानि कषायकटुकानि च। नास्वादयीत भुञ्जानो रसांश् च मधुरांस् तथा। यात्रामात्रं च भुञ्जीत केवलं प्राणयात्रिकम्।

śuktāny amlāni tiktāni kaṣāyakaṭukāni ca. nāsvādayīta bhuñjāno rasāṃś ca madhurāṃs tathā. yātrāmātraṃ ca bhuñjīta kevalaṃ prāṇayātrikam.

असंरोधेन भूतानां वृत्तिं लिप्सेत मोक्षवित्। न चान्यम् अनुभिक्षेत भिक्षमाणः कथं चन।

asaṃrodhena bhūtānāṃ vṛttiṃ lipseta mokṣavit. na cānyam anubhikṣeta bhikṣamāṇaḥ kathaṃ cana.

न संनिकाशयेद् धर्मं विविक्ते विरजाश् चरेत्। शून्यागारम् अरण्यं वा वृक्षमूलं नदीं तथा। प्रतिश्रयार्थं सेवेत पार्वतीं वा पुनर् गुहाम्।

na saṃnikāśayed dharmaṃ vivikte virajāś caret. śūnyāgāram araṇyaṃ vā vṛkṣamūlaṃ nadīṃ tathā. pratiśrayārthaṃ seveta pārvatīṃ vā punar guhām.

ग्रामैकरात्रिको ग्रीष्मे वर्षास्व् एकत्र वा वसेत्। अध्वा सूर्येण निर्दिष्टः कीटवच् च चरेन् महीम्।

grāmaikarātriko grīṣme varṣāsv ekatra vā vaset. adhvā sūryeṇa nirdiṣṭaḥ kīṭavac ca caren mahīm.

दयार्थं चैव भूतानां समीक्ष्य पृथिवीं चरेत्। संचयांश् च न कुर्वीत स्नेहवासं च वर्जयेत्।

dayārthaṃ caiva bhūtānāṃ samīkṣya pṛthivīṃ caret. saṃcayāṃś ca na kurvīta snehavāsaṃ ca varjayet.

पूतेन चाम्भसा नित्यं कार्यं कुर्वीत मोक्षवित्। उपस्पृशेद् उद्धृताभिर् अद्भिश् च पुरुषः सदा।

pūtena cāmbhasā nityaṃ kāryaṃ kurvīta mokṣavit. upaspṛśed uddhṛtābhir adbhiś ca puruṣaḥ sadā.

अहिंसा ब्रह्मचर्यं च सत्यम् आर्जवम् एव च। अक्रोधश् चानसूया च दमो नित्यम् अपैशुनम्।

ahiṃsā brahmacaryaṃ ca satyam ārjavam eva ca. akrodhaś cānasūyā ca damo nityam apaiśunam.

अष्टास्व् एतेषु युक्तः स्याद् व्रतेषु नियतेन्द्रियः। अपापम् अशठं वृत्तम् अजिह्मं नित्यम् आचरेत्।

aṣṭāsv eteṣu yuktaḥ syād vrateṣu niyatendriyaḥ. apāpam aśaṭhaṃ vṛttam ajihmaṃ nityam ācaret.

आशीर्युक्तानि कर्माणि हिंसायुक्तानि यानि च। लोकसंग्रहधर्मं च नैव कुर्यान् न कारयेत्।

āśīryuktāni karmāṇi hiṃsāyuktāni yāni ca. lokasaṃgrahadharmaṃ ca naiva kuryān na kārayet.

सर्वभावान् अतिक्रम्य लघुमात्रः परिव्रजेत्। समः सर्वेषु भूतेषु स्थावरेषु चरेषु च।

sarvabhāvān atikramya laghumātraḥ parivrajet. samaḥ sarveṣu bhūteṣu sthāvareṣu careṣu ca.

परं नोद्वेजयेत् कं चिन् न च कस्य चिद् उद्विजेत्। विश्वास्यः सर्वभूतानाम् अग्र्यो मोक्षविद् उच्यते।

paraṃ nodvejayet kaṃ cin na ca kasya cid udvijet. viśvāsyaḥ sarvabhūtānām agryo mokṣavid ucyate.

अनागतं च न ध्यायेन् नातीतम् अनुचिन्तयेत्। वर्तमानम् उपेक्षेत कालाकाङ्क्षी समाहितः।

anāgataṃ ca na dhyāyen nātītam anucintayet. vartamānam upekṣeta kālākāṅkṣī samāhitaḥ.

न चक्षुषा न मनसा न वाचा दूषयेत् क्व चित्। न प्रत्यक्षं परोक्षं वा किं चिद् दुष्टं समाचरेत्।

na cakṣuṣā na manasā na vācā dūṣayet kva cit. na pratyakṣaṃ parokṣaṃ vā kiṃ cid duṣṭaṃ samācaret.

इन्द्रियाण्य् उपसंहृत्य कूर्मो ऽङ्गानीव सर्वशः। क्षीणेन्द्रियमनोबुद्धिर् निरीक्षेत निरिन्द्रियः।

indriyāṇy upasaṃhṛtya kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ. kṣīṇendriyamanobuddhir nirīkṣeta nirindriyaḥ.

निर्द्वंद्वो निर्नमस्कारो निःस्वाहाकार एव च। निर्ममो निरहंकारो निर्योगक्षेम एव च।

nirdvaṃdvo nirnamaskāro niḥsvāhākāra eva ca. nirmamo nirahaṃkāro niryogakṣema eva ca.

निराशीः सर्वभूतेषु निरासङ्गो निराश्रयः। सर्वज्ञः सर्वतो मुक्तो मुच्यते नात्र संशयः।

nirāśīḥ sarvabhūteṣu nirāsaṅgo nirāśrayaḥ. sarvajñaḥ sarvato mukto mucyate nātra saṃśayaḥ.

अपाणिपादपृष्ठं तम् अशिरस्कम् अनूदरम्। प्रहीणगुणकर्माणं केवलं विमलं स्थिरम्।

apāṇipādapṛṣṭhaṃ tam aśiraskam anūdaram. prahīṇaguṇakarmāṇaṃ kevalaṃ vimalaṃ sthiram.

अगन्धरसम् अस्पर्शम् अरूपाशब्दम् एव च। अत्वगस्थ्य् अथ वामज्जम् अमांसम् अपि चैव ह।

agandharasam asparśam arūpāśabdam eva ca. atvagasthy atha vāmajjam amāṃsam api caiva ha.

निश्चिन्तम् अव्ययं नित्यं हृदिस्थम् अपि नित्यदा। सर्वभूतस्थम् आत्मानं ये पश्यन्ति न ते मृताः।

niścintam avyayaṃ nityaṃ hṛdistham api nityadā. sarvabhūtastham ātmānaṃ ye paśyanti na te mṛtāḥ.

न तत्र क्रमते बुद्धिर् नेन्द्रियाणि न देवताः। वेदा यज्ञाश् च लोकाश् च न तपो न पराक्रमः। यत्र ज्ञानवतां प्राप्तिर् अलिङ्गग्रहणा स्मृता।

na tatra kramate buddhir nendriyāṇi na devatāḥ. vedā yajñāś ca lokāś ca na tapo na parākramaḥ. yatra jñānavatāṃ prāptir aliṅgagrahaṇā smṛtā.

तस्माद् अलिङ्गो धर्मज्ञो धर्मव्रतम् अनुव्रतः। गूढधर्माश्रितो विद्वान् अज्ञातचरितं चरेत्।

tasmād aliṅgo dharmajño dharmavratam anuvrataḥ. gūḍhadharmāśrito vidvān ajñātacaritaṃ caret.

अमूढो मूढरूपेण चरेद् धर्मम् अदूषयन्। यथैनम् अवमन्येरन् परे सततम् एव हि।

amūḍho mūḍharūpeṇa cared dharmam adūṣayan. yathainam avamanyeran pare satatam eva hi.

तथावृत्तश् चरेद् धर्मं सतां वर्त्माविदूषयन्। यो ह्य् एवं वृत्तसंपन्नः स मुनिः श्रेष्ठ उच्यते।

tathāvṛttaś cared dharmaṃ satāṃ vartmāvidūṣayan. yo hy evaṃ vṛttasaṃpannaḥ sa muniḥ śreṣṭha ucyate.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थांश् च महाभूतानि पञ्च च। मनोबुद्धिर् अथात्मानम् अव्यक्तं पुरुषं तथा।

indriyāṇīndriyārthāṃś ca mahābhūtāni pañca ca. manobuddhir athātmānam avyaktaṃ puruṣaṃ tathā.

सर्वम् एतत् प्रसंख्याय सम्यक् संत्यज्य निर्मलः। ततः स्वर्गम् अवाप्नोति विमुक्तः सर्वबन्धनैः।

sarvam etat prasaṃkhyāya samyak saṃtyajya nirmalaḥ. tataḥ svargam avāpnoti vimuktaḥ sarvabandhanaiḥ.

एतद् एवान्तवेलायां परिसंख्याय तत्त्ववित्। ध्यायेद् एकान्तम् आस्थाय मुच्यते ऽथ निराश्रयः।

etad evāntavelāyāṃ parisaṃkhyāya tattvavit. dhyāyed ekāntam āsthāya mucyate 'tha nirāśrayaḥ.

निर्मुक्तः सर्वसङ्गेभ्यो वायुर् आकाशगो यथा। क्षीणकोशो निरातङ्कः प्राप्नोति परमं पदम्।

nirmuktaḥ sarvasaṅgebhyo vāyur ākāśago yathā. kṣīṇakośo nirātaṅkaḥ prāpnoti paramaṃ padam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...