महाभारत 14.45 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 45→

[mh-14-45] • 25 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। बुद्धिसारं मनस्तम्भम् इन्द्रियग्रामबन्धनम्। महाभूतारविष्कम्भं निमेषपरिवेष्टनम्।

brahmovāca. buddhisāraṃ manastambham indriyagrāmabandhanam. mahābhūtāraviṣkambhaṃ nimeṣapariveṣṭanam.

जराशोकसमाविष्टं व्याधिव्यसनसंचरम्। देशकालविचारीदं श्रमव्यायामनिस्वनम्।

jarāśokasamāviṣṭaṃ vyādhivyasanasaṃcaram. deśakālavicārīdaṃ śramavyāyāmanisvanam.

अहोरात्रपरिक्षेपं शीतोष्णपरिमण्डलम्। सुखदुःखान्तसंक्लेशं क्षुत्पिपासावकीलनम्।

ahorātraparikṣepaṃ śītoṣṇaparimaṇḍalam. sukhaduḥkhāntasaṃkleśaṃ kṣutpipāsāvakīlanam.

छायातपविलेखं च निमेषोन्मेषविह्वलम्। घोरमोहजनाकीर्णं वर्तमानम् अचेतनम्।

chāyātapavilekhaṃ ca nimeṣonmeṣavihvalam. ghoramohajanākīrṇaṃ vartamānam acetanam.

मासार्धमासगणितं विषमं लोकसंचरम्। तमोनिचयपङ्कं च रजोवेगप्रवर्तकम्।

māsārdhamāsagaṇitaṃ viṣamaṃ lokasaṃcaram. tamonicayapaṅkaṃ ca rajovegapravartakam.

सत्त्वालंकारदीप्तं च गुणसंघातमण्डलम्। स्वरविग्रहनाभीकं शोकसंघातवर्तनम्।

sattvālaṃkāradīptaṃ ca guṇasaṃghātamaṇḍalam. svaravigrahanābhīkaṃ śokasaṃghātavartanam.

क्रियाकारणसंयुक्तं रागविस्तारम् आयतम्। लोभेप्सापरिसंख्यातं विविक्तज्ञानसंभवम्।

kriyākāraṇasaṃyuktaṃ rāgavistāram āyatam. lobhepsāparisaṃkhyātaṃ viviktajñānasaṃbhavam.

भयमोहपरीवारं भूतसंमोहकारकम्। आनन्दप्रीतिधारं च कामक्रोधपरिग्रहम्।

bhayamohaparīvāraṃ bhūtasaṃmohakārakam. ānandaprītidhāraṃ ca kāmakrodhaparigraham.

महदादिविशेषान्तम् असक्तप्रभवाव्ययम्। मनोजवनम् अश्रान्तं कालचक्रं प्रवर्तते।

mahadādiviśeṣāntam asaktaprabhavāvyayam. manojavanam aśrāntaṃ kālacakraṃ pravartate.

एतद् द्वंद्वसमायुक्तं कालचक्रम् अचेतनम्। विसृजेत् संक्षिपेच् चापि बोधयेत् सामरं जगत्।

etad dvaṃdvasamāyuktaṃ kālacakram acetanam. visṛjet saṃkṣipec cāpi bodhayet sāmaraṃ jagat.

कालचक्रप्रवृत्तिं च निवृत्तिं चैव तत्त्वतः। यस् तु वेद नरो नित्यं न स भूतेषु मुह्यति।

kālacakrapravṛttiṃ ca nivṛttiṃ caiva tattvataḥ. yas tu veda naro nityaṃ na sa bhūteṣu muhyati.

विमुक्तः सर्वसंक्लेशैः सर्वद्वंद्वातिगो मुनिः। विमुक्तः सर्वपापेभ्यः प्राप्नोति परमां गतिम्।

vimuktaḥ sarvasaṃkleśaiḥ sarvadvaṃdvātigo muniḥ. vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ prāpnoti paramāṃ gatim.

गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थो ऽथ भिक्षुकः। चत्वार आश्रमाः प्रोक्ताः सर्वे गार्हस्थ्यमूलकाः।

gṛhastho brahmacārī ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ. catvāra āśramāḥ proktāḥ sarve gārhasthyamūlakāḥ.

यः कश् चिद् इह लोके च ह्य् आगमः संप्रकीर्तितः। तस्यान्तगमनं श्रेयः कीर्तिर् एषा सनातनी।

yaḥ kaś cid iha loke ca hy āgamaḥ saṃprakīrtitaḥ. tasyāntagamanaṃ śreyaḥ kīrtir eṣā sanātanī.

संस्कारैः संस्कृतः पूर्वं यथावच् चरितव्रतः। जातौ गुणविशिष्टायां समावर्तेत वेदवित्।

saṃskāraiḥ saṃskṛtaḥ pūrvaṃ yathāvac caritavrataḥ. jātau guṇaviśiṣṭāyāṃ samāvarteta vedavit.

स्वदारनिरतो दान्तः शिष्टाचारो जितेन्द्रियः। पञ्चभिश् च महायज्ञैः श्रद्दधानो यजेत ह।

svadāranirato dāntaḥ śiṣṭācāro jitendriyaḥ. pañcabhiś ca mahāyajñaiḥ śraddadhāno yajeta ha.

देवतातिथिशिष्टाशी निरतो वेदकर्मसु। इज्याप्रदानयुक्तश् च यथाशक्ति यथाविधि।

devatātithiśiṣṭāśī nirato vedakarmasu. ijyāpradānayuktaś ca yathāśakti yathāvidhi.

न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलो मुनिः। न च वागङ्गचपल इति शिष्टस्य गोचरः।

na pāṇipādacapalo na netracapalo muniḥ. na ca vāgaṅgacapala iti śiṣṭasya gocaraḥ.

नित्ययज्ञोपवीती स्याच् छुक्लवासाः शुचिव्रतः। नियतो दमदानाभ्यां सदा शिष्टैश् च संविशेत्।

nityayajñopavītī syāc chuklavāsāḥ śucivrataḥ. niyato damadānābhyāṃ sadā śiṣṭaiś ca saṃviśet.

जितशिश्नोदरो मैत्रः शिष्टाचारसमाहितः। वैणवीं धारयेद् यष्टिं सोदकं च कमण्डलुम्। त्रीणि धारयते नित्यं कमण्डलुम् अतन्द्रितः। एकम् आचमनार्थाय एकं वै पादधावनम्। एकं शौचविधानार्थम् इत्य् एतत् त्रितयं तथा।

jitaśiśnodaro maitraḥ śiṣṭācārasamāhitaḥ. vaiṇavīṃ dhārayed yaṣṭiṃ sodakaṃ ca kamaṇḍalum. trīṇi dhārayate nityaṃ kamaṇḍalum atandritaḥ. ekam ācamanārthāya ekaṃ vai pādadhāvanam. ekaṃ śaucavidhānārtham ity etat tritayaṃ tathā.

अधीत्याध्यापनं कुर्यात् तथा यजनयाजने। दानं प्रतिग्रहं चैव षड्गुणां वृत्तिम् आचरेत्।

adhītyādhyāpanaṃ kuryāt tathā yajanayājane. dānaṃ pratigrahaṃ caiva ṣaḍguṇāṃ vṛttim ācaret.

त्रीणि कर्माणि यानीह ब्राह्मणानां तु जीविका। याजनाध्यापने चोभे शुद्धाच् चापि प्रतिग्रहः।

trīṇi karmāṇi yānīha brāhmaṇānāṃ tu jīvikā. yājanādhyāpane cobhe śuddhāc cāpi pratigrahaḥ.

अवशेषाणि चान्यानि त्रीणि कर्माणि यानि तु। दानम् अध्ययनं यज्ञो धर्मयुक्तानि तानि तु।

avaśeṣāṇi cānyāni trīṇi karmāṇi yāni tu. dānam adhyayanaṃ yajño dharmayuktāni tāni tu.

तेष्व् अप्रमादं कुर्वीत त्रिषु कर्मसु धर्मवित्। दान्तो मैत्रः क्षमायुक्तः सर्वभूतसमो मुनिः।

teṣv apramādaṃ kurvīta triṣu karmasu dharmavit. dānto maitraḥ kṣamāyuktaḥ sarvabhūtasamo muniḥ.

सर्वम् एतद् यथाशक्ति विप्रो निर्वर्तयञ् शुचिः। एवं युक्तो जयेत् स्वर्गं गृहस्थः संशितव्रतः।

sarvam etad yathāśakti vipro nirvartayañ śuciḥ. evaṃ yukto jayet svargaṃ gṛhasthaḥ saṃśitavrataḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...