महाभारत 14.43 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 43→

[mh-14-43] • 40 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। मनुष्याणां तु राजन्यः क्षत्रियो मध्यमो गुणः। कुञ्जरो वाहनानां च सिंहश् चारण्यवासिनाम्।

brahmovāca. manuṣyāṇāṃ tu rājanyaḥ kṣatriyo madhyamo guṇaḥ. kuñjaro vāhanānāṃ ca siṃhaś cāraṇyavāsinām.

अविः पशूनां सर्वेषाम् आखुश् च बिलवासिनाम्। गवां गोवृषभश् चैव स्त्रीणां पुरुष एव च।

aviḥ paśūnāṃ sarveṣām ākhuś ca bilavāsinām. gavāṃ govṛṣabhaś caiva strīṇāṃ puruṣa eva ca.

न्यग्रोधो जम्बुवृक्षश् च पिप्पलः शाल्मलिस् तथा। शिंशपा मेषशृङ्गश् च तथा कीचकवेणवः। एते द्रुमाणां राजानो लोके ऽस्मिन् नात्र संशयः।

nyagrodho jambuvṛkṣaś ca pippalaḥ śālmalis tathā. śiṃśapā meṣaśṛṅgaś ca tathā kīcakaveṇavaḥ. ete drumāṇāṃ rājāno loke 'smin nātra saṃśayaḥ.

हिमवान् पारियात्रश् च सह्यो विन्ध्यस् त्रिकूटवान्। श्वेतो नीलश् च भासश् च काष्ठवांश् चैव पर्वतः।

himavān pāriyātraś ca sahyo vindhyas trikūṭavān. śveto nīlaś ca bhāsaś ca kāṣṭhavāṃś caiva parvataḥ.

शुभस्कन्धो महेन्द्रश् च माल्यवान् पर्वतस् तथा। एते पर्वतराजानो गणानां मरुतस् तथा।

śubhaskandho mahendraś ca mālyavān parvatas tathā. ete parvatarājāno gaṇānāṃ marutas tathā.

सूर्यो ग्रहाणाम् अधिपो नक्षत्राणां च चन्द्रमाः। यमः पितॄणाम् अधिपः सरिताम् अथ सागरः।

sūryo grahāṇām adhipo nakṣatrāṇāṃ ca candramāḥ. yamaḥ pitṝṇām adhipaḥ saritām atha sāgaraḥ.

अम्भसां वरुणो राजा सत्त्वानां मित्र उच्यते। अर्को ऽधिपतिर् उष्णानां ज्योतिषाम् इन्दुर् उच्यते।

ambhasāṃ varuṇo rājā sattvānāṃ mitra ucyate. arko 'dhipatir uṣṇānāṃ jyotiṣām indur ucyate.

अग्निर् भूतपतिर् नित्यं ब्राह्मणानां बृहस्पतिः। ओषधीनां पतिः सोमो विष्णुर् बलवतां वरः।

agnir bhūtapatir nityaṃ brāhmaṇānāṃ bṛhaspatiḥ. oṣadhīnāṃ patiḥ somo viṣṇur balavatāṃ varaḥ.

त्वष्टाधिराजो रूपाणां पशूनाम् ईश्वरः शिवः। दक्षिणानां तथा यज्ञो वेदानाम् ऋषयस् तथा।

tvaṣṭādhirājo rūpāṇāṃ paśūnām īśvaraḥ śivaḥ. dakṣiṇānāṃ tathā yajño vedānām ṛṣayas tathā.

दिशाम् उदीची विप्राणां सोमो राजा प्रतापवान्। कुबेरः सर्वयक्षाणां देवतानां पुरंदरः। एष भूतादिकः सर्गः प्रजानां च प्रजापतिः।

diśām udīcī viprāṇāṃ somo rājā pratāpavān. kuberaḥ sarvayakṣāṇāṃ devatānāṃ puraṃdaraḥ. eṣa bhūtādikaḥ sargaḥ prajānāṃ ca prajāpatiḥ.

सर्वेषाम् एव भूतानाम् अहं ब्रह्ममयो महान्। भूतं परतरं मत्तो विष्णोर् वापि न विद्यते।

sarveṣām eva bhūtānām ahaṃ brahmamayo mahān. bhūtaṃ parataraṃ matto viṣṇor vāpi na vidyate.

राजाधिराजः सर्वासां विष्णुर् ब्रह्ममयो महान्। ईश्वरं तं विजानीमः स विभुः स प्रजापतिः।

rājādhirājaḥ sarvāsāṃ viṣṇur brahmamayo mahān. īśvaraṃ taṃ vijānīmaḥ sa vibhuḥ sa prajāpatiḥ.

नरकिंनरयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम्। देवदानवनागानां सर्वेषाम् ईश्वरो हि सः।

narakiṃnarayakṣāṇāṃ gandharvoragarakṣasām. devadānavanāgānāṃ sarveṣām īśvaro hi saḥ.

भगदेवानुयातानां सर्वासां वामलोचना। माहेश्वरी महादेवी प्रोच्यते पार्वतीति या।

bhagadevānuyātānāṃ sarvāsāṃ vāmalocanā. māheśvarī mahādevī procyate pārvatīti yā.

उमां देवीं विजानीत नारीणाम् उत्तमां शुभाम्। रतीनां वसुमत्यस् तु स्त्रीणाम् अप्सरसस् तथा।

umāṃ devīṃ vijānīta nārīṇām uttamāṃ śubhām. ratīnāṃ vasumatyas tu strīṇām apsarasas tathā.

धर्मकामाश् च राजानो ब्राह्मणा धर्मलक्षणाः। तस्माद् राजा द्विजातीनां प्रयतेतेह रक्षणे।

dharmakāmāś ca rājāno brāhmaṇā dharmalakṣaṇāḥ. tasmād rājā dvijātīnāṃ prayateteha rakṣaṇe.

राज्ञां हि विषये येषाम् अवसीदन्ति साधवः। हीनास् ते स्वगुणैः सर्वैः प्रेत्यावाङ्मार्गगामिनः।

rājñāṃ hi viṣaye yeṣām avasīdanti sādhavaḥ. hīnās te svaguṇaiḥ sarvaiḥ pretyāvāṅmārgagāminaḥ.

राज्ञां तु विषये येषां साधवः परिरक्षिताः। ते ऽस्मिंल् लोके प्रमोदन्ते प्रेत्य चानन्त्यम् एव च। प्राप्नुवन्ति महात्मान इति वित्त द्विजर्षभाः।

rājñāṃ tu viṣaye yeṣāṃ sādhavaḥ parirakṣitāḥ. te 'smiṃl loke pramodante pretya cānantyam eva ca. prāpnuvanti mahātmāna iti vitta dvijarṣabhāḥ.

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि नियतं धर्मलक्षणम्। अहिंसालक्षणो धर्मो हिंसा चाधर्मलक्षणा।

ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi niyataṃ dharmalakṣaṇam. ahiṃsālakṣaṇo dharmo hiṃsā cādharmalakṣaṇā.

प्रकाशलक्षणा देवा मनुष्याः कर्मलक्षणाः। शब्दलक्षणम् आकाशं वायुस् तु स्पर्शलक्षणः।

prakāśalakṣaṇā devā manuṣyāḥ karmalakṣaṇāḥ. śabdalakṣaṇam ākāśaṃ vāyus tu sparśalakṣaṇaḥ.

ज्योतिषां लक्षणं रूपम् आपश् च रसलक्षणाः। धरणी सर्वभूतानां पृथिवी गन्धलक्षणा।

jyotiṣāṃ lakṣaṇaṃ rūpam āpaś ca rasalakṣaṇāḥ. dharaṇī sarvabhūtānāṃ pṛthivī gandhalakṣaṇā.

स्वरव्यञ्जनसंस्कारा भारती सत्यलक्षणा। मनसो लक्षणं चिन्ता तथोक्ता बुद्धिर् अन्वयात्।

svaravyañjanasaṃskārā bhāratī satyalakṣaṇā. manaso lakṣaṇaṃ cintā tathoktā buddhir anvayāt.

मनसा चिन्तयानो ऽर्थान् बुद्ध्या चैव व्यवस्यति। बुद्धिर् हि व्यवसायेन लक्ष्यते नात्र संशयः।

manasā cintayāno 'rthān buddhyā caiva vyavasyati. buddhir hi vyavasāyena lakṣyate nātra saṃśayaḥ.

लक्षणं महतो ध्यानम् अव्यक्तं साधुलक्षणम्। प्रवृत्तिलक्षणो योगो ज्ञानं संन्यासलक्षणम्।

lakṣaṇaṃ mahato dhyānam avyaktaṃ sādhulakṣaṇam. pravṛttilakṣaṇo yogo jñānaṃ saṃnyāsalakṣaṇam.

तस्माज् ज्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेद् इह बुद्धिमान्। संन्यासी ज्ञानसंयुक्तः प्राप्नोति परमां गतिम्। अतीतो ऽद्वंद्वम् अभ्येति तमोमृत्युजरातिगम्।

tasmāj jñānaṃ puraskṛtya saṃnyased iha buddhimān. saṃnyāsī jñānasaṃyuktaḥ prāpnoti paramāṃ gatim. atīto 'dvaṃdvam abhyeti tamomṛtyujarātigam.

धर्मलक्षणसंयुक्तम् उक्तं वो विधिवन् मया। गुणानां ग्रहणं सम्यग् वक्ष्याम्य् अहम् अतः परम्।

dharmalakṣaṇasaṃyuktam uktaṃ vo vidhivan mayā. guṇānāṃ grahaṇaṃ samyag vakṣyāmy aham ataḥ param.

पार्थिवो यस् तु गन्धो वै घ्राणेनेह स गृह्यते। घ्राणस्थश् च तथा वायुर् गन्धज्ञाने विधीयते।

pārthivo yas tu gandho vai ghrāṇeneha sa gṛhyate. ghrāṇasthaś ca tathā vāyur gandhajñāne vidhīyate.

अपां धातुरसो नित्यं जिह्वया स तु गृह्यते। जिह्वास्थश् च तथा सोमो रसज्ञाने विधीयते।

apāṃ dhāturaso nityaṃ jihvayā sa tu gṛhyate. jihvāsthaś ca tathā somo rasajñāne vidhīyate.

ज्योतिषश् च गुणो रूपं चक्षुषा तच् च गृह्यते। चक्षुःस्थश् च तथादित्यो रूपज्ञाने विधीयते।

jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ cakṣuṣā tac ca gṛhyate. cakṣuḥsthaś ca tathādityo rūpajñāne vidhīyate.

वायव्यस् तु तथा स्पर्शस् त्वचा प्रज्ञायते च सः। त्वक्स्थश् चैव तथा वायुः स्पर्शज्ञाने विधीयते।

vāyavyas tu tathā sparśas tvacā prajñāyate ca saḥ. tvaksthaś caiva tathā vāyuḥ sparśajñāne vidhīyate.

आकाशस्य गुणो घोषः श्रोत्रेण स तु गृह्यते। श्रोत्रस्थाश् च दिशः सर्वाः शब्दज्ञाने प्रकीर्तिताः।

ākāśasya guṇo ghoṣaḥ śrotreṇa sa tu gṛhyate. śrotrasthāś ca diśaḥ sarvāḥ śabdajñāne prakīrtitāḥ.

मनसस् तु गुणश् चिन्ता प्रज्ञया स तु गृह्यते। हृदिस्थचेतनाधातुर् मनोज्ञाने विधीयते।

manasas tu guṇaś cintā prajñayā sa tu gṛhyate. hṛdisthacetanādhātur manojñāne vidhīyate.

बुद्धिर् अध्यवसायेन ध्यानेन च महांस् तथा। निश्चित्य ग्रहणं नित्यम् अव्यक्तं नात्र संशयः।

buddhir adhyavasāyena dhyānena ca mahāṃs tathā. niścitya grahaṇaṃ nityam avyaktaṃ nātra saṃśayaḥ.

अलिङ्गग्रहणो नित्यः क्षेत्रज्ञो निर्गुणात्मकः। तस्माद् अलिङ्गः क्षेत्रज्ञः केवलं ज्ञानलक्षणः।

aliṅgagrahaṇo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ. tasmād aliṅgaḥ kṣetrajñaḥ kevalaṃ jñānalakṣaṇaḥ.

अव्यक्तं क्षेत्रम् उद्दिष्टं गुणानां प्रभवाप्ययम्। सदा पश्याम्य् अहं लीनं विजानामि शृणोमि च।

avyaktaṃ kṣetram uddiṣṭaṃ guṇānāṃ prabhavāpyayam. sadā paśyāmy ahaṃ līnaṃ vijānāmi śṛṇomi ca.

पुरुषस् तद् विजानीते तस्मात् क्षेत्रज्ञ उच्यते। गुणवृत्तं तथा कृत्स्नं क्षेत्रज्ञः परिपश्यति।

puruṣas tad vijānīte tasmāt kṣetrajña ucyate. guṇavṛttaṃ tathā kṛtsnaṃ kṣetrajñaḥ paripaśyati.

आदिमध्यावसानान्तं सृज्यमानम् अचेतनम्। न गुणा विदुर् आत्मानं सृज्यमानं पुनः पुनः।

ādimadhyāvasānāntaṃ sṛjyamānam acetanam. na guṇā vidur ātmānaṃ sṛjyamānaṃ punaḥ punaḥ.

न सत्यं वेद वै कश् चित् क्षेत्रज्ञस् त्व् एव विन्दति। गुणानां गुणभूतानां यत् परं परतो महत्।

na satyaṃ veda vai kaś cit kṣetrajñas tv eva vindati. guṇānāṃ guṇabhūtānāṃ yat paraṃ parato mahat.

तस्माद् गुणांश् च तत्त्वं च परित्यज्येह तत्त्ववित्। क्षीणदोषो गुणान् हित्वा क्षेत्रज्ञं प्रविशत्य् अथ।

tasmād guṇāṃś ca tattvaṃ ca parityajyeha tattvavit. kṣīṇadoṣo guṇān hitvā kṣetrajñaṃ praviśaty atha.

निर्द्वंद्वो निर्नमस्कारो निःस्वधाकार एव च। अचलश् चानिकेतश् च क्षेत्रज्ञः स परो विभुः।

nirdvaṃdvo nirnamaskāro niḥsvadhākāra eva ca. acalaś cāniketaś ca kṣetrajñaḥ sa paro vibhuḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...