महाभारत 14.42 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 42→

[mh-14-42] • 62 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। अहंकारात् प्रसूतानि महाभूतानि पञ्च वै। पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्।

brahmovāca. ahaṃkārāt prasūtāni mahābhūtāni pañca vai. pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam.

तेषु भूतानि मुह्यन्ते महाभूतेषु पञ्चसु। शब्दस्पर्शनरूपेषु रसगन्धक्रियासु च।

teṣu bhūtāni muhyante mahābhūteṣu pañcasu. śabdasparśanarūpeṣu rasagandhakriyāsu ca.

महाभूतविनाशान्ते प्रलये प्रत्युपस्थिते। सर्वप्राणभृतां धीरा महद् उत्पद्यते भयम्।

mahābhūtavināśānte pralaye pratyupasthite. sarvaprāṇabhṛtāṃ dhīrā mahad utpadyate bhayam.

यद्य् अस्माज् जायते भूतं तत्र तत् प्रविलीयते। लीयन्ते प्रतिलोमानि जायन्ते चोत्तरोत्तरम्।

yady asmāj jāyate bhūtaṃ tatra tat pravilīyate. līyante pratilomāni jāyante cottarottaram.

ततः प्रलीने सर्वस्मिन् भूते स्थावरजङ्गमे। स्मृतिमन्तस् तदा धीरा न लीयन्ते कदा चन।

tataḥ pralīne sarvasmin bhūte sthāvarajaṅgame. smṛtimantas tadā dhīrā na līyante kadā cana.

शब्दः स्पर्शस् तथा रूपं रसो गन्धश् च पञ्चमः। क्रियाकारणयुक्ताः स्युर् अनित्या मोहसंज्ञिताः।

śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ. kriyākāraṇayuktāḥ syur anityā mohasaṃjñitāḥ.

लोभप्रजनसंयुक्ता निर्विशेषा ह्य् अकिंचनाः। मांसशोणितसंघाता अन्योन्यस्योपजीविनः।

lobhaprajanasaṃyuktā nirviśeṣā hy akiṃcanāḥ. māṃsaśoṇitasaṃghātā anyonyasyopajīvinaḥ.

बहिर् आत्मान इत्य् एते दीनाः कृपणवृत्तयः। प्राणापानाव् उदानश् च समानो व्यान एव च।

bahir ātmāna ity ete dīnāḥ kṛpaṇavṛttayaḥ. prāṇāpānāv udānaś ca samāno vyāna eva ca.

अन्तरात्मेति चाप्य् एते नियताः पञ्च वायवः। वाङ्मनोबुद्धिर् इत्य् एभिः सार्धम् अष्टात्मकं जगत्।

antarātmeti cāpy ete niyatāḥ pañca vāyavaḥ. vāṅmanobuddhir ity ebhiḥ sārdham aṣṭātmakaṃ jagat.

त्वग्घ्राणश्रोत्रचक्षूंषि रसनं वाक् च संयता। विशुद्धं च मनो यस्य बुद्धिश् चाव्यभिचारिणी।

tvagghrāṇaśrotracakṣūṃṣi rasanaṃ vāk ca saṃyatā. viśuddhaṃ ca mano yasya buddhiś cāvyabhicāriṇī.

अष्टौ यस्याग्नयो ह्य् एते न दहन्ते मनः सदा। स तद् ब्रह्म शुभं याति यस्माद् भूयो न विद्यते।

aṣṭau yasyāgnayo hy ete na dahante manaḥ sadā. sa tad brahma śubhaṃ yāti yasmād bhūyo na vidyate.

एकादश च यान्य् आहुर् इन्द्रियाणि विशेषतः। अहंकारप्रसूतानि तानि वक्ष्याम्य् अहं द्विजाः।

ekādaśa ca yāny āhur indriyāṇi viśeṣataḥ. ahaṃkāraprasūtāni tāni vakṣyāmy ahaṃ dvijāḥ.

श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी। पादौ पायुर् उपस्थं च हस्तौ वाग् दशमी भवेत्।

śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī. pādau pāyur upasthaṃ ca hastau vāg daśamī bhavet.

इन्द्रियग्राम इत्य् एष मन एकादशं भवेत्। एतं ग्रामं जयेत् पूर्वं ततो ब्रह्म प्रकाशते।

indriyagrāma ity eṣa mana ekādaśaṃ bhavet. etaṃ grāmaṃ jayet pūrvaṃ tato brahma prakāśate.

बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चाहुः पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च। श्रोत्रादीन्य् अपि पञ्चाहुर् बुद्धियुक्तानि तत्त्वतः।

buddhīndriyāṇi pañcāhuḥ pañca karmendriyāṇi ca. śrotrādīny api pañcāhur buddhiyuktāni tattvataḥ.

अविशेषाणि चान्यानि कर्मयुक्तानि तानि तु। उभयत्र मनो ज्ञेयं बुद्धिर् द्वादशमी भवेत्।

aviśeṣāṇi cānyāni karmayuktāni tāni tu. ubhayatra mano jñeyaṃ buddhir dvādaśamī bhavet.

इत्य् उक्तानीन्द्रियाणीमान्य् एकादश मया क्रमात्। मन्यन्ते कृतम् इत्य् एव विदित्वैतानि पण्डिताः। अतः परं प्रवक्ष्यामि सर्वं विविधम् इन्द्रियम्।

ity uktānīndriyāṇīmāny ekādaśa mayā kramāt. manyante kṛtam ity eva viditvaitāni paṇḍitāḥ. ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sarvaṃ vividham indriyam.

त्रीणि स्थानानि भूतानां चतुर्थं नोपपद्यते। स्थलम् आपस् तथाकाशं जन्म चापि चतुर्विधम्।

trīṇi sthānāni bhūtānāṃ caturthaṃ nopapadyate. sthalam āpas tathākāśaṃ janma cāpi caturvidham.

अण्डजोद्भिज्जसंस्वेदजरायुजम् अथापि च। चतुर्धा जन्म इत्य् एतद् भूतग्रामस्य लक्ष्यते।

aṇḍajodbhijjasaṃsvedajarāyujam athāpi ca. caturdhā janma ity etad bhūtagrāmasya lakṣyate.

अचराण्य् अपि भूतानि खेचराणि तथैव च। अण्डजानि विजानीयात् सर्वांश् चैव सरीसृपान्।

acarāṇy api bhūtāni khecarāṇi tathaiva ca. aṇḍajāni vijānīyāt sarvāṃś caiva sarīsṛpān.

संस्वेदाः कृमयः प्रोक्ता जन्तवश् च तथाविधाः। जन्म द्वितीयम् इत्य् एतज् जघन्यतरम् उच्यते।

saṃsvedāḥ kṛmayaḥ proktā jantavaś ca tathāvidhāḥ. janma dvitīyam ity etaj jaghanyataram ucyate.

भित्त्वा तु पृथिवीं यानि जायन्ते कालपर्ययात्। उद्भिज्जानीति तान्य् आहुर् भूतानि द्विजसत्तमाः।

bhittvā tu pṛthivīṃ yāni jāyante kālaparyayāt. udbhijjānīti tāny āhur bhūtāni dvijasattamāḥ.

द्विपादबहुपादानि तिर्यग्गतिमतीनि च। जरायुजानि भूतानि वित्त तान्य् अपि सत्तमाः।

dvipādabahupādāni tiryaggatimatīni ca. jarāyujāni bhūtāni vitta tāny api sattamāḥ.

द्विविधापीह विज्ञेया ब्रह्मयोनिः सनातना। तपः कर्म च यत् पुण्यम् इत्य् एष विदुषां नयः।

dvividhāpīha vijñeyā brahmayoniḥ sanātanā. tapaḥ karma ca yat puṇyam ity eṣa viduṣāṃ nayaḥ.

द्विविधं कर्म विज्ञेयम् इज्या दानं च यन् मखे। जातस्याध्ययनं पुण्यम् इति वृद्धानुशासनम्।

dvividhaṃ karma vijñeyam ijyā dānaṃ ca yan makhe. jātasyādhyayanaṃ puṇyam iti vṛddhānuśāsanam.

एतद् यो वेद विधिवत् स मुक्तः स्याद् द्विजर्षभाः। विमुक्तः सर्वपापेभ्य इति चैव निबोधत।

etad yo veda vidhivat sa muktaḥ syād dvijarṣabhāḥ. vimuktaḥ sarvapāpebhya iti caiva nibodhata.

आकाशं प्रथमं भूतं श्रोत्रम् अध्यात्मम् उच्यते। अधिभूतं तथा शब्दो दिशस् तत्राधिदैवतम्।

ākāśaṃ prathamaṃ bhūtaṃ śrotram adhyātmam ucyate. adhibhūtaṃ tathā śabdo diśas tatrādhidaivatam.

द्वितीयं मारुतो भूतं त्वग् अध्यात्मं च विश्रुतम्। स्प्रष्टव्यम् अधिभूतं च विद्युत् तत्राधिदैवतम्।

dvitīyaṃ māruto bhūtaṃ tvag adhyātmaṃ ca viśrutam. spraṣṭavyam adhibhūtaṃ ca vidyut tatrādhidaivatam.

तृतीयं ज्योतिर् इत्य् आहुश् चक्षुर् अध्यात्मम् उच्यते। अधिभूतं ततो रूपं सूर्यस् तत्राधिदैवतम्।

tṛtīyaṃ jyotir ity āhuś cakṣur adhyātmam ucyate. adhibhūtaṃ tato rūpaṃ sūryas tatrādhidaivatam.

चतुर्थम् आपो विज्ञेयं जिह्वा चाध्यात्मम् इष्यते। रसो ऽधिभूतं विज्ञेयम् आपस् तत्राधिदैवतम्। अधिभूतं रसश् चात्र सोमस् तत्राधिदैवतम्।

caturtham āpo vijñeyaṃ jihvā cādhyātmam iṣyate. raso 'dhibhūtaṃ vijñeyam āpas tatrādhidaivatam. adhibhūtaṃ rasaś cātra somas tatrādhidaivatam.

पृथिवी पञ्चमं भूतं घ्राणश् चाध्यात्मम् इष्यते। अधिभूतं तथा गन्धो वायुस् तत्राधिदैवतम्।

pṛthivī pañcamaṃ bhūtaṃ ghrāṇaś cādhyātmam iṣyate. adhibhūtaṃ tathā gandho vāyus tatrādhidaivatam.

एष पञ्चसु भूतेषु चतुष्टयविधिः स्मृतः। अतः परं प्रवक्ष्यामि सर्वं त्रिविधम् इन्द्रियम्।

eṣa pañcasu bhūteṣu catuṣṭayavidhiḥ smṛtaḥ. ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sarvaṃ trividham indriyam.

पादाव् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् ब्राह्मणास् तत्त्वदर्शिनः। अधिभूतं तु गन्तव्यं विष्णुस् तत्राधिदैवतम्।

pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ. adhibhūtaṃ tu gantavyaṃ viṣṇus tatrādhidaivatam.

अवाग्गतिर् अपानश् च पायुर् अध्यात्मम् इष्यते। अधिभूतं विसर्गश् च मित्रस् तत्राधिदैवतम्।

avāggatir apānaś ca pāyur adhyātmam iṣyate. adhibhūtaṃ visargaś ca mitras tatrādhidaivatam.

प्रजनः सर्वभूतानाम् उपस्थो ऽध्यात्मम् उच्यते। अधिभूतं तथा शुक्रं दैवतं च प्रजापतिः।

prajanaḥ sarvabhūtānām upastho 'dhyātmam ucyate. adhibhūtaṃ tathā śukraṃ daivataṃ ca prajāpatiḥ.

हस्ताव् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् अध्यात्मविदुषो जनाः। अधिभूतं तु कर्माणि शक्रस् तत्राधिदैवतम्।

hastāv adhyātmam ity āhur adhyātmaviduṣo janāḥ. adhibhūtaṃ tu karmāṇi śakras tatrādhidaivatam.

वैश्वदेवी मनःपूर्वा वाग् अध्यात्मम् इहोच्यते। वक्तव्यम् अधिभूतं च वह्निस् तत्राधिदैवतम्।

vaiśvadevī manaḥpūrvā vāg adhyātmam ihocyate. vaktavyam adhibhūtaṃ ca vahnis tatrādhidaivatam.

अध्यात्मं मन इत्य् आहुः पञ्चभूतानुचारकम्। अधिभूतं च मन्तव्यं चन्द्रमाश् चाधिदैवतम्। अहंकारस् तथाध्यात्मं सर्वसंसारकारकम्। अभिमानो ऽधिभूतं च रुद्रस् तत्राधिदैवतम्।

adhyātmaṃ mana ity āhuḥ pañcabhūtānucārakam. adhibhūtaṃ ca mantavyaṃ candramāś cādhidaivatam. ahaṃkāras tathādhyātmaṃ sarvasaṃsārakārakam. abhimāno 'dhibhūtaṃ ca rudras tatrādhidaivatam.

अध्यात्मं बुद्धिर् इत्य् आहुः षडिन्द्रियविचारिणी। अधिभूतं तु विज्ञेयं ब्रह्मा तत्राधिदैवतम्।

adhyātmaṃ buddhir ity āhuḥ ṣaḍindriyavicāriṇī. adhibhūtaṃ tu vijñeyaṃ brahmā tatrādhidaivatam.

यथावद् अध्यात्मविधिर् एष वः कीर्तितो मया। ज्ञानम् अस्य हि धर्मज्ञाः प्राप्तं बुद्धिमताम् इह।

yathāvad adhyātmavidhir eṣa vaḥ kīrtito mayā. jñānam asya hi dharmajñāḥ prāptaṃ buddhimatām iha.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश् च महाभूतानि पञ्च च। सर्वाण्य् एतानि संधाय मनसा संप्रधारयेत्।

indriyāṇīndriyārthāś ca mahābhūtāni pañca ca. sarvāṇy etāni saṃdhāya manasā saṃpradhārayet.

क्षीणे मनसि सर्वस्मिन् न जन्मसुखम् इष्यते। ज्ञानसंपन्नसत्त्वानां तत् सुखं विदुषां मतम्।

kṣīṇe manasi sarvasmin na janmasukham iṣyate. jñānasaṃpannasattvānāṃ tat sukhaṃ viduṣāṃ matam.

अतः परं प्रवक्ष्यामि सूक्ष्मभावकरीं शिवाम्। निवृत्तिं सर्वभूतेषु मृदुना दारुणेन वा।

ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sūkṣmabhāvakarīṃ śivām. nivṛttiṃ sarvabhūteṣu mṛdunā dāruṇena vā.

गुणागुणम् अनासङ्गम् एकचर्यम् अनन्तरम्। एतद् ब्राह्मणतो वृत्तम् आहुर् एकपदं सुखम्।

guṇāguṇam anāsaṅgam ekacaryam anantaram. etad brāhmaṇato vṛttam āhur ekapadaṃ sukham.

विद्वान् कूर्म इवाङ्गानि कामान् संहृत्य सर्वशः। विरजाः सर्वतो मुक्तो यो नरः स सुखी सदा।

vidvān kūrma ivāṅgāni kāmān saṃhṛtya sarvaśaḥ. virajāḥ sarvato mukto yo naraḥ sa sukhī sadā.

कामान् आत्मनि संयम्य क्षीणतृष्णः समाहितः। सर्वभूतसुहृन् मैत्रो ब्रह्मभूयं स गच्छति।

kāmān ātmani saṃyamya kṣīṇatṛṣṇaḥ samāhitaḥ. sarvabhūtasuhṛn maitro brahmabhūyaṃ sa gacchati.

इन्द्रियाणां निरोधेन सर्वेषां विषयैषिणाम्। मुनेर् जनपदत्यागाद् अध्यात्माग्निः समिध्यते।

indriyāṇāṃ nirodhena sarveṣāṃ viṣayaiṣiṇām. muner janapadatyāgād adhyātmāgniḥ samidhyate.

यथाग्निर् इन्धनैर् इद्धो महाज्योतिः प्रकाशते। तथेन्द्रियनिरोधेन महान् आत्मा प्रकाशते।

yathāgnir indhanair iddho mahājyotiḥ prakāśate. tathendriyanirodhena mahān ātmā prakāśate.

यदा पश्यति भूतानि प्रसन्नात्मात्मनो हृदि। एतद् एव हि लोके ऽस्मिन् मनो हृदि समाश्रितम्। स्वयंयोनिस् तदा सूक्ष्मात् सूक्ष्मम् आप्नोत्य् अनुत्तमम्।

yadā paśyati bhūtāni prasannātmātmano hṛdi. etad eva hi loke 'smin mano hṛdi samāśritam. svayaṃyonis tadā sūkṣmāt sūkṣmam āpnoty anuttamam.

अग्नी रूपं पयः स्रोतो वायुः स्पर्शनम् एव च। मही पङ्कधरं घोरम् आकाशं श्रवणं तथा। दृश्यम् आदित्यम् एवाहुर् अध्यात्मविदुषो जनाः।

agnī rūpaṃ payaḥ sroto vāyuḥ sparśanam eva ca. mahī paṅkadharaṃ ghoram ākāśaṃ śravaṇaṃ tathā. dṛśyam ādityam evāhur adhyātmaviduṣo janāḥ.

रागशोकसमाविष्टं पञ्चस्रोतःसमावृतम्। पञ्चभूतसमायुक्तं नवद्वारं द्विदैवतम्।

rāgaśokasamāviṣṭaṃ pañcasrotaḥsamāvṛtam. pañcabhūtasamāyuktaṃ navadvāraṃ dvidaivatam.

रजस्वलम् अथादृश्यं त्रिगुणं च त्रिधातुकम्। संसर्गाभिरतं मूढं शरीरम् इति धारणा।

rajasvalam athādṛśyaṃ triguṇaṃ ca tridhātukam. saṃsargābhirataṃ mūḍhaṃ śarīram iti dhāraṇā.

दुश्चरं जीवलोके ऽस्मिन् सत्त्वं प्रति समाश्रितम्। एतद् एव हि लोके ऽस्मिन् कालचक्रं प्रवर्तते।

duścaraṃ jīvaloke 'smin sattvaṃ prati samāśritam. etad eva hi loke 'smin kālacakraṃ pravartate.

एतन् महार्णवं घोरम् अगाधं मोहसंज्ञितम्। विसृजेत् संक्षिपेच् चैव बोधयेत् सामरं जगत्।

etan mahārṇavaṃ ghoram agādhaṃ mohasaṃjñitam. visṛjet saṃkṣipec caiva bodhayet sāmaraṃ jagat.

कामक्रोधौ भयं मोहम् अभिद्रोहम् अथानृतम्। इन्द्रियाणां निरोधेन स तांस् त्यजति दुस्त्यजान्।

kāmakrodhau bhayaṃ moham abhidroham athānṛtam. indriyāṇāṃ nirodhena sa tāṃs tyajati dustyajān.

यस्यैते निर्जिता लोके त्रिगुणाः पञ्च धातवः। व्योम्नि तस्य परं स्थानम् अनन्तम् अथ लक्ष्यते।

yasyaite nirjitā loke triguṇāḥ pañca dhātavaḥ. vyomni tasya paraṃ sthānam anantam atha lakṣyate.

कामकूलाम् अपारान्तां मनःस्रोतोभयावहाम्। पञ्चेन्द्रियमहाकूलां मनोवेगमहोदकाम्। नदीं दुर्गह्रदां तीर्णः कामक्रोधाव् उभौ जयेत्।

kāmakūlām apārāntāṃ manaḥsrotobhayāvahām. pañcendriyamahākūlāṃ manovegamahodakām. nadīṃ durgahradāṃ tīrṇaḥ kāmakrodhāv ubhau jayet.

स सर्वदोषनिर्मुक्तस् ततः पश्यति यत् परम्। मनो मनसि संधाय पश्यत्य् आत्मानम् आत्मनि।

sa sarvadoṣanirmuktas tataḥ paśyati yat param. mano manasi saṃdhāya paśyaty ātmānam ātmani.

सर्ववित् सर्वभूतेषु वीक्षत्य् आत्मानम् आत्मनि। एकधा बहुधा चैव विकुर्वाणस् ततस् ततः।

sarvavit sarvabhūteṣu vīkṣaty ātmānam ātmani. ekadhā bahudhā caiva vikurvāṇas tatas tataḥ.

ध्रुवं पश्यति रूपाणि दीपाद् दीपशतं यथा। स वै विष्णुश् च मित्रश् च वरुणो ऽग्निः प्रजापतिः।

dhruvaṃ paśyati rūpāṇi dīpād dīpaśataṃ yathā. sa vai viṣṇuś ca mitraś ca varuṇo 'gniḥ prajāpatiḥ.

स हि धाता विधाता च स प्रभुः सर्वतोमुखः। हृदयं सर्वभूतानां महान् आत्मा प्रकाशते।

sa hi dhātā vidhātā ca sa prabhuḥ sarvatomukhaḥ. hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ mahān ātmā prakāśate.

तं विप्रसंघाश् च सुरासुराश् च; यक्षाः पिशाचाः पितरो वयांसि। रक्षोगणा भूतगणाश् च सर्वे; महर्षयश् चैव सदा स्तुवन्ति।

taṃ viprasaṃghāś ca surāsurāś ca; yakṣāḥ piśācāḥ pitaro vayāṃsi. rakṣogaṇā bhūtagaṇāś ca sarve; maharṣayaś caiva sadā stuvanti.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...