महाभारत 14.39 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 39→

[mh-14-39] • 24 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। नैव शक्या गुणा वक्तुं पृथक्त्वेनेह सर्वशः। अविच्छिन्नानि दृश्यन्ते रजः सत्त्वं तमस् तथा।

brahmovāca. naiva śakyā guṇā vaktuṃ pṛthaktveneha sarvaśaḥ. avicchinnāni dṛśyante rajaḥ sattvaṃ tamas tathā.

अन्योन्यम् अनुषज्जन्ते अन्योन्यं चानुजीविनः। अन्योन्यापाश्रयाः सर्वे तथान्योन्यानुवर्तिनः।

anyonyam anuṣajjante anyonyaṃ cānujīvinaḥ. anyonyāpāśrayāḥ sarve tathānyonyānuvartinaḥ.

यावत् सत्त्वं तमस् तावद् वर्तते नात्र संशयः। यावत् तमश् च सत्त्वं च रजस् तावद् इहोच्यते।

yāvat sattvaṃ tamas tāvad vartate nātra saṃśayaḥ. yāvat tamaś ca sattvaṃ ca rajas tāvad ihocyate.

संहत्य कुर्वते यात्रां सहिताः संघचारिणः। संघातवृत्तयो ह्य् एते वर्तन्ते हेत्वहेतुभिः।

saṃhatya kurvate yātrāṃ sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ. saṃghātavṛttayo hy ete vartante hetvahetubhiḥ.

उद्रेकव्यतिरेकाणां तेषाम् अन्योन्यवर्तिनाम्। वर्तते तद् यथान्यूनं व्यतिरिक्तं च सर्वशः।

udrekavyatirekāṇāṃ teṣām anyonyavartinām. vartate tad yathānyūnaṃ vyatiriktaṃ ca sarvaśaḥ.

व्यतिरिक्तं तमो यत्र तिर्यग्भावगतं भवेत्। अल्पं तत्र रजो ज्ञेयं सत्त्वं चाल्पतरं ततः।

vyatiriktaṃ tamo yatra tiryagbhāvagataṃ bhavet. alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ.

उद्रिक्तं च रजो यत्र मध्यस्रोतोगतं भवेत्। अल्पं तत्र तमो ज्ञेयं सत्त्वं चाल्पतरं ततः।

udriktaṃ ca rajo yatra madhyasrotogataṃ bhavet. alpaṃ tatra tamo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ.

उद्रिक्तं च यदा सत्त्वम् ऊर्ध्वस्रोतोगतं भवेत्। अल्पं तत्र रजो ज्ञेयं तमश् चाल्पतरं ततः।

udriktaṃ ca yadā sattvam ūrdhvasrotogataṃ bhavet. alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ tamaś cālpataraṃ tataḥ.

सत्त्वं वैकारिकं योनिर् इन्द्रियाणां प्रकाशिका। न हि सत्त्वात् परो भावः कश् चिद् अन्यो विधीयते।

sattvaṃ vaikārikaṃ yonir indriyāṇāṃ prakāśikā. na hi sattvāt paro bhāvaḥ kaś cid anyo vidhīyate.

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः। जघन्यगुणसंयुक्ता यान्त्य् अधस् तामसा जनाः।

ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ. jaghanyaguṇasaṃyuktā yānty adhas tāmasā janāḥ.

तमः शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्त्वम् उत्तमम्। इत्य् एवं त्रिषु वर्णेषु विवर्तन्ते गुणास् त्रयः।

tamaḥ śūdre rajaḥ kṣatre brāhmaṇe sattvam uttamam. ity evaṃ triṣu varṇeṣu vivartante guṇās trayaḥ.

दूराद् अपि हि दृश्यन्ते सहिताः संघचारिणः। तमः सत्त्वं रजश् चैव पृथक्त्वं नानुशुश्रुम।

dūrād api hi dṛśyante sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ. tamaḥ sattvaṃ rajaś caiva pṛthaktvaṃ nānuśuśruma.

दृष्ट्वा चादित्यम् उद्यन्तं कुचोराणां भयं भवेत्। अध्वगाः परितप्येरंस् तृष्णार्ता दुःखभागिनः।

dṛṣṭvā cādityam udyantaṃ kucorāṇāṃ bhayaṃ bhavet. adhvagāḥ paritapyeraṃs tṛṣṇārtā duḥkhabhāginaḥ.

आदित्यः सत्त्वम् उद्दिष्टं कुचोरास् तु यथा तमः। परितापो ऽध्वगानां च राजसो गुण उच्यते।

ādityaḥ sattvam uddiṣṭaṃ kucorās tu yathā tamaḥ. paritāpo 'dhvagānāṃ ca rājaso guṇa ucyate.

प्राकाश्यं सत्त्वम् आदित्ये संतापो राजसो गुणः। उपप्लवस् तु विज्ञेयस् तामसस् तस्य पर्वसु।

prākāśyaṃ sattvam āditye saṃtāpo rājaso guṇaḥ. upaplavas tu vijñeyas tāmasas tasya parvasu.

एवं ज्योतिःषु सर्वेषु विवर्तन्ते गुणास् त्रयः। पर्यायेण च वर्तन्ते तत्र तत्र तथा तथा।

evaṃ jyotiḥṣu sarveṣu vivartante guṇās trayaḥ. paryāyeṇa ca vartante tatra tatra tathā tathā.

स्थावरेषु च भूतेषु तिर्यग्भावगतं तमः। राजसास् तु विवर्तन्ते स्नेहभावस् तु सात्त्विकः।

sthāvareṣu ca bhūteṣu tiryagbhāvagataṃ tamaḥ. rājasās tu vivartante snehabhāvas tu sāttvikaḥ.

अहस् त्रिधा तु विज्ञेयं त्रिधा रात्रिर् विधीयते। मासार्धमासवर्षाणि ऋतवः संधयस् तथा।

ahas tridhā tu vijñeyaṃ tridhā rātrir vidhīyate. māsārdhamāsavarṣāṇi ṛtavaḥ saṃdhayas tathā.

त्रिधा दानानि दीयन्ते त्रिधा यज्ञः प्रवर्तते। त्रिधा लोकास् त्रिधा वेदास् त्रिधा विद्यास् त्रिधा गतिः।

tridhā dānāni dīyante tridhā yajñaḥ pravartate. tridhā lokās tridhā vedās tridhā vidyās tridhā gatiḥ.

भूतं भव्यं भविष्यच् च धर्मो ऽर्थः काम इत्य् अपि। प्राणापानाव् उदानश् चाप्य् एत एव त्रयो गुणाः।

bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca dharmo 'rthaḥ kāma ity api. prāṇāpānāv udānaś cāpy eta eva trayo guṇāḥ.

यत् किं चिद् इह वै लोके सर्वम् एष्व् एव तत् त्रिषु। त्रयो गुणाः प्रवर्तन्ते अव्यक्ता नित्यम् एव तु। सत्त्वं रजस् तमश् चैव गुणसर्गः सनातनः।

yat kiṃ cid iha vai loke sarvam eṣv eva tat triṣu. trayo guṇāḥ pravartante avyaktā nityam eva tu. sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇasargaḥ sanātanaḥ.

तमो ऽव्यक्तं शिवं नित्यम् अजं योनिः सनातनः। प्रकृतिर् विकारः प्रलयः प्रधानं प्रभवाप्ययौ।

tamo 'vyaktaṃ śivaṃ nityam ajaṃ yoniḥ sanātanaḥ. prakṛtir vikāraḥ pralayaḥ pradhānaṃ prabhavāpyayau.

अनुद्रिक्तम् अनूनं च ह्य् अकम्पम् अचलं ध्रुवम्। सद् असच् चैव तत् सर्वम् अव्यक्तं त्रिगुणं स्मृतम्। ज्ञेयानि नामधेयानि नरैर् अध्यात्मचिन्तकैः।

anudriktam anūnaṃ ca hy akampam acalaṃ dhruvam. sad asac caiva tat sarvam avyaktaṃ triguṇaṃ smṛtam. jñeyāni nāmadheyāni narair adhyātmacintakaiḥ.

अव्यक्तनामानि गुणांश् च तत्त्वतो; यो वेद सर्वाणि गतीश् च केवलाः। विमुक्तदेहः प्रविभागतत्त्ववित्; स मुच्यते सर्वगुणैर् निरामयः।

avyaktanāmāni guṇāṃś ca tattvato; yo veda sarvāṇi gatīś ca kevalāḥ. vimuktadehaḥ pravibhāgatattvavit; sa mucyate sarvaguṇair nirāmayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...