महाभारत 14.36 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 36→

[mh-14-36] • 36 श्लोकाः

ब्रह्मोवाच। तद् अव्यक्तम् अनुद्रिक्तं सर्वव्यापि ध्रुवं स्थिरम्। नवद्वारं पुरं विद्यात् त्रिगुणं पञ्चधातुकम्।

brahmovāca. tad avyaktam anudriktaṃ sarvavyāpi dhruvaṃ sthiram. navadvāraṃ puraṃ vidyāt triguṇaṃ pañcadhātukam.

एकादशपरिक्षेपं मनो व्याकरणात्मकम्। बुद्धिस्वामिकम् इत्य् एतत् परम् एकादशं भवेत्।

ekādaśaparikṣepaṃ mano vyākaraṇātmakam. buddhisvāmikam ity etat param ekādaśaṃ bhavet.

त्रीणि स्रोतांसि यान्य् अस्मिन्न् आप्यायन्ते पुनः पुनः। प्रणाड्यस् तिस्र एवैताः प्रवर्तन्ते गुणात्मिकाः।

trīṇi srotāṃsi yāny asminn āpyāyante punaḥ punaḥ. praṇāḍyas tisra evaitāḥ pravartante guṇātmikāḥ.

तमो रजस् तथा सत्त्वं गुणान् एतान् प्रचक्षते। अन्योन्यमिथुनाः सर्वे तथान्योन्यानुजीविनः।

tamo rajas tathā sattvaṃ guṇān etān pracakṣate. anyonyamithunāḥ sarve tathānyonyānujīvinaḥ.

अन्योन्यापाश्रयाश् चैव तथान्योन्यानुवर्तिनः। अन्योन्यव्यतिषक्ताश् च त्रिगुणाः पञ्च धातवः।

anyonyāpāśrayāś caiva tathānyonyānuvartinaḥ. anyonyavyatiṣaktāś ca triguṇāḥ pañca dhātavaḥ.

तमसो मिथुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिथुनं रजः। रजसश् चापि सत्त्वं स्यात् सत्त्वस्य मिथुनं तमः।

tamaso mithunaṃ sattvaṃ sattvasya mithunaṃ rajaḥ. rajasaś cāpi sattvaṃ syāt sattvasya mithunaṃ tamaḥ.

नियम्यते तमो यत्र रजस् तत्र प्रवर्तते। नियम्यते रजो यत्र सत्त्वं तत्र प्रवर्तते।

niyamyate tamo yatra rajas tatra pravartate. niyamyate rajo yatra sattvaṃ tatra pravartate.

नैशात्मकं तमो विद्यात् त्रिगुणं मोहसंज्ञितम्। अधर्मलक्षणं चैव नियतं पापकर्मसु। तामसं रूपम् एतत् तु दृश्यते चापि संगतम्।

naiśātmakaṃ tamo vidyāt triguṇaṃ mohasaṃjñitam. adharmalakṣaṇaṃ caiva niyataṃ pāpakarmasu. tāmasaṃ rūpam etat tu dṛśyate cāpi saṃgatam.

प्रवृत्त्यात्मकम् एवाहू रजः पर्यायकारकम्। प्रवृत्तं सर्वभूतेषु दृश्यतोत्पत्तिलक्षणम्।

pravṛttyātmakam evāhū rajaḥ paryāyakārakam. pravṛttaṃ sarvabhūteṣu dṛśyatotpattilakṣaṇam.

प्रकाशं सर्वभूतेषु लाघवं श्रद्दधानता। सात्त्विकं रूपम् एवं तु लाघवं साधुसंमितम्।

prakāśaṃ sarvabhūteṣu lāghavaṃ śraddadhānatā. sāttvikaṃ rūpam evaṃ tu lāghavaṃ sādhusaṃmitam.

एतेषां गुणतत्त्वं हि वक्ष्यते हेत्वहेतुभिः। समासव्यासयुक्तानि तत्त्वतस् तानि वित्त मे।

eteṣāṃ guṇatattvaṃ hi vakṣyate hetvahetubhiḥ. samāsavyāsayuktāni tattvatas tāni vitta me.

संमोहो ऽज्ञानम् अत्यागः कर्मणाम् अविनिर्णयः। स्वप्नः स्तम्भो भयं लोभः शोकः सुकृतदूषणम्।

saṃmoho 'jñānam atyāgaḥ karmaṇām avinirṇayaḥ. svapnaḥ stambho bhayaṃ lobhaḥ śokaḥ sukṛtadūṣaṇam.

अस्मृतिश् चाविपाकश् च नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता। निर्विशेषत्वम् अन्धत्वं जघन्यगुणवृत्तिता।

asmṛtiś cāvipākaś ca nāstikyaṃ bhinnavṛttitā. nirviśeṣatvam andhatvaṃ jaghanyaguṇavṛttitā.

अकृते कृतमानित्वम् अज्ञाने ज्ञानमानिता। अमैत्री विकृतो भावो अश्रद्धा मूढभावना।

akṛte kṛtamānitvam ajñāne jñānamānitā. amaitrī vikṛto bhāvo aśraddhā mūḍhabhāvanā.

अनार्जवम् असंज्ञत्वं कर्म पापम् अचेतना। गुरुत्वं सन्नभावत्वम् असितत्वम् अवाग् गतिः।

anārjavam asaṃjñatvaṃ karma pāpam acetanā. gurutvaṃ sannabhāvatvam asitatvam avāg gatiḥ.

सर्व एते गुणा विप्रास् तामसाः संप्रकीर्तिताः। ये चान्ये नियता भावा लोके ऽस्मिन् मोहसंज्ञिताः।

sarva ete guṇā viprās tāmasāḥ saṃprakīrtitāḥ. ye cānye niyatā bhāvā loke 'smin mohasaṃjñitāḥ.

तत्र तत्र नियम्यन्ते सर्वे ते तामसा गुणाः। परिवादकथा नित्यं देवब्राह्मणवैदिकाः।

tatra tatra niyamyante sarve te tāmasā guṇāḥ. parivādakathā nityaṃ devabrāhmaṇavaidikāḥ.

अत्यागश् चाभिमानश् च मोहो मन्युस् तथाक्षमा। मत्सरश् चैव भूतेषु तामसं वृत्तम् इष्यते।

atyāgaś cābhimānaś ca moho manyus tathākṣamā. matsaraś caiva bhūteṣu tāmasaṃ vṛttam iṣyate.

वृथारम्भाश् च ये के चिद् वृथादानानि यानि च। वृथाभक्षणम् इत्य् एतत् तामसं वृत्तम् इष्यते।

vṛthārambhāś ca ye ke cid vṛthādānāni yāni ca. vṛthābhakṣaṇam ity etat tāmasaṃ vṛttam iṣyate.

अतिवादो ऽतितिक्षा च मात्सर्यम् अतिमानिता। अश्रद्दधानता चैव तामसं वृत्तम् इष्यते।

ativādo 'titikṣā ca mātsaryam atimānitā. aśraddadhānatā caiva tāmasaṃ vṛttam iṣyate.

एवंविधास् तु ये के चिल् लोके ऽस्मिन् पापकर्मिणः। मनुष्या भिन्नमर्यादाः सर्वे ते तामसा जनाः।

evaṃvidhās tu ye ke cil loke 'smin pāpakarmiṇaḥ. manuṣyā bhinnamaryādāḥ sarve te tāmasā janāḥ.

तेषां योनिं प्रवक्ष्यामि नियतां पापकर्मणाम्। अवाङ्निरयभावाय तिर्यङ्निरयगामिनः।

teṣāṃ yoniṃ pravakṣyāmi niyatāṃ pāpakarmaṇām. avāṅnirayabhāvāya tiryaṅnirayagāminaḥ.

स्थावराणि च भूतानि पशवो वाहनानि च। क्रव्यादा दन्दशूकाश् च कृमिकीटविहंगमाः।

sthāvarāṇi ca bhūtāni paśavo vāhanāni ca. kravyādā dandaśūkāś ca kṛmikīṭavihaṃgamāḥ.

अण्डजा जन्तवो ये च सर्वे चापि चतुष्पदाः। उन्मत्ता बधिरा मूका ये चान्ये पापरोगिणः।

aṇḍajā jantavo ye ca sarve cāpi catuṣpadāḥ. unmattā badhirā mūkā ye cānye pāparogiṇaḥ.

मग्नास् तमसि दुर्वृत्ताः स्वकर्मकृतलक्षणाः। अवाक्स्रोतस इत्य् एते मग्नास् तमसि तामसाः।

magnās tamasi durvṛttāḥ svakarmakṛtalakṣaṇāḥ. avāksrotasa ity ete magnās tamasi tāmasāḥ.

तेषाम् उत्कर्षम् उद्रेकं वक्ष्याम्य् अहम् अतः परम्। यथा ते सुकृतांल् लोकांल् लभन्ते पुण्यकर्मिणः।

teṣām utkarṣam udrekaṃ vakṣyāmy aham ataḥ param. yathā te sukṛtāṃl lokāṃl labhante puṇyakarmiṇaḥ.

अन्यथा प्रतिपन्नास् तु विवृद्धा ये च कर्मसु। स्वकर्मनिरतानां च ब्राह्मणानां शुभैषिणाम्।

anyathā pratipannās tu vivṛddhā ye ca karmasu. svakarmaniratānāṃ ca brāhmaṇānāṃ śubhaiṣiṇām.

संस्कारेणोर्ध्वम् आयान्ति यतमानाः सलोकताम्। स्वर्गं गच्छन्ति देवानाम् इत्य् एषा वैदिकी श्रुतिः।

saṃskāreṇordhvam āyānti yatamānāḥ salokatām. svargaṃ gacchanti devānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ.

अन्यथा प्रतिपन्नास् तु विवृद्धाः स्वेषु कर्मसु। पुनरावृत्तिधर्माणस् ते भवन्तीह मानुषाः।

anyathā pratipannās tu vivṛddhāḥ sveṣu karmasu. punarāvṛttidharmāṇas te bhavantīha mānuṣāḥ.

पापयोनिं समापन्नाश् चण्डाला मूकचूचुकाः। वर्णान् पर्यायशश् चापि प्राप्नुवन्त्य् उत्तरोत्तरम्।

pāpayoniṃ samāpannāś caṇḍālā mūkacūcukāḥ. varṇān paryāyaśaś cāpi prāpnuvanty uttarottaram.

शूद्रयोनिम् अतिक्रम्य ये चान्ये तामसा गुणाः। स्रोतोमध्ये समागम्य वर्तन्ते तामसे गुणे।

śūdrayonim atikramya ye cānye tāmasā guṇāḥ. srotomadhye samāgamya vartante tāmase guṇe.

अभिषङ्गस् तु कामेषु महामोह इति स्मृतः। ऋषयो मुनयो देवा मुह्यन्त्य् अत्र सुखेप्सवः।

abhiṣaṅgas tu kāmeṣu mahāmoha iti smṛtaḥ. ṛṣayo munayo devā muhyanty atra sukhepsavaḥ.

तमो मोहो महामोहस् तामिस्रः क्रोधसंज्ञितः। मरणं त्व् अन्धतामिस्रं तामिस्रं क्रोध उच्यते।

tamo moho mahāmohas tāmisraḥ krodhasaṃjñitaḥ. maraṇaṃ tv andhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate.

भावतो गुणतश् चैव योनितश् चैव तत्त्वतः। सर्वम् एतत् तमो विप्राः कीर्तितं वो यथाविधि।

bhāvato guṇataś caiva yonitaś caiva tattvataḥ. sarvam etat tamo viprāḥ kīrtitaṃ vo yathāvidhi.

को न्व् एतद् बुध्यते साधु को न्व् एतत् साधु पश्यति। अतत्त्वे तत्त्वदर्शी यस् तमसस् तत्त्वलक्षणम्।

ko nv etad budhyate sādhu ko nv etat sādhu paśyati. atattve tattvadarśī yas tamasas tattvalakṣaṇam.

तमोगुणा वो बहुधा प्रकीर्तिता; यथावद् उक्तं च तमः परावरम्। नरो हि यो वेद गुणान् इमान् सदा; स तामसैः सर्वगुणैः प्रमुच्यते।

tamoguṇā vo bahudhā prakīrtitā; yathāvad uktaṃ ca tamaḥ parāvaram. naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa tāmasaiḥ sarvaguṇaiḥ pramucyate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...