महाभारत 14.35 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 35→

[mh-14-35] • 40 श्लोकाः

अर्जुन उवाच। ब्रह्म यत् परमं वेद्यं तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि। भवतो हि प्रसादेन सूक्ष्मे मे रमते मतिः।

arjuna uvāca. brahma yat paramaṃ vedyaṃ tan me vyākhyātum arhasi. bhavato hi prasādena sūkṣme me ramate matiḥ.

वासुदेव उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। संवादं मोक्षसंयुक्तं शिष्यस्य गुरुणा सह।

vāsudeva uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha.

कश् चिद् ब्राह्मणम् आसीनम् आचार्यं संशितव्रतम्। शिष्यः पप्रच्छ मेधावी किं स्विच् छ्रेयः परंतप।

kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryaṃ saṃśitavratam. śiṣyaḥ papraccha medhāvī kiṃ svic chreyaḥ paraṃtapa.

भगवन्तं प्रपन्नो ऽहं निःश्रेयसपरायणः। याचे त्वां शिरसा विप्र यद् ब्रूयां तद् विचक्ष्व मे।

bhagavantaṃ prapanno 'haṃ niḥśreyasaparāyaṇaḥ. yāce tvāṃ śirasā vipra yad brūyāṃ tad vicakṣva me.

तम् एवंवादिनं पार्थ शिष्यं गुरुर् उवाच ह। कथयस्व प्रवक्ष्यामि यत्र ते संशयो द्विज।

tam evaṃvādinaṃ pārtha śiṣyaṃ gurur uvāca ha. kathayasva pravakṣyāmi yatra te saṃśayo dvija.

इत्य् उक्तः स कुरुश्रेष्ठ गुरुणा गुरुवत्सलः। प्राञ्जलिः परिपप्रच्छ यत् तच् छृणु महामते।

ity uktaḥ sa kuruśreṣṭha guruṇā guruvatsalaḥ. prāñjaliḥ paripapraccha yat tac chṛṇu mahāmate.

शिष्य उवाच। कुतश् चाहं कुतश् च त्वं तत् सत्यं ब्रूहि यत् परम्। कुतो जातानि भूतानि स्थावराणि चराणि च।

śiṣya uvāca. kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat satyaṃ brūhi yat param. kuto jātāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca.

केन जीवन्ति भूतानि तेषाम् आयुः किम् आत्मकम्। किं सत्यं किं तपो विप्र के गुणाः सद्भिर् ईरिताः। के पन्थानः शिवाः सन्ति किं सुखं किं च दुष्कृतम्।

kena jīvanti bhūtāni teṣām āyuḥ kim ātmakam. kiṃ satyaṃ kiṃ tapo vipra ke guṇāḥ sadbhir īritāḥ. ke panthānaḥ śivāḥ santi kiṃ sukhaṃ kiṃ ca duṣkṛtam.

एतान् मे भगवन् प्रश्नान् याथातथ्येन सत्तम। वक्तुम् अर्हसि विप्रर्षे यथावद् इह तत्त्वतः। त्वद् अन्यः कश् च न प्रश्नान् एतान् वक्तुम् इहार्हति। ब्रूहि धर्मविदां श्रेष्ठ परं कौतूहलं मम। मोक्षधर्मार्थकुशलो भवांल् लोकेषु गीयते। सर्वसंशयसंछेत्ता त्वद् अन्यो न च विद्यते। संसारभीरवश् चैव मोक्षकामास् तथा वयम्।

etān me bhagavan praśnān yāthātathyena sattama. vaktum arhasi viprarṣe yathāvad iha tattvataḥ. tvad anyaḥ kaś ca na praśnān etān vaktum ihārhati. brūhi dharmavidāṃ śreṣṭha paraṃ kautūhalaṃ mama. mokṣadharmārthakuśalo bhavāṃl lokeṣu gīyate. sarvasaṃśayasaṃchettā tvad anyo na ca vidyate. saṃsārabhīravaś caiva mokṣakāmās tathā vayam.

वासुदेव उवाच। तस्मै संप्रतिपन्नाय यथावत् परिपृच्छते। शिष्याय गुणयुक्ताय शान्ताय गुरुवर्तिने। छायाभूताय दान्ताय यतये ब्रह्मचारिणे। कुलीनाय सुशीलाय भक्ताय ब्रह्मवादिने।

vāsudeva uvāca. tasmai saṃpratipannāya yathāvat paripṛcchate. śiṣyāya guṇayuktāya śāntāya guruvartine. chāyābhūtāya dāntāya yataye brahmacāriṇe. kulīnāya suśīlāya bhaktāya brahmavādine.

तान् प्रश्नान् अब्रवीत् पार्थ मेधावी स धृतव्रतः। गुरुः कुरुकुलश्रेष्ठ सम्यक् सर्वान् अरिंदम।

tān praśnān abravīt pārtha medhāvī sa dhṛtavrataḥ. guruḥ kurukulaśreṣṭha samyak sarvān ariṃdama.

ब्रह्मप्रोक्तम् इदं धर्मम् ऋषिप्रवरसेवितम्। वेदविद्यासमावाप्यं तत्त्वभूतार्थभावनम्। ज्ञानं त्व् एव परं विद्मः संन्यासं तप उत्तमम्। यस् तु वेद निराबाधं ज्ञानतत्त्वं विनिश्चयात्। सर्वभूतस्थम् आत्मानं स सर्वगतिर् इष्यते। यो विद्वान् सहवासं च विवासं चैव पश्यति। तथैवैकत्वनानात्वे स दुःखात् परिमुच्यते। यो न कामयते किं चिन् न किं चिद् अभिमन्यते। इहलोकस्थ एवैष ब्रह्मभूयाय कल्पते। प्रधानगुणतत्त्वज्ञः सर्वभूतविधानवित्। निर्ममो निरहंकारो मुच्यते नात्र संशयः। अव्यक्तबीजप्रभवो बुद्धिस्कन्धमयो महान्। महाहंकारविटप इन्द्रियाङ्कुरकोटरः। महाभूतविशेषश् च विशेषप्रतिशाखवान्। सदापर्णः सदापुष्पः सदाशुभफलोदयः। आजीवः सर्वभूतानां ब्रह्मबीजः सनातनः। एतज् ज्ञात्वा च तत्त्वेन ज्ञानेन परामासिना। छित्त्वा चामरतां प्राप्य जहाति मृत्युजन्मनी।

brahmaproktam idaṃ dharmam ṛṣipravarasevitam. vedavidyāsamāvāpyaṃ tattvabhūtārthabhāvanam. jñānaṃ tv eva paraṃ vidmaḥ saṃnyāsaṃ tapa uttamam. yas tu veda nirābādhaṃ jñānatattvaṃ viniścayāt. sarvabhūtastham ātmānaṃ sa sarvagatir iṣyate. yo vidvān sahavāsaṃ ca vivāsaṃ caiva paśyati. tathaivaikatvanānātve sa duḥkhāt parimucyate. yo na kāmayate kiṃ cin na kiṃ cid abhimanyate. ihalokastha evaiṣa brahmabhūyāya kalpate. pradhānaguṇatattvajñaḥ sarvabhūtavidhānavit. nirmamo nirahaṃkāro mucyate nātra saṃśayaḥ. avyaktabījaprabhavo buddhiskandhamayo mahān. mahāhaṃkāraviṭapa indriyāṅkurakoṭaraḥ. mahābhūtaviśeṣaś ca viśeṣapratiśākhavān. sadāparṇaḥ sadāpuṣpaḥ sadāśubhaphalodayaḥ. ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ brahmabījaḥ sanātanaḥ. etaj jñātvā ca tattvena jñānena parāmāsinā. chittvā cāmaratāṃ prāpya jahāti mṛtyujanmanī.

भूतभव्यभविष्यादिधर्मकामार्थनिश्चयम्। सिद्धसंघपरिज्ञातं पुराकल्पं सनातनम्।

bhūtabhavyabhaviṣyādidharmakāmārthaniścayam. siddhasaṃghaparijñātaṃ purākalpaṃ sanātanam.

प्रवक्ष्ये ऽहं महाप्राज्ञ पदम् उत्तमम् अद्य ते। बुद्ध्वा यद् इह संसिद्धा भवन्तीह मनीषिणः।

pravakṣye 'haṃ mahāprājña padam uttamam adya te. buddhvā yad iha saṃsiddhā bhavantīha manīṣiṇaḥ.

उपगम्यर्षयः पूर्वं जिज्ञासन्तः परस्परम्। बृहस्पतिभरद्वाजौ गौतमो भार्गवस् तथा।

upagamyarṣayaḥ pūrvaṃ jijñāsantaḥ parasparam. bṛhaspatibharadvājau gautamo bhārgavas tathā.

वसिष्ठः काश्यपश् चैव विश्वामित्रो ऽत्रिर् एव च। मार्गान् सर्वान् परिक्रम्य परिश्रान्ताः स्वकर्मभिः।

vasiṣṭhaḥ kāśyapaś caiva viśvāmitro 'trir eva ca. mārgān sarvān parikramya pariśrāntāḥ svakarmabhiḥ.

ऋषिम् आङ्गिरसं वृद्धं पुरस्कृत्य तु ते द्विजाः। ददृशुर् ब्रह्मभवने ब्रह्माणं वीतकल्मषम्।

ṛṣim āṅgirasaṃ vṛddhaṃ puraskṛtya tu te dvijāḥ. dadṛśur brahmabhavane brahmāṇaṃ vītakalmaṣam.

तं प्रणम्य महात्मानं सुखासीनं महर्षयः। पप्रच्छुर् विनयोपेता निःश्रेयसम् इदं परम्।

taṃ praṇamya mahātmānaṃ sukhāsīnaṃ maharṣayaḥ. papracchur vinayopetā niḥśreyasam idaṃ param.

कथं कर्म क्रियात् साधु कथं मुच्येत किल्बिषात्। के नो मार्गाः शिवाश् च स्युः किं सत्यं किं च दुष्कृतम्।

kathaṃ karma kriyāt sādhu kathaṃ mucyeta kilbiṣāt. ke no mārgāḥ śivāś ca syuḥ kiṃ satyaṃ kiṃ ca duṣkṛtam.

केनोभौ कर्मपन्थानौ महत्त्वं केन विन्दति। प्रलयं चापवर्गं च भूतानां प्रभवाप्ययौ।

kenobhau karmapanthānau mahattvaṃ kena vindati. pralayaṃ cāpavargaṃ ca bhūtānāṃ prabhavāpyayau.

इत्य् उक्तः स मुनिश्रेष्ठैर् यद् आह प्रपितामहः। तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि शृणु शिष्य यथागमम्।

ity uktaḥ sa muniśreṣṭhair yad āha prapitāmahaḥ. tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi śṛṇu śiṣya yathāgamam.

ब्रह्मोवाच। सत्याद् भूतानि जातानि स्थावराणि चराणि च। तपसा तानि जीवन्ति इति तद् वित्त सुव्रताः।

brahmovāca. satyād bhūtāni jātāni sthāvarāṇi carāṇi ca. tapasā tāni jīvanti iti tad vitta suvratāḥ.

स्वां योनिं पुनर् आगम्य वर्तन्ते स्वेन कर्मणा। सत्यं हि गुणसंयुक्तं नियतं पञ्चलक्षणम्।

svāṃ yoniṃ punar āgamya vartante svena karmaṇā. satyaṃ hi guṇasaṃyuktaṃ niyataṃ pañcalakṣaṇam.

ब्रह्म सत्यं तपः सत्यं सत्यं चैव प्रजापतिः। सत्याद् भूतानि जातानि भूतं सत्यमयं महत्।

brahma satyaṃ tapaḥ satyaṃ satyaṃ caiva prajāpatiḥ. satyād bhūtāni jātāni bhūtaṃ satyamayaṃ mahat.

तस्मात् सत्याश्रया विप्रा नित्यं योगपरायणाः। अतीतक्रोधसंतापा नियता धर्मसेतवः।

tasmāt satyāśrayā viprā nityaṃ yogaparāyaṇāḥ. atītakrodhasaṃtāpā niyatā dharmasetavaḥ.

अन्योन्यनियतान् वैद्यान् धर्मसेतुप्रवर्तकान्। तान् अहं संप्रवक्ष्यामि शाश्वतान् लोकभावनान्।

anyonyaniyatān vaidyān dharmasetupravartakān. tān ahaṃ saṃpravakṣyāmi śāśvatān lokabhāvanān.

चातुर्विद्यं तथा वर्णांश् चतुरश् चाश्रमान् पृथक्। धर्मम् एकं चतुष्पादं नित्यम् आहुर् मनीषिणः।

cāturvidyaṃ tathā varṇāṃś caturaś cāśramān pṛthak. dharmam ekaṃ catuṣpādaṃ nityam āhur manīṣiṇaḥ.

पन्थानं वः प्रवक्ष्यामि शिवं क्षेमकरं द्विजाः। नियतं ब्रह्मभावाय यातं पूर्वं मनीषिभिः।

panthānaṃ vaḥ pravakṣyāmi śivaṃ kṣemakaraṃ dvijāḥ. niyataṃ brahmabhāvāya yātaṃ pūrvaṃ manīṣibhiḥ.

गदतस् तं ममाद्येह पन्थानं दुर्विदं परम्। निबोधत महाभागा निखिलेन परं पदम्।

gadatas taṃ mamādyeha panthānaṃ durvidaṃ param. nibodhata mahābhāgā nikhilena paraṃ padam.

ब्रह्मचारिकम् एवाहुर् आश्रमं प्रथमं पदम्। गार्हस्थ्यं तु द्वितीयं स्याद् वानप्रस्थम् अतः परम्। ततः परं तु विज्ञेयम् अध्यात्मं परमं पदम्।

brahmacārikam evāhur āśramaṃ prathamaṃ padam. gārhasthyaṃ tu dvitīyaṃ syād vānaprastham ataḥ param. tataḥ paraṃ tu vijñeyam adhyātmaṃ paramaṃ padam.

ज्योतिर् आकाशम् आदित्यो वायुर् इन्द्रः प्रजापतिः। नोपैति यावद् अध्यात्मं तावद् एतान् न पश्यति। तस्योपायं प्रवक्ष्यामि पुरस्तात् तं निबोधत।

jyotir ākāśam ādityo vāyur indraḥ prajāpatiḥ. nopaiti yāvad adhyātmaṃ tāvad etān na paśyati. tasyopāyaṃ pravakṣyāmi purastāt taṃ nibodhata.

फलमूलानिलभुजां मुनीनां वसतां वने। वानप्रस्थं द्विजातीनां त्रयाणाम् उपदिश्यते।

phalamūlānilabhujāṃ munīnāṃ vasatāṃ vane. vānaprasthaṃ dvijātīnāṃ trayāṇām upadiśyate.

सर्वेषाम् एव वर्णानां गार्हस्थ्यं तद् विधीयते। श्रद्धालक्षणम् इत्य् एवं धर्मं धीराः प्रचक्षते। नैष्ठिको ऽथ यतिर् वापि विभक्तो ब्रह्मचारिणः।

sarveṣām eva varṇānāṃ gārhasthyaṃ tad vidhīyate. śraddhālakṣaṇam ity evaṃ dharmaṃ dhīrāḥ pracakṣate. naiṣṭhiko 'tha yatir vāpi vibhakto brahmacāriṇaḥ.

इत्य् एते देवयाना वः पन्थानः परिकीर्तिताः। सद्भिर् अध्यासिता धीरैः कर्मभिर् धर्मसेतवः।

ity ete devayānā vaḥ panthānaḥ parikīrtitāḥ. sadbhir adhyāsitā dhīraiḥ karmabhir dharmasetavaḥ.

एतेषां पृथग् अध्यास्ते यो धर्मं संशितव्रतः। कालात् पश्यति भूतानां सदैव प्रभवाप्ययौ।

eteṣāṃ pṛthag adhyāste yo dharmaṃ saṃśitavrataḥ. kālāt paśyati bhūtānāṃ sadaiva prabhavāpyayau.

अतस् तत्त्वानि वक्ष्यामि याथातथ्येन हेतुना। विषयस्थानि सर्वाणि वर्तमानानि भागशः।

atas tattvāni vakṣyāmi yāthātathyena hetunā. viṣayasthāni sarvāṇi vartamānāni bhāgaśaḥ.

महान् आत्मा तथाव्यक्तम् अहंकारस् तथैव च। इन्द्रियाणि दशैकं च महाभूतानि पञ्च च।

mahān ātmā tathāvyaktam ahaṃkāras tathaiva ca. indriyāṇi daśaikaṃ ca mahābhūtāni pañca ca.

विशेषाः पञ्चभूतानाम् इत्य् एषा वैदिकी श्रुतिः। चतुर्विंशतिर् एषा वस् तत्त्वानां संप्रकीर्तिता।

viśeṣāḥ pañcabhūtānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ. caturviṃśatir eṣā vas tattvānāṃ saṃprakīrtitā.

तत्त्वानाम् अथ यो वेद सर्वेषां प्रभवाप्ययौ। स धीरः सर्वभूतेषु न मोहम् अधिगच्छति।

tattvānām atha yo veda sarveṣāṃ prabhavāpyayau. sa dhīraḥ sarvabhūteṣu na moham adhigacchati.

तत्त्वानि यो वेदयते यथातथं; गुणांश् च सर्वान् अखिलाश् च देवताः। विधूतपाप्मा प्रविमुच्य बन्धनं; स सर्वलोकान् अमलान् समश्नुते।

tattvāni yo vedayate yathātathaṃ; guṇāṃś ca sarvān akhilāś ca devatāḥ. vidhūtapāpmā pravimucya bandhanaṃ; sa sarvalokān amalān samaśnute.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...