महाभारत 14.28 (श्लोक 1)

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 28→

[mh-14-28] • 28 श्लोकाः

ब्राह्मण उवाच। गन्धान् न जिघ्रामि रसान् न वेद्मि; रूपं न पश्यामि न च स्पृशामि। न चापि शब्दान् विविधाञ् शृणोमि; न चापि संकल्पम् उपैमि किं चित्।

brāhmaṇa uvāca. gandhān na jighrāmi rasān na vedmi; rūpaṃ na paśyāmi na ca spṛśāmi. na cāpi śabdān vividhāñ śṛṇomi; na cāpi saṃkalpam upaimi kiṃ cit.

अर्थान् इष्टान् कामयते स्वभावः; सर्वान् द्वेष्यान् प्रद्विषते स्वभावः। कामद्वेषाव् उद्भवतः स्वभावात्; प्राणापानौ जन्तुदेहान् निवेश्य।

arthān iṣṭān kāmayate svabhāvaḥ; sarvān dveṣyān pradviṣate svabhāvaḥ. kāmadveṣāv udbhavataḥ svabhāvāt; prāṇāpānau jantudehān niveśya.

तेभ्यश् चान्यांस् तेष्व् अनित्यांश् च भावान्; भूतात्मानं लक्षयेयं शरीरे। तस्मिंस् तिष्ठन् नास्मि शक्यः कथं चित्; कामक्रोधाभ्यां जरया मृत्युना च।

tebhyaś cānyāṃs teṣv anityāṃś ca bhāvān; bhūtātmānaṃ lakṣayeyaṃ śarīre. tasmiṃs tiṣṭhan nāsmi śakyaḥ kathaṃ cit; kāmakrodhābhyāṃ jarayā mṛtyunā ca.

अकामयानस्य च सर्वकामान्; अविद्विषाणस्य च सर्वदोषान्। न मे स्वभावेषु भवन्ति लेपास्; तोयस्य बिन्दोर् इव पुष्करेषु। नौजं तु देहानि तथा समेत्य (सिच्)।

akāmayānasya ca sarvakāmān; avidviṣāṇasya ca sarvadoṣān. na me svabhāveṣu bhavanti lepās; toyasya bindor iva puṣkareṣu. naujaṃ tu dehāni tathā sametya (sic).

नित्यस्य चैतस्य भवन्ति नित्या; निरीक्षमाणस्य बहून् स्वभावान्। न सज्जते कर्मसु भोगजालं; दिवीव सूर्यस्य मयूखजालम्।

nityasya caitasya bhavanti nityā; nirīkṣamāṇasya bahūn svabhāvān. na sajjate karmasu bhogajālaṃ; divīva sūryasya mayūkhajālam.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। अध्वर्युयतिसंवादं तं निबोध यशस्विनि।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. adhvaryuyatisaṃvādaṃ taṃ nibodha yaśasvini.

प्रोक्ष्यमाणं पशुं दृष्ट्वा यज्ञकर्मण्य् अथाब्रवीत्। यतिर् अध्वर्युम् आसीनो हिंसेयम् इति कुत्सयन्।

prokṣyamāṇaṃ paśuṃ dṛṣṭvā yajñakarmaṇy athābravīt. yatir adhvaryum āsīno hiṃseyam iti kutsayan.

तम् अध्वर्युः प्रत्युवाच नायं छागो विनश्यति। श्रेयसा योक्ष्यते जन्तुर् यदि श्रुतिर् इयं तथा।

tam adhvaryuḥ pratyuvāca nāyaṃ chāgo vinaśyati. śreyasā yokṣyate jantur yadi śrutir iyaṃ tathā.

यो ह्य् अस्य पार्थिवो भागः पृथिवीं स गमिष्यति। यद् अस्य वारिजं किं चिद् अपस् तत् प्रतिपद्यते।

yo hy asya pārthivo bhāgaḥ pṛthivīṃ sa gamiṣyati. yad asya vārijaṃ kiṃ cid apas tat pratipadyate.

सूर्यं चक्षुर् दिशः श्रोत्रे प्राणो ऽस्य दिवम् एव च। आगमे वर्तमानस्य न मे दोषो ऽस्ति कश् चन।

sūryaṃ cakṣur diśaḥ śrotre prāṇo 'sya divam eva ca. āgame vartamānasya na me doṣo 'sti kaś cana.

यतिर् उवाच। प्राणैर् वियोगे छागस्य यदि श्रेयः प्रपश्यसि। छागार्थे वर्तते यज्ञो भवतः किं प्रयोजनम्।

yatir uvāca. prāṇair viyoge chāgasya yadi śreyaḥ prapaśyasi. chāgārthe vartate yajño bhavataḥ kiṃ prayojanam.

अनु त्वा मन्यतां माता पिता भ्राता सखापि च। मन्त्रयस्वैनम् उन्नीय परवन्तं विशेषतः।

anu tvā manyatāṃ mātā pitā bhrātā sakhāpi ca. mantrayasvainam unnīya paravantaṃ viśeṣataḥ.

य एवम् अनुमन्येरंस् तान् भवान् प्रष्टुम् अर्हति। तेषाम् अनुमतं श्रुत्वा शक्या कर्तुं विचारणा।

ya evam anumanyeraṃs tān bhavān praṣṭum arhati. teṣām anumataṃ śrutvā śakyā kartuṃ vicāraṇā.

प्राणा अप्य् अस्य छागस्य प्रापितास् ते स्वयोनिषु। शरीरं केवलं शिष्टं निश्चेष्टम् इति मे मतिः।

prāṇā apy asya chāgasya prāpitās te svayoniṣu. śarīraṃ kevalaṃ śiṣṭaṃ niśceṣṭam iti me matiḥ.

इन्धनस्य तु तुल्येन शरीरेण विचेतसा। हिंसा निर्वेष्टुकामानाम् इन्धनं पशुसंज्ञितम्।

indhanasya tu tulyena śarīreṇa vicetasā. hiṃsā nirveṣṭukāmānām indhanaṃ paśusaṃjñitam.

अहिंसा सर्वधर्माणाम् इति वृद्धानुशासनम्। यद् अहिंस्रं भवेत् कर्म तत् कार्यम् इति विद्महे।

ahiṃsā sarvadharmāṇām iti vṛddhānuśāsanam. yad ahiṃsraṃ bhavet karma tat kāryam iti vidmahe.

अहिंसेति प्रतिज्ञेयं यदि वक्ष्याम्य् अतः परम्। शक्यं बहुविधं वक्तुं भवतः कार्यदूषणम्।

ahiṃseti pratijñeyaṃ yadi vakṣyāmy ataḥ param. śakyaṃ bahuvidhaṃ vaktuṃ bhavataḥ kāryadūṣaṇam.

अहिंसा सर्वभूतानां नित्यम् अस्मासु रोचते। प्रत्यक्षतः साधयामो न परोक्षम् उपास्महे।

ahiṃsā sarvabhūtānāṃ nityam asmāsu rocate. pratyakṣataḥ sādhayāmo na parokṣam upāsmahe.

अध्वर्युर् उवाच। भूमेर् गन्धगुणान् भुङ्क्षे पिबस्य् आपोमयान् रसान्। ज्योतिषां पश्यसे रूपं स्पृशस्य् अनिलजान् गुणान्।

adhvaryur uvāca. bhūmer gandhaguṇān bhuṅkṣe pibasy āpomayān rasān. jyotiṣāṃ paśyase rūpaṃ spṛśasy anilajān guṇān.

शृणोष्य् आकाशजं शब्दं मनसा मन्यसे मतिम्। सर्वाण्य् एतानि भूतानि प्राणा इति च मन्यसे।

śṛṇoṣy ākāśajaṃ śabdaṃ manasā manyase matim. sarvāṇy etāni bhūtāni prāṇā iti ca manyase.

प्राणादाने च नित्यो ऽसि हिंसायां वर्तते भवान्। नास्ति चेष्टा विना हिंसां किं वा त्वं मन्यसे द्विज।

prāṇādāne ca nityo 'si hiṃsāyāṃ vartate bhavān. nāsti ceṣṭā vinā hiṃsāṃ kiṃ vā tvaṃ manyase dvija.

यतिर् उवाच। अक्षरं च क्षरं चैव द्वैधीभावो ऽयम् आत्मनः। अक्षरं तत्र सद्भावः स्वभावः क्षर उच्यते।

yatir uvāca. akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva dvaidhībhāvo 'yam ātmanaḥ. akṣaraṃ tatra sadbhāvaḥ svabhāvaḥ kṣara ucyate.

प्राणो जिह्वा मनः सत्त्वं स्वभावो रजसा सह। भावैर् एतैर् विमुक्तस्य निर्द्वंद्वस्य निराशिषः।

prāṇo jihvā manaḥ sattvaṃ svabhāvo rajasā saha. bhāvair etair vimuktasya nirdvaṃdvasya nirāśiṣaḥ.

समस्य सर्वभूतेषु निर्ममस्य जितात्मनः। समन्तात् परिमुक्तस्य न भयं विद्यते क्व चित्।

samasya sarvabhūteṣu nirmamasya jitātmanaḥ. samantāt parimuktasya na bhayaṃ vidyate kva cit.

अध्वर्युर् उवाच। सद्भिर् एवेह संवासः कार्यो मतिमतां वर। भवतो हि मतं श्रुत्वा प्रतिभाति मतिर् मम।

adhvaryur uvāca. sadbhir eveha saṃvāsaḥ kāryo matimatāṃ vara. bhavato hi mataṃ śrutvā pratibhāti matir mama.

भगवन् भगवद्बुद्ध्या प्रतिबुद्धो ब्रवीम्य् अहम्। मतं मन्तुं क्रतुं कर्तुं नापराधो ऽस्ति मे द्विज।

bhagavan bhagavadbuddhyā pratibuddho bravīmy aham. mataṃ mantuṃ kratuṃ kartuṃ nāparādho 'sti me dvija.

ब्राह्मण उवाच। उपपत्त्या यतिस् तूष्णीं वर्तमानस् ततः परम्। अध्वर्युर् अपि निर्मोहः प्रचचार महामखे।

brāhmaṇa uvāca. upapattyā yatis tūṣṇīṃ vartamānas tataḥ param. adhvaryur api nirmohaḥ pracacāra mahāmakhe.

एवम् एतादृशं मोक्षं सुसूक्ष्मं ब्राह्मणा विदुः। विदित्वा चानुतिष्ठन्ति क्षेत्रज्ञेनानुदर्शिना।

evam etādṛśaṃ mokṣaṃ susūkṣmaṃ brāhmaṇā viduḥ. viditvā cānutiṣṭhanti kṣetrajñenānudarśinā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents