महाभारत 14.19 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 19→

[mh-14-19] • 60 श्लोकाः

ब्राह्मण उवाच। यः स्याद् एकायने लीनस् तूष्णीं किं चिद् अचिन्तयन्। पूर्वं पूर्वं परित्यज्य स निरारम्भको भवेत्।

brāhmaṇa uvāca. yaḥ syād ekāyane līnas tūṣṇīṃ kiṃ cid acintayan. pūrvaṃ pūrvaṃ parityajya sa nirārambhako bhavet.

सर्वमित्रः सर्वसहः समरक्तो जितेन्द्रियः। व्यपेतभयमन्युश् च कामहा मुच्यते नरः।

sarvamitraḥ sarvasahaḥ samarakto jitendriyaḥ. vyapetabhayamanyuś ca kāmahā mucyate naraḥ.

आत्मवत् सर्वभूतेषु यश् चरेन् नियतः शुचिः। नित्यम् एव यथान्यायं यश् चरेन् नियतेन्द्रियः। अमानी निरभीमानः सर्वतो मुक्त एव सः।

ātmavat sarvabhūteṣu yaś caren niyataḥ śuciḥ. nityam eva yathānyāyaṃ yaś caren niyatendriyaḥ. amānī nirabhīmānaḥ sarvato mukta eva saḥ.

जीवितं मरणं चोभे सुखदुःखे तथैव च। लाभालाभे प्रियद्वेष्ये यः समः स च मुच्यते।

jīvitaṃ maraṇaṃ cobhe sukhaduḥkhe tathaiva ca. lābhālābhe priyadveṣye yaḥ samaḥ sa ca mucyate.

न कस्य चित् स्पृहयते नावजानाति किं चन। निर्द्वंद्वो वीतरागात्मा सर्वतो मुक्त एव सः।

na kasya cit spṛhayate nāvajānāti kiṃ cana. nirdvaṃdvo vītarāgātmā sarvato mukta eva saḥ.

अनमित्रो ऽथ निर्बन्धुर् अनपत्यश् च यः क्व चित्। त्यक्तधर्मार्थकामश् च निराकाङ्क्षी स मुच्यते।

anamitro 'tha nirbandhur anapatyaś ca yaḥ kva cit. tyaktadharmārthakāmaś ca nirākāṅkṣī sa mucyate.

नैव धर्मी न चाधर्मी पूर्वोपचितहा च यः। धातुक्षयप्रशान्तात्मा निर्द्वंद्वः स विमुच्यते।

naiva dharmī na cādharmī pūrvopacitahā ca yaḥ. dhātukṣayapraśāntātmā nirdvaṃdvaḥ sa vimucyate.

अकर्मा चाविकाङ्क्षश् च पश्यञ् जगद् अशाश्वतम्। अस्वस्थम् अवशं नित्यं जन्मसंसारमोहितम्।

akarmā cāvikāṅkṣaś ca paśyañ jagad aśāśvatam. asvastham avaśaṃ nityaṃ janmasaṃsāramohitam.

वैराग्यबुद्धिः सततं तापदोषव्यपेक्षकः। आत्मबन्धविनिर्मोक्षं स करोत्य् अचिराद् इव।

vairāgyabuddhiḥ satataṃ tāpadoṣavyapekṣakaḥ. ātmabandhavinirmokṣaṃ sa karoty acirād iva.

अगन्धरसम् अस्पर्शम् अशब्दम् अपरिग्रहम्। अरूपम् अनभिज्ञेयं दृष्ट्वात्मानं विमुच्यते।

agandharasam asparśam aśabdam aparigraham. arūpam anabhijñeyaṃ dṛṣṭvātmānaṃ vimucyate.

पञ्चभूतगुणैर् हीनम् अमूर्तिमद् अलेपकम्। अगुणं गुणभोक्तारं यः पश्यति स मुच्यते।

pañcabhūtaguṇair hīnam amūrtimad alepakam. aguṇaṃ guṇabhoktāraṃ yaḥ paśyati sa mucyate.

विहाय सर्वसंकल्पान् बुद्ध्या शारीरमानसान्। शनैर् निर्वाणम् आप्नोति निरिन्धन इवानलः। सर्वसंस्थाननिर्मुक्तो निर्ममो निष्परिग्रहः। उपशाम्येन्द्रियग्रामं यश् चरेन् मुक्त एव सः।

vihāya sarvasaṃkalpān buddhyā śārīramānasān. śanair nirvāṇam āpnoti nirindhana ivānalaḥ. sarvasaṃsthānanirmukto nirmamo niṣparigrahaḥ. upaśāmyendriyagrāmaṃ yaś caren mukta eva saḥ.

विमुक्तः सर्वसंस्कारैस् ततो ब्रह्म सनातनम्। परम् आप्नोति संशान्तम् अचलं दिव्यम् अक्षरम्।

vimuktaḥ sarvasaṃskārais tato brahma sanātanam. param āpnoti saṃśāntam acalaṃ divyam akṣaram.

अतः परं प्रवक्ष्यामि योगशास्त्रम् अनुत्तमम्। यज् ज्ञात्वा सिद्धम् आत्मानं लोके पश्यन्ति योगिनः।

ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yogaśāstram anuttamam. yaj jñātvā siddham ātmānaṃ loke paśyanti yoginaḥ.

तस्योपदेशं पश्यामि यथावत् तन् निबोध मे। यैर् द्वारैश् चारयन् नित्यं पश्यत्य् आत्मानम् आत्मनि।

tasyopadeśaṃ paśyāmi yathāvat tan nibodha me. yair dvāraiś cārayan nityaṃ paśyaty ātmānam ātmani.

इन्द्रियाणि तु संहृत्य मन आत्मनि धारयेत्। तीव्रं तप्त्वा तपः पूर्वं ततो योक्तुम् उपक्रमेत्।

indriyāṇi tu saṃhṛtya mana ātmani dhārayet. tīvraṃ taptvā tapaḥ pūrvaṃ tato yoktum upakramet.

तपस्वी त्यक्तसंकल्पो दम्भाहंकारवर्जितः। मनीषी मनसा विप्रः पश्यत्य् आत्मानम् आत्मनि।

tapasvī tyaktasaṃkalpo dambhāhaṃkāravarjitaḥ. manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani.

स चेच् छक्नोत्य् अयं साधुर् योक्तुम् आत्मानम् आत्मनि। तत एकान्तशीलः स पश्यत्य् आत्मानम् आत्मनि।

sa cec chaknoty ayaṃ sādhur yoktum ātmānam ātmani. tata ekāntaśīlaḥ sa paśyaty ātmānam ātmani.

संयतः सततं युक्त आत्मवान् विजितेन्द्रियः। तथायम् आत्मनात्मानं साधु युक्तः प्रपश्यति।

saṃyataḥ satataṃ yukta ātmavān vijitendriyaḥ. tathāyam ātmanātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati.

यथा हि पुरुषः स्वप्ने दृष्ट्वा पश्यत्य् असाव् इति। तथारूपम् इवात्मानं साधु युक्तः प्रपश्यति।

yathā hi puruṣaḥ svapne dṛṣṭvā paśyaty asāv iti. tathārūpam ivātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati.

इषीकां वा यथा मुञ्जात् कश् चिन् निर्हृत्य दर्शयेत्। योगी निष्कृष्टम् आत्मानं तथा संपश्यते तनौ।

iṣīkāṃ vā yathā muñjāt kaś cin nirhṛtya darśayet. yogī niṣkṛṣṭam ātmānaṃ tathā saṃpaśyate tanau.

मुञ्जं शरीरं तस्याहुर् इषीकाम् आत्मनि श्रिताम्। एतन् निदर्शनं प्रोक्तं योगविद्भिर् अनुत्तमम्।

muñjaṃ śarīraṃ tasyāhur iṣīkām ātmani śritām. etan nidarśanaṃ proktaṃ yogavidbhir anuttamam.

यदा हि युक्तम् आत्मानं सम्यक् पश्यति देहभृत्। तदास्य नेशते कश् चित् त्रैलोक्यस्यापि यः प्रभुः।

yadā hi yuktam ātmānaṃ samyak paśyati dehabhṛt. tadāsya neśate kaś cit trailokyasyāpi yaḥ prabhuḥ.

अन्योन्याश् चैव तनवो यथेष्टं प्रतिपद्यते। सम्यग् युक्त्वा स आत्मानम् आत्मन्य् एवावतिष्ठते। विनिवृत्य जरामृत्यू न हृष्यति न शोचति।

anyonyāś caiva tanavo yatheṣṭaṃ pratipadyate. samyag yuktvā sa ātmānam ātmany evāvatiṣṭhate. vinivṛtya jarāmṛtyū na hṛṣyati na śocati.

देवानाम् अपि देवत्वं युक्तः कारयते वशी। ब्रह्म चाव्ययम् आप्नोति हित्वा देहम् अशाश्वतम्।

devānām api devatvaṃ yuktaḥ kārayate vaśī. brahma cāvyayam āpnoti hitvā deham aśāśvatam.

विनश्यत्स्व् अपि लोकेषु न भयं तस्य जायते। क्लिश्यमानेषु भूतेषु न स क्लिश्यति केन चित्।

vinaśyatsv api lokeṣu na bhayaṃ tasya jāyate. kliśyamāneṣu bhūteṣu na sa kliśyati kena cit.

दुःखशोकमयैर् घोरैः सङ्गस्नेहसमुद्भवैः। न विचाल्येत युक्तात्मा निःस्पृहः शान्तमानसः।

duḥkhaśokamayair ghoraiḥ saṅgasnehasamudbhavaiḥ. na vicālyeta yuktātmā niḥspṛhaḥ śāntamānasaḥ.

नैनं शस्त्राणि विध्यन्ते न मृत्युश् चास्य विद्यते। नातः सुखतरं किं चिल् लोके क्व चन विद्यते। सदैव मुक्तसंसारो भवत्य् आत्मनि योगतः।

nainaṃ śastrāṇi vidhyante na mṛtyuś cāsya vidyate. nātaḥ sukhataraṃ kiṃ cil loke kva cana vidyate. sadaiva muktasaṃsāro bhavaty ātmani yogataḥ.

सम्यग् युक्त्वा यदात्मानम् आत्मन्य् एव प्रपश्यति। विनिवृत्तजरादुःखः सुखं स्वपिति चापि सः। देहान् यथेष्टम् अभ्येति हित्वेमां मानुषीं तनुम्। तदैव न स्पृहयते साक्षाद् अपि शतक्रतोः।

samyag yuktvā yadātmānam ātmany eva prapaśyati. vinivṛttajarāduḥkhaḥ sukhaṃ svapiti cāpi saḥ. dehān yatheṣṭam abhyeti hitvemāṃ mānuṣīṃ tanum. tadaiva na spṛhayate sākṣād api śatakratoḥ.

निर्वेदस् तु न गन्तव्यो युञ्जानेन कथं चन। योगम् एकान्तशीलस् तु यथा युञ्जीत तच् छृणु।

nirvedas tu na gantavyo yuñjānena kathaṃ cana. yogam ekāntaśīlas tu yathā yuñjīta tac chṛṇu.

दृष्टपूर्वां दिशं चिन्त्य यस्मिन् संनिवसेत् पुरे। पुरस्याभ्यन्तरे तस्य मनश् चार्यं न बाह्यतः।

dṛṣṭapūrvāṃ diśaṃ cintya yasmin saṃnivaset pure. purasyābhyantare tasya manaś cāryaṃ na bāhyataḥ.

पुरस्याभ्यन्तरे तिष्ठन् यस्मिन्न् आवसथे वसेत्। तस्मिन्न् आवसथे धार्यं सबाह्याभ्यन्तरं मनः।

purasyābhyantare tiṣṭhan yasminn āvasathe vaset. tasminn āvasathe dhāryaṃ sabāhyābhyantaraṃ manaḥ.

प्रचिन्त्यावसथं कृत्स्नं यस्मिन् काये ऽवतिष्ठते। तस्मिन् काये मनश् चार्यं न कथं चन बाह्यतः।

pracintyāvasathaṃ kṛtsnaṃ yasmin kāye 'vatiṣṭhate. tasmin kāye manaś cāryaṃ na kathaṃ cana bāhyataḥ.

संनियम्येन्द्रियग्रामं निर्घोषे निर्जने वने। कायम् अभ्यन्तरं कृत्स्नम् एकाग्रः परिचिन्तयेत्।

saṃniyamyendriyagrāmaṃ nirghoṣe nirjane vane. kāyam abhyantaraṃ kṛtsnam ekāgraḥ paricintayet.

दन्तांस् तालु च जिह्वां च गलं ग्रीवां तथैव च। हृदयं चिन्तयेच् चापि तथा हृदयबन्धनम्।

dantāṃs tālu ca jihvāṃ ca galaṃ grīvāṃ tathaiva ca. hṛdayaṃ cintayec cāpi tathā hṛdayabandhanam.

इत्य् उक्तः स मया शिष्यो मेधावी मधुसूदन। पप्रच्छ पुनर् एवेमं मोक्षधर्मं सुदुर्वचम्।

ity uktaḥ sa mayā śiṣyo medhāvī madhusūdana. papraccha punar evemaṃ mokṣadharmaṃ sudurvacam.

भुक्तं भुक्तं कथम् इदम् अन्नं कोष्ठे विपच्यते। कथं रसत्वं व्रजति शोणितं जायते कथम्। तथा मांसं च मेदश् च स्नाय्वस्थीनि च पोषति।

bhuktaṃ bhuktaṃ katham idam annaṃ koṣṭhe vipacyate. kathaṃ rasatvaṃ vrajati śoṇitaṃ jāyate katham. tathā māṃsaṃ ca medaś ca snāyvasthīni ca poṣati.

कथम् एतानि सर्वाणि शरीराणि शरीरिणाम्। वर्धन्ते वर्धमानस्य वर्धते च कथं बलम्। निरोजसां निष्क्रमणं मलानां च पृथक् पृथक्।

katham etāni sarvāṇi śarīrāṇi śarīriṇām. vardhante vardhamānasya vardhate ca kathaṃ balam. nirojasāṃ niṣkramaṇaṃ malānāṃ ca pṛthak pṛthak.

कुतो वायं प्रश्वसिति उच्छ्वसित्य् अपि वा पुनः। कं च देशम् अधिष्ठाय तिष्ठत्य् आत्मायम् आत्मनि।

kuto vāyaṃ praśvasiti ucchvasity api vā punaḥ. kaṃ ca deśam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty ātmāyam ātmani.

जीवः कायं वहति चेच् चेष्टयानः कलेवरम्। किंवर्णं कीदृशं चैव निवेशयति वै मनः। याथातथ्येन भगवन् वक्तुम् अर्हसि मे ऽनघ।

jīvaḥ kāyaṃ vahati cec ceṣṭayānaḥ kalevaram. kiṃvarṇaṃ kīdṛśaṃ caiva niveśayati vai manaḥ. yāthātathyena bhagavan vaktum arhasi me 'nagha.

इति संपरिपृष्टो ऽहं तेन विप्रेण माधव। प्रत्यब्रुवं महाबाहो यथाश्रुतम् अरिंदम।

iti saṃparipṛṣṭo 'haṃ tena vipreṇa mādhava. pratyabruvaṃ mahābāho yathāśrutam ariṃdama.

यथा स्वकोष्ठे प्रक्षिप्य कोष्ठं भाण्डमना भवेत्। तथा स्वकाये प्रक्षिप्य मनो द्वारैर् अनिश्चलैः। आत्मानं तत्र मार्गेत प्रमादं परिवर्जयेत्।

yathā svakoṣṭhe prakṣipya koṣṭhaṃ bhāṇḍamanā bhavet. tathā svakāye prakṣipya mano dvārair aniścalaiḥ. ātmānaṃ tatra mārgeta pramādaṃ parivarjayet.

एवं सततम् उद्युक्तः प्रीतात्मा नचिराद् इव। आसादयति तद् ब्रह्म यद् दृष्ट्वा स्यात् प्रधानवित्।

evaṃ satatam udyuktaḥ prītātmā nacirād iva. āsādayati tad brahma yad dṛṣṭvā syāt pradhānavit.

न त्व् असौ चक्षुषा ग्राह्यो न च सर्वैर् अपीन्द्रियैः। मनसैव प्रदीपेन महान् आत्मनि दृश्यते।

na tv asau cakṣuṣā grāhyo na ca sarvair apīndriyaiḥ. manasaiva pradīpena mahān ātmani dṛśyate.

सर्वतःपाणिपादं तं सर्वतोक्षिशिरोमुखम्। सर्वतःश्रुतिमंल् लोके सर्वम् आवृत्य तिष्ठति। जीवो निष्क्रान्तम् आत्मानं शरीरात् संप्रपश्यति।

sarvataḥpāṇipādaṃ taṃ sarvatokṣiśiromukham. sarvataḥśrutimaṃl loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati. jīvo niṣkrāntam ātmānaṃ śarīrāt saṃprapaśyati.

स तद् उत्सृज्य देहं स्वं धारयन् ब्रह्म केवलम्। आत्मानम् आलोकयति मनसा प्रहसन्न् इव। तद् एवम् आश्रयं कृत्वा मोक्षं याति ततो मयि।

sa tad utsṛjya dehaṃ svaṃ dhārayan brahma kevalam. ātmānam ālokayati manasā prahasann iva. tad evam āśrayaṃ kṛtvā mokṣaṃ yāti tato mayi.

इदं सर्वरहस्यं ते मयोक्तं द्विजसत्तम। आपृच्छे साधयिष्यामि गच्छ शिष्य यथासुखम्।

idaṃ sarvarahasyaṃ te mayoktaṃ dvijasattama. āpṛcche sādhayiṣyāmi gaccha śiṣya yathāsukham.

इत्य् उक्तः स तदा कृष्ण मया शिष्यो महातपाः। अगच्छत यथाकामं ब्राह्मणश् छिन्नसंशयः।

ity uktaḥ sa tadā kṛṣṇa mayā śiṣyo mahātapāḥ. agacchata yathākāmaṃ brāhmaṇaś chinnasaṃśayaḥ.

वासुदेव उवाच। इत्य् उक्त्वा स तदा वाक्यं मां पार्थ द्विजपुंगवः। मोक्षधर्माश्रितः सम्यक् तत्रैवान्तरधीयत।

vāsudeva uvāca. ity uktvā sa tadā vākyaṃ māṃ pārtha dvijapuṃgavaḥ. mokṣadharmāśritaḥ samyak tatraivāntaradhīyata.

कच्चिद् एतत् त्वया पार्थ श्रुतम् एकाग्रचेतसा। तदापि हि रथस्थस् त्वं श्रुतवान् एतद् एव हि।

kaccid etat tvayā pārtha śrutam ekāgracetasā. tadāpi hi rathasthas tvaṃ śrutavān etad eva hi.

नैतत् पार्थ सुविज्ञेयं व्यामिश्रेणेति मे मतिः। नरेणाकृतसंज्ञेन विदग्धेनाकृतात्मना।

naitat pārtha suvijñeyaṃ vyāmiśreṇeti me matiḥ. nareṇākṛtasaṃjñena vidagdhenākṛtātmanā.

सुरहस्यम् इदं प्रोक्तं देवानां भरतर्षभ। कच्चिन् नेदं श्रुतं पार्थ मर्त्येनान्येन केन चित्।

surahasyam idaṃ proktaṃ devānāṃ bharatarṣabha. kaccin nedaṃ śrutaṃ pārtha martyenānyena kena cit.

न ह्य् एतच् छ्रोतुम् अर्हो ऽन्यो मनुष्यस् त्वाम् ऋते ऽनघ। नैतद् अद्य सुविज्ञेयं व्यामिश्रेणान्तरात्मना।

na hy etac chrotum arho 'nyo manuṣyas tvām ṛte 'nagha. naitad adya suvijñeyaṃ vyāmiśreṇāntarātmanā.

क्रियावद्भिर् हि कौन्तेय देवलोकः समावृतः। न चैतद् इष्टं देवानां मर्त्यै रूपनिवर्तनम्।

kriyāvadbhir hi kaunteya devalokaḥ samāvṛtaḥ. na caitad iṣṭaṃ devānāṃ martyai rūpanivartanam.

परा हि सा गतिः पार्थ यत् तद् ब्रह्म सनातनम्। यत्रामृतत्वं प्राप्नोति त्यक्त्वा दुःखं सदा सुखी।

parā hi sā gatiḥ pārtha yat tad brahma sanātanam. yatrāmṛtatvaṃ prāpnoti tyaktvā duḥkhaṃ sadā sukhī.

एवं हि धर्मम् आस्थाय ये ऽपि स्युः पापयोनयः। स्त्रियो वैश्यास् तथा शूद्रास् ते ऽपि यान्ति परां गतिम्।

evaṃ hi dharmam āsthāya ye 'pi syuḥ pāpayonayaḥ. striyo vaiśyās tathā śūdrās te 'pi yānti parāṃ gatim.

किं पुनर् ब्राह्मणाः पार्थ क्षत्रिया वा बहुश्रुताः। स्वधर्मरतयो नित्यं ब्रह्मलोकपरायणाः।

kiṃ punar brāhmaṇāḥ pārtha kṣatriyā vā bahuśrutāḥ. svadharmaratayo nityaṃ brahmalokaparāyaṇāḥ.

हेतुमच् चैतद् उद्दिष्टम् उपायाश् चास्य साधने। सिद्धेः फलं च मोक्षश् च दुःखस्य च विनिर्णयः। अतः परं सुखं त्व् अन्यत् किं नु स्याद् भरतर्षभ।

hetumac caitad uddiṣṭam upāyāś cāsya sādhane. siddheḥ phalaṃ ca mokṣaś ca duḥkhasya ca vinirṇayaḥ. ataḥ paraṃ sukhaṃ tv anyat kiṃ nu syād bharatarṣabha.

श्रुतवाञ् श्रद्दधानश् च पराक्रान्तश् च पाण्डव। यः परित्यजते मर्त्यो लोकतन्त्रम् असारवत्। एतैर् उपायैः स क्षिप्रं परां गतिम् अवाप्नुयात्।

śrutavāñ śraddadhānaś ca parākrāntaś ca pāṇḍava. yaḥ parityajate martyo lokatantram asāravat. etair upāyaiḥ sa kṣipraṃ parāṃ gatim avāpnuyāt.

एतावद् एव वक्तव्यं नातो भूयो ऽस्ति किं चन। षण्मासान् नित्ययुक्तस्य योगः पार्थ प्रवर्तते।

etāvad eva vaktavyaṃ nāto bhūyo 'sti kiṃ cana. ṣaṇmāsān nityayuktasya yogaḥ pārtha pravartate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...