महाभारत 14.17 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←आश्वमेधिक पर्व→

←अध्याय 17→

[mh-14-17] • 39 श्लोकाः

वासुदेव उवाच। ततस् तस्योपसंगृह्य पादौ प्रश्नान् सुदुर्वचान्। पप्रच्छ तांश् च सर्वान् स प्राह धर्मभृतां वरः।

vāsudeva uvāca. tatas tasyopasaṃgṛhya pādau praśnān sudurvacān. papraccha tāṃś ca sarvān sa prāha dharmabhṛtāṃ varaḥ.

काश्यप उवाच। कथं शरीरं च्यवते कथं चैवोपपद्यते। कथं कष्टाच् च संसारात् संसरन् परिमुच्यते।

kāśyapa uvāca. kathaṃ śarīraṃ cyavate kathaṃ caivopapadyate. kathaṃ kaṣṭāc ca saṃsārāt saṃsaran parimucyate.

आत्मानं वा कथं युक्त्वा तच् छरीरं विमुञ्चति। शरीरतश् च निर्मुक्तः कथम् अन्यत् प्रपद्यते।

ātmānaṃ vā kathaṃ yuktvā tac charīraṃ vimuñcati. śarīrataś ca nirmuktaḥ katham anyat prapadyate.

कथं शुभाशुभे चायं कर्मणी स्वकृते नरः। उपभुङ्क्ते क्व वा कर्म विदेहस्योपतिष्ठति।

kathaṃ śubhāśubhe cāyaṃ karmaṇī svakṛte naraḥ. upabhuṅkte kva vā karma videhasyopatiṣṭhati.

ब्राह्मण उवाच। एवं संचोदितः सिद्धः प्रश्नांस् तान् प्रत्यभाषत। आनुपूर्व्येण वार्ष्णेय यथा तन् मे वचः शृणु। सिद्धः। अस्मिन्न् एवाशुभफला आयुष्यास् तु क्रियाः स्मृताः।

brāhmaṇa uvāca. evaṃ saṃcoditaḥ siddhaḥ praśnāṃs tān pratyabhāṣata. ānupūrvyeṇa vārṣṇeya yathā tan me vacaḥ śṛṇu. siddhaḥ. asminn evāśubhaphalā āyuṣyās tu kriyāḥ smṛtāḥ.

सिद्ध उवाच। आयुःकीर्तिकराणीह यानि कर्माणि सेवते। शरीरग्रहणे ऽन्यस्मिंस् तेषु क्षीणेषु सर्वशः।

siddha uvāca. āyuḥkīrtikarāṇīha yāni karmāṇi sevate. śarīragrahaṇe 'nyasmiṃs teṣu kṣīṇeṣu sarvaśaḥ.

आयुःक्षयपरीतात्मा विपरीतानि सेवते। बुद्धिर् व्यावर्तते चास्य विनाशे प्रत्युपस्थिते।

āyuḥkṣayaparītātmā viparītāni sevate. buddhir vyāvartate cāsya vināśe pratyupasthite.

सत्त्वं बलं च कालं चाप्य् अविदित्वात्मनस् तथा। अतिवेलम् उपाश्नाति तैर् विरुद्धान्य् अनात्मवान्।

sattvaṃ balaṃ ca kālaṃ cāpy aviditvātmanas tathā. ativelam upāśnāti tair viruddhāny anātmavān.

यदायम् अतिकष्टानि सर्वाण्य् उपनिषेवते। अत्यर्थम् अपि वा भुङ्क्ते न वा भुङ्क्ते कदा चन।

yadāyam atikaṣṭāni sarvāṇy upaniṣevate. atyartham api vā bhuṅkte na vā bhuṅkte kadā cana.

दुष्टान्नं विषमान्नं च सो ऽन्योन्येन विरोधि च। गुरु वापि समं भुङ्क्ते नातिजीर्णे ऽपि वा पुनः।

duṣṭānnaṃ viṣamānnaṃ ca so 'nyonyena virodhi ca. guru vāpi samaṃ bhuṅkte nātijīrṇe 'pi vā punaḥ.

व्यायामम् अतिमात्रं वा व्यवायं चोपसेवते। सततं कर्मलोभाद् वा प्राप्तं वेगविधारणम्।

vyāyāmam atimātraṃ vā vyavāyaṃ copasevate. satataṃ karmalobhād vā prāptaṃ vegavidhāraṇam.

रसातियुक्तम् अन्नं वा दिवास्वप्नं निषेवते। अपक्वानागते काले स्वयं दोषान् प्रकोपयन्।

rasātiyuktam annaṃ vā divāsvapnaṃ niṣevate. apakvānāgate kāle svayaṃ doṣān prakopayan.

स्वदोषकोपनाद् रोगं लभते मरणान्तिकम्। अथ चोद्बन्धनादीनि परीतानि व्यवस्यति।

svadoṣakopanād rogaṃ labhate maraṇāntikam. atha codbandhanādīni parītāni vyavasyati.

तस्य तैः कारणैर् जन्तोः शरीराच् च्यवते यथा। जीवितं प्रोच्यमानं तद् यथावद् उपधारय।

tasya taiḥ kāraṇair jantoḥ śarīrāc cyavate yathā. jīvitaṃ procyamānaṃ tad yathāvad upadhāraya.

ऊष्मा प्रकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः। शरीरम् अनुपर्येति सर्वान् प्राणान् रुणद्धि वै।

ūṣmā prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ. śarīram anuparyeti sarvān prāṇān ruṇaddhi vai.

अत्यर्थं बलवान् ऊष्मा शरीरे परिकोपितः। भिनत्ति जीवस्थानानि तानि मर्माणि विद्धि च।

atyarthaṃ balavān ūṣmā śarīre parikopitaḥ. bhinatti jīvasthānāni tāni marmāṇi viddhi ca.

ततः सवेदनः सद्यो जीवः प्रच्यवते क्षरन्। शरीरं त्यजते जन्तुश् छिद्यमानेषु मर्मसु। वेदनाभिः परीतात्मा तद् विद्धि द्विजसत्तम।

tataḥ savedanaḥ sadyo jīvaḥ pracyavate kṣaran. śarīraṃ tyajate jantuś chidyamāneṣu marmasu. vedanābhiḥ parītātmā tad viddhi dvijasattama.

जातीमरणसंविग्नाः सततं सर्वजन्तवः। दृश्यन्ते संत्यजन्तश् च शरीराणि द्विजर्षभ।

jātīmaraṇasaṃvignāḥ satataṃ sarvajantavaḥ. dṛśyante saṃtyajantaś ca śarīrāṇi dvijarṣabha.

गर्भसंक्रमणे चापि मर्मणाम् अतिसर्पणे। तादृशीम् एव लभते वेदनां मानवः पुनः।

garbhasaṃkramaṇe cāpi marmaṇām atisarpaṇe. tādṛśīm eva labhate vedanāṃ mānavaḥ punaḥ.

भिन्नसंधिर् अथ क्लेदम् अद्भिः स लभते नरः। यथा पञ्चसु भूतेषु संश्रितत्वं निगच्छति। शैत्यात् प्रकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः।

bhinnasaṃdhir atha kledam adbhiḥ sa labhate naraḥ. yathā pañcasu bhūteṣu saṃśritatvaṃ nigacchati. śaityāt prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ.

यः स पञ्चसु भूतेषु प्राणापाने व्यवस्थितः। स गच्छत्य् ऊर्ध्वगो वायुः कृच्छ्रान् मुक्त्वा शरीरिणम्।

yaḥ sa pañcasu bhūteṣu prāṇāpāne vyavasthitaḥ. sa gacchaty ūrdhvago vāyuḥ kṛcchrān muktvā śarīriṇam.

शरीरं च जहात्य् एव निरुच्छ्वासश् च दृश्यते। निरूष्मा स निरुच्छ्वासो निःश्रीको गतचेतनः।

śarīraṃ ca jahāty eva nirucchvāsaś ca dṛśyate. nirūṣmā sa nirucchvāso niḥśrīko gatacetanaḥ.

ब्रह्मणा संपरित्यक्तो मृत इत्य् उच्यते नरः। स्रोतोभिर् यैर् विजानाति इन्द्रियार्थाञ् शरीरभृत्। तैर् एव न विजानाति प्राणम् आहारसंभवम्।

brahmaṇā saṃparityakto mṛta ity ucyate naraḥ. srotobhir yair vijānāti indriyārthāñ śarīrabhṛt. tair eva na vijānāti prāṇam āhārasaṃbhavam.

तत्रैव कुरुते काये यः स जीवः सनातनः। तेषां यद् यद् भवेद् युक्तं संनिपाते क्व चित् क्व चित्। तत् तन् मर्म विजानीहि शास्त्रदृष्टं हि तत् तथा।

tatraiva kurute kāye yaḥ sa jīvaḥ sanātanaḥ. teṣāṃ yad yad bhaved yuktaṃ saṃnipāte kva cit kva cit. tat tan marma vijānīhi śāstradṛṣṭaṃ hi tat tathā.

तेषु मर्मसु भिन्नेषु ततः स समुदीरयन्। आविश्य हृदयं जन्तोः सत्त्वं चाशु रुणद्धि वै। ततः स चेतनो जन्तुर् नाभिजानाति किं चन।

teṣu marmasu bhinneṣu tataḥ sa samudīrayan. āviśya hṛdayaṃ jantoḥ sattvaṃ cāśu ruṇaddhi vai. tataḥ sa cetano jantur nābhijānāti kiṃ cana.

तमसा संवृतज्ञानः संवृतेष्व् अथ मर्मसु। स जीवो निरधिष्ठानश् चाव्यते मातरिश्वना।

tamasā saṃvṛtajñānaḥ saṃvṛteṣv atha marmasu. sa jīvo niradhiṣṭhānaś cāvyate mātariśvanā.

ततः स तं महोच्छ्वासं भृशम् उच्छ्वस्य दारुणम्। निष्क्रामन् कम्पयत्य् आशु तच् छरीरम् अचेतनम्।

tataḥ sa taṃ mahocchvāsaṃ bhṛśam ucchvasya dāruṇam. niṣkrāman kampayaty āśu tac charīram acetanam.

स जीवः प्रच्युतः कायात् कर्मभिः स्वैः समावृतः। अङ्कितः स्वैः शुभैः पुण्यैः पापैर् वाप्य् उपपद्यते।

sa jīvaḥ pracyutaḥ kāyāt karmabhiḥ svaiḥ samāvṛtaḥ. aṅkitaḥ svaiḥ śubhaiḥ puṇyaiḥ pāpair vāpy upapadyate.

ब्राह्मणा ज्ञानसंपन्ना यथावच् छ्रुतनिश्चयाः। इतरं कृतपुण्यं वा तं विजानन्ति लक्षणैः।

brāhmaṇā jñānasaṃpannā yathāvac chrutaniścayāḥ. itaraṃ kṛtapuṇyaṃ vā taṃ vijānanti lakṣaṇaiḥ.

यथान्धकारे खद्योतं लीयमानं ततस् ततः। चक्षुष्मन्तः प्रपश्यन्ति तथा तं ज्ञानचक्षुषः।

yathāndhakāre khadyotaṃ līyamānaṃ tatas tataḥ. cakṣuṣmantaḥ prapaśyanti tathā taṃ jñānacakṣuṣaḥ.

पश्यन्त्य् एवंविधाः सिद्धा जीवं दिव्येन चक्षुषा। च्यवन्तं जायमानं च योनिं चानुप्रवेशितम्।

paśyanty evaṃvidhāḥ siddhā jīvaṃ divyena cakṣuṣā. cyavantaṃ jāyamānaṃ ca yoniṃ cānupraveśitam.

तस्य स्थानानि दृष्टानि त्रिविधानीह शास्त्रतः। कर्मभूमिर् इयं भूमिर् यत्र तिष्ठन्ति जन्तवः।

tasya sthānāni dṛṣṭāni trividhānīha śāstrataḥ. karmabhūmir iyaṃ bhūmir yatra tiṣṭhanti jantavaḥ.

ततः शुभाशुभं कृत्वा लभन्ते सर्वदेहिनः। इहैवोच्चावचान् भोगान् प्राप्नुवन्ति स्वकर्मभिः।

tataḥ śubhāśubhaṃ kṛtvā labhante sarvadehinaḥ. ihaivoccāvacān bhogān prāpnuvanti svakarmabhiḥ.

इहैवाशुभकर्मा तु कर्मभिर् निरयं गतः। अवाक् स निरये पापो मानवः पच्यते भृशम्। अर्वाग् गतिर् इयं कष्टा यत्र पच्यन्ति मानवाः। तस्मात् सुदुर्लभो मोक्ष आत्मा रक्ष्यो भृशं ततः।

ihaivāśubhakarmā tu karmabhir nirayaṃ gataḥ. avāk sa niraye pāpo mānavaḥ pacyate bhṛśam. arvāg gatir iyaṃ kaṣṭā yatra pacyanti mānavāḥ. tasmāt sudurlabho mokṣa ātmā rakṣyo bhṛśaṃ tataḥ.

ऊर्ध्वं तु जन्तवो गत्वा येषु स्थानेष्व् अवस्थिताः। कीर्त्यमानानि तानीह तत्त्वतः संनिबोध मे। तच् छ्रुत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं बुध्येथाः कर्मनिश्चयात्।

ūrdhvaṃ tu jantavo gatvā yeṣu sthāneṣv avasthitāḥ. kīrtyamānāni tānīha tattvataḥ saṃnibodha me. tac chrutvā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ budhyethāḥ karmaniścayāt.

तारारूपाणि सर्वाणि यच् चैतच् चन्द्रमण्डलम्। यच् च विभ्राजते लोके स्वभासा सूर्यमण्डलम्। स्थानान्य् एतानि जानीहि नराणां पुण्यकर्मणाम्।

tārārūpāṇi sarvāṇi yac caitac candramaṇḍalam. yac ca vibhrājate loke svabhāsā sūryamaṇḍalam. sthānāny etāni jānīhi narāṇāṃ puṇyakarmaṇām.

कर्मक्षयाच् च ते सर्वे च्यवन्ते वै पुनः पुनः। तत्रापि च विशेषो ऽस्ति दिवि नीचोच्चमध्यमः।

karmakṣayāc ca te sarve cyavante vai punaḥ punaḥ. tatrāpi ca viśeṣo 'sti divi nīcoccamadhyamaḥ.

न तत्राप्य् अस्ति संतोषो दृष्ट्वा दीप्ततरां श्रियम्। इत्य् एता गतयः सर्वाः पृथक्त्वे समुदीरिताः।

na tatrāpy asti saṃtoṣo dṛṣṭvā dīptatarāṃ śriyam. ity etā gatayaḥ sarvāḥ pṛthaktve samudīritāḥ.

उपपत्तिं तु गर्भस्य वक्ष्याम्य् अहम् अतः परम्। यथावत् तां निगदतः शृणुष्वावहितो द्विज।

upapattiṃ tu garbhasya vakṣyāmy aham ataḥ param. yathāvat tāṃ nigadataḥ śṛṇuṣvāvahito dvija.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...