महाभारत 13.94 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 94→

[mh-13-94] • 44 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छन्ति दानानि विविधानि च। दातृप्रतिग्रहीत्रोर् वा को विशेषः पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. brāhmaṇebhyaḥ prayacchanti dānāni vividhāni ca. dātṛpratigrahītror vā ko viśeṣaḥ pitāmaha.

भीष्म उवाच। साधोर् यः प्रतिगृह्णीयात् तथैवासाधुतो द्विजः। गुणवत्य् अल्पदोषः स्यान् निर्गुणे तु निमज्जति।

bhīṣma uvāca. sādhor yaḥ pratigṛhṇīyāt tathaivāsādhuto dvijaḥ. guṇavaty alpadoṣaḥ syān nirguṇe tu nimajjati.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। वृषादर्भेश् च संवादं सप्तर्षीणां च भारत।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. vṛṣādarbheś ca saṃvādaṃ saptarṣīṇāṃ ca bhārata.

कश्यपो ऽत्रिर् वसिष्ठश् च भरद्वाजो ऽथ गौतमः। विश्वामित्रो जमदग्निः साध्वी चैवाप्य् अरुन्धती। काश्यपो ऽत्रिर् भरद्वाजो विश्वामित्रो ऽथ गौतमः। जमदग्निर् वसिष्ठश् च साध्वी चैवाप्य् अरुन्धती।

kaśyapo 'trir vasiṣṭhaś ca bharadvājo 'tha gautamaḥ. viśvāmitro jamadagniḥ sādhvī caivāpy arundhatī. kāśyapo 'trir bharadvājo viśvāmitro 'tha gautamaḥ. jamadagnir vasiṣṭhaś ca sādhvī caivāpy arundhatī.

सर्वेषाम् अथ तेषां तु गण्डाभूत् कर्मकारिका। शूद्रः पशुसखश् चैव भर्ता चास्या बभूव ह।

sarveṣām atha teṣāṃ tu gaṇḍābhūt karmakārikā. śūdraḥ paśusakhaś caiva bhartā cāsyā babhūva ha.

ते वै सर्वे तपस्यन्तः पुरा चेरुर् महीम् इमाम्। समाधिनोपशिक्षन्तो ब्रह्मलोकं सनातनम्।

te vai sarve tapasyantaḥ purā cerur mahīm imām. samādhinopaśikṣanto brahmalokaṃ sanātanam.

अथाभवद् अनावृष्टिर् महती कुरुनन्दन। कृच्छ्रप्राणो ऽभवद् यत्र लोको ऽयं वै क्षुधान्वितः।

athābhavad anāvṛṣṭir mahatī kurunandana. kṛcchraprāṇo 'bhavad yatra loko 'yaṃ vai kṣudhānvitaḥ.

कस्मिंश् चिच् च पुरा यज्ञे याज्येन शिबिसूनुना। दक्षिणार्थे ऽथ ऋत्विग्भ्यो दत्तः पुत्रो निजः किल।

kasmiṃś cic ca purā yajñe yājyena śibisūnunā. dakṣiṇārthe 'tha ṛtvigbhyo dattaḥ putro nijaḥ kila.

तस्मिन् काले ऽथ सो ऽल्पायुर् दिष्टान्तम् अगमत् प्रभो। ते तं क्षुधाभिसंतप्ताः परिवार्योपतस्थिरे।

tasmin kāle 'tha so 'lpāyur diṣṭāntam agamat prabho. te taṃ kṣudhābhisaṃtaptāḥ parivāryopatasthire.

याज्यात्मजम् अथो दृष्ट्वा गतासुम् ऋषिसत्तमाः। अपचन्त तदा स्थाल्यां क्षुधार्ताः किल भारत।

yājyātmajam atho dṛṣṭvā gatāsum ṛṣisattamāḥ. apacanta tadā sthālyāṃ kṣudhārtāḥ kila bhārata.

निराद्ये मर्त्यलोके ऽस्मिन्न् आत्मानं ते परीप्सवः। कृच्छ्राम् आपेदिरे वृत्तिम् अन्नहेतोस् तपस्विनः।

nirādye martyaloke 'sminn ātmānaṃ te parīpsavaḥ. kṛcchrām āpedire vṛttim annahetos tapasvinaḥ.

अटमानो ऽथ तान् मार्गे पचमानान् महीपतिः। राजा शैब्यो वृषादर्भिः क्लिश्यमानान् ददर्श ह। प्रतिग्रहनिमित्तं वै प्रत्युवाच स तान् नृपः।

aṭamāno 'tha tān mārge pacamānān mahīpatiḥ. rājā śaibyo vṛṣādarbhiḥ kliśyamānān dadarśa ha. pratigrahanimittaṃ vai pratyuvāca sa tān nṛpaḥ.

वृषादर्भिर् उवाच। प्रतिग्रहस् तारयति पुष्टिर् वै प्रतिगृह्णताम्। तस्माद् ददामि वो वित्तं तद् गृह्णीध्वं तपोधनाः। मयि यद् विद्यते वित्तं तच् छृणुध्वं तपोधनाः।

vṛṣādarbhir uvāca. pratigrahas tārayati puṣṭir vai pratigṛhṇatām. tasmād dadāmi vo vittaṃ tad gṛhṇīdhvaṃ tapodhanāḥ. mayi yad vidyate vittaṃ tac chṛṇudhvaṃ tapodhanāḥ.

प्रियो हि मे ब्राह्मणो याचमानो; दद्याम् अहं वो ऽश्वतरीसहस्रम्। धेनूनां ददाम्य् अयुतं समग्रम्। एकैकशः सवृषाः संप्रसूताः; सर्वेषां वै शीघ्रगाः श्वेतलोमाः। मनोजवान् प्रददाम्य् अर्बुदानि।

priyo hi me brāhmaṇo yācamāno; dadyām ahaṃ vo 'śvatarīsahasram. dhenūnāṃ dadāmy ayutaṃ samagram. ekaikaśaḥ savṛṣāḥ saṃprasūtāḥ; sarveṣāṃ vai śīghragāḥ śvetalomāḥ. manojavān pradadāmy arbudāni.

कुलंभरान् अनडुहः शतंशतान्; धुर्याञ् शुभान् सर्वशो ऽहं ददानि। पृथ्वीवाहान् पीवरांश् चैव तावद्; अग्र्या गृष्ट्यो धेनवः सुव्रताश् च।

kulaṃbharān anaḍuhaḥ śataṃśatān; dhuryāñ śubhān sarvaśo 'haṃ dadāni. pṛthvīvāhān pīvarāṃś caiva tāvad; agryā gṛṣṭyo dhenavaḥ suvratāś ca.

वरान् ग्रामान् व्रीहियवं रसांश् च; रत्नं चान्यद् दुर्लभं किं ददानि। मा स्माभक्ष्ये भावम् एवं कुरुध्वं; पुष्ट्यर्थं वै किं प्रयच्छाम्य् अहं वः।

varān grāmān vrīhiyavaṃ rasāṃś ca; ratnaṃ cānyad durlabhaṃ kiṃ dadāni. mā smābhakṣye bhāvam evaṃ kurudhvaṃ; puṣṭyarthaṃ vai kiṃ prayacchāmy ahaṃ vaḥ.

ऋषय ऊचुः। राजन् प्रतिग्रहो राज्ञो मध्वास्वादो विषोपमः। तज् जानमानः कस्मात् त्वं कुरुषे नः प्रलोभनम्। दशसूनासमश् चक्री दशचक्रिसमो ध्वजी। दशध्वजिसमा वेश्या दशवेश्यासमो नृपः। दशसूनासहस्राणि यो वाहयति सैनिकः। तेन तुल्यो भवेद् राजा घोरस् तस्य प्रतिग्रहः।

ṛṣaya ūcuḥ. rājan pratigraho rājño madhvāsvādo viṣopamaḥ. taj jānamānaḥ kasmāt tvaṃ kuruṣe naḥ pralobhanam. daśasūnāsamaś cakrī daśacakrisamo dhvajī. daśadhvajisamā veśyā daśaveśyāsamo nṛpaḥ. daśasūnāsahasrāṇi yo vāhayati sainikaḥ. tena tulyo bhaved rājā ghoras tasya pratigrahaḥ.

क्षत्रं हि दैवतम् इव ब्राह्मणं समुपाश्रितम्। अमलो ह्य् एष तपसा प्रीतः प्रीणाति देवताः।

kṣatraṃ hi daivatam iva brāhmaṇaṃ samupāśritam. amalo hy eṣa tapasā prītaḥ prīṇāti devatāḥ.

अह्नापीह तपो जातु ब्राह्मणस्योपजायते। यद् अहोभिः सुबहुभिः संचितं परमं तपः। तद् दाव इव निर्दह्यात् प्राप्तो राजप्रतिग्रहः।

ahnāpīha tapo jātu brāhmaṇasyopajāyate. yad ahobhiḥ subahubhiḥ saṃcitaṃ paramaṃ tapaḥ. tad dāva iva nirdahyāt prāpto rājapratigrahaḥ.

कुशलं सह दानेन राजन्न् अस्तु सदा तव। अर्थिभ्यो दीयतां सर्वम् इत्य् उक्त्वा ते ततो ययुः।

kuśalaṃ saha dānena rājann astu sadā tava. arthibhyo dīyatāṃ sarvam ity uktvā te tato yayuḥ.

अपक्वम् एव तन् मांसम् अभूत् तेषां च धीमताम्। अथ हित्वा ययुः सर्वे वनम् आहारकाङ्क्षिणः।

apakvam eva tan māṃsam abhūt teṣāṃ ca dhīmatām. atha hitvā yayuḥ sarve vanam āhārakāṅkṣiṇaḥ.

ततः प्रचोदिता राज्ञा वनं गत्वास्य मन्त्रिणः। प्रचीयोदुम्बराणि स्म दानं दातुं प्रचक्रमुः।

tataḥ pracoditā rājñā vanaṃ gatvāsya mantriṇaḥ. pracīyodumbarāṇi sma dānaṃ dātuṃ pracakramuḥ.

उदुम्बराण्य् अथान्यानि हेमगर्भाण्य् उपाहरन्। भृत्यास् तेषां ततस् तानि प्रग्राहितुम् उपाद्रवन्। दृष्ट्वा फलानि मुनयस् ते ग्रहीतुम् उपाद्रवन्।

udumbarāṇy athānyāni hemagarbhāṇy upāharan. bhṛtyās teṣāṃ tatas tāni pragrāhitum upādravan. dṛṣṭvā phalāni munayas te grahītum upādravan.

गुरूणीति विदित्वाथ न ग्राह्याण्य् अत्रिर् अब्रवीत्। न स्म हे मूढविज्ञाना न स्म हे मन्दबुद्धयः। हैमानीमानि जानीमः प्रतिबुद्धाः स्म जागृमः।

gurūṇīti viditvātha na grāhyāṇy atrir abravīt. na sma he mūḍhavijñānā na sma he mandabuddhayaḥ. haimānīmāni jānīmaḥ pratibuddhāḥ sma jāgṛmaḥ.

इह ह्य् एतद् उपादत्तं प्रेत्य स्यात् कटुकोदयम्। अप्रतिग्राह्यम् एवैतत् प्रेत्य चेह सुखेप्सुना।

iha hy etad upādattaṃ pretya syāt kaṭukodayam. apratigrāhyam evaitat pretya ceha sukhepsunā.

वसिष्ठ उवाच। शतेन निष्कं गणितं सहस्रेण च संमितम्। यथा बहु प्रतीच्छन् हि पापिष्ठां लभते गतिम्।

vasiṣṭha uvāca. śatena niṣkaṃ gaṇitaṃ sahasreṇa ca saṃmitam. yathā bahu pratīcchan hi pāpiṣṭhāṃ labhate gatim.

कश्यप उवाच। यत् पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः। सर्वं तन् नालम् एकस्य तस्माद् विद्वाञ् शमं व्रजेत्।

kaśyapa uvāca. yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ. sarvaṃ tan nālam ekasya tasmād vidvāñ śamaṃ vrajet.

भरद्वाज उवाच। उत्पन्नस्य रुरोः शृङ्गं वर्धमानस्य वर्धते। प्रार्थना पुरुषस्येव तस्य मात्रा न विद्यते।

bharadvāja uvāca. utpannasya ruroḥ śṛṅgaṃ vardhamānasya vardhate. prārthanā puruṣasyeva tasya mātrā na vidyate.

गौतम उवाच। न तल् लोके द्रव्यम् अस्ति यल् लोकं प्रतिपूरयेत्। समुद्रकल्पः पुरुषो न कदा चन पूर्यते।

gautama uvāca. na tal loke dravyam asti yal lokaṃ pratipūrayet. samudrakalpaḥ puruṣo na kadā cana pūryate.

विश्वामित्र उवाच। कामं कामयमानस्य यदा कामः समृध्यते। अथैनम् अपरः कामस् तृष्णा विध्यति बाणवत्। अत्रिः। न जातु कामः कामानाम् उपभोगेन शाम्यति। हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते।

viśvāmitra uvāca. kāmaṃ kāmayamānasya yadā kāmaḥ samṛdhyate. athainam aparaḥ kāmas tṛṣṇā vidhyati bāṇavat. atriḥ. na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati. haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate.

जमदग्निर् उवाच। प्रतिग्रहे संयमो वै तपो धारयते ध्रुवम्। तद् धनं ब्राह्मणस्येह लुभ्यमानस्य विस्रवेत्।

jamadagnir uvāca. pratigrahe saṃyamo vai tapo dhārayate dhruvam. tad dhanaṃ brāhmaṇasyeha lubhyamānasya visravet.

अरुन्धत्य् उवाच। धर्मार्थं संचयो यो वै द्रव्याणां पक्षसंमतः। तपःसंचय एवेह विशिष्टो द्रव्यसंचयात्।

arundhaty uvāca. dharmārthaṃ saṃcayo yo vai dravyāṇāṃ pakṣasaṃmataḥ. tapaḥsaṃcaya eveha viśiṣṭo dravyasaṃcayāt.

गण्डोवाच। उग्राद् इतो भयाद् यस्माद् बिभ्यतीमे ममेश्वराः। बलीयांसो दुर्बलवद् बिभेम्य् अहम् अतः परम्।

gaṇḍovāca. ugrād ito bhayād yasmād bibhyatīme mameśvarāḥ. balīyāṃso durbalavad bibhemy aham ataḥ param.

पशुसख उवाच। यथा चरन्ति विद्वांसस् तथा धर्मपरायणाः। तद् एव विदुषा कार्यम् आत्मनो हितम् इच्छता। यद् वै धर्मे परं नास्ति ब्राह्मणास् तद् धनं विदुः। विनयार्थं सुविद्वांसम् उपासेयं यथातथम्।

paśusakha uvāca. yathā caranti vidvāṃsas tathā dharmaparāyaṇāḥ. tad eva viduṣā kāryam ātmano hitam icchatā. yad vai dharme paraṃ nāsti brāhmaṇās tad dhanaṃ viduḥ. vinayārthaṃ suvidvāṃsam upāseyaṃ yathātatham.

ऋषय ऊचुः। यस्य स्याद् विभवोत्कण्ठा तृष्णा यस्याधिका भवेत्। विनयात् स समृद्धार्थान् समुपासीत यत्नतः। कुशलं सह दानाय तस्मै यस्य प्रजा इमाः। कश्मलाधमदानाय प्रतियत्नाः प्रजाधमाः। फलान्य् उपधियुक्तानि य एवं नः प्रयच्छसि।

ṛṣaya ūcuḥ. yasya syād vibhavotkaṇṭhā tṛṣṇā yasyādhikā bhavet. vinayāt sa samṛddhārthān samupāsīta yatnataḥ. kuśalaṃ saha dānāya tasmai yasya prajā imāḥ. kaśmalādhamadānāya pratiyatnāḥ prajādhamāḥ. phalāny upadhiyuktāni ya evaṃ naḥ prayacchasi.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्त्वा हेमगर्भाणि हित्वा तानि फलानि ते। ऋषयो जग्मुर् अन्यत्र सर्व एव धृतव्रताः। अथ ते मन्त्रिणः सर्वे राजानम् इदम् अब्रुवन्।

bhīṣma uvāca. ity uktvā hemagarbhāṇi hitvā tāni phalāni te. ṛṣayo jagmur anyatra sarva eva dhṛtavratāḥ. atha te mantriṇaḥ sarve rājānam idam abruvan.

मन्त्रिणः ऊचुः। उपधिं शङ्कमानास् ते हित्वेमानि फलानि वै। ततो ऽन्येनैव गच्छन्ति विदितं ते ऽस्तु पार्थिव।

mantriṇaḥ ūcuḥ. upadhiṃ śaṅkamānās te hitvemāni phalāni vai. tato 'nyenaiva gacchanti viditaṃ te 'stu pārthiva.

इत्य् उक्तः स तु भृत्यैस् तैर् वृषादर्भिश् चुकोप ह। तेषां संप्रतिकर्तुं च सर्वेषाम् अगमद् गृहम्।

ity uktaḥ sa tu bhṛtyais tair vṛṣādarbhiś cukopa ha. teṣāṃ saṃpratikartuṃ ca sarveṣām agamad gṛham.

स गत्वाहवनीये ऽग्नौ तीव्रं नियमम् आस्थितः। जुहाव संस्कृतां मन्त्रैर् एकैकाम् आहुतिं नृपः।

sa gatvāhavanīye 'gnau tīvraṃ niyamam āsthitaḥ. juhāva saṃskṛtāṃ mantrair ekaikām āhutiṃ nṛpaḥ.

तस्माद् अग्नेः समुत्तस्थौ कृत्या लोकभयंकरी। तस्या नाम वृषादर्भिर् यातुधानीत्य् अथाकरोत्।

tasmād agneḥ samuttasthau kṛtyā lokabhayaṃkarī. tasyā nāma vṛṣādarbhir yātudhānīty athākarot.

सा कृत्या कालरात्रीव कृताञ्जलिर् उपस्थिता। वृषादर्भिं नरपतिं किं करोमीति चाब्रवीत्।

sā kṛtyā kālarātrīva kṛtāñjalir upasthitā. vṛṣādarbhiṃ narapatiṃ kiṃ karomīti cābravīt.

वृषादर्भिर् उवाच। ऋषीणां गच्छ सप्तानाम् अरुन्धत्यास् तथैव च। दासीभर्तुश् च दास्याश् च मनसा नाम धारय।

vṛṣādarbhir uvāca. ṛṣīṇāṃ gaccha saptānām arundhatyās tathaiva ca. dāsībhartuś ca dāsyāś ca manasā nāma dhāraya.

ज्ञात्वा नामानि चैतेषां सर्वान् एतान् विनाशय। विनष्टेषु यथा स्वैरं गच्छ यत्रेप्सितं तव।

jñātvā nāmāni caiteṣāṃ sarvān etān vināśaya. vinaṣṭeṣu yathā svairaṃ gaccha yatrepsitaṃ tava.

सा तथेति प्रतिश्रुत्य यातुधानी स्वरूपिणी। जगाम तद् वनं यत्र विचेरुस् ते महर्षयः।

sā tatheti pratiśrutya yātudhānī svarūpiṇī. jagāma tad vanaṃ yatra vicerus te maharṣayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...