महाभारत 13.91 (श्लोक 30)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 91→

[mh-13-91] • 45 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। केन संकल्पितं श्राद्धं कस्मिन् काले किम् आत्मकम्। भृग्वङ्गिरसके काले मुनिना कतरेण वा।

yudhiṣṭhira uvāca. kena saṃkalpitaṃ śrāddhaṃ kasmin kāle kim ātmakam. bhṛgvaṅgirasake kāle muninā katareṇa vā.

कानि श्राद्धेषु वर्ज्यानि तथा मूलफलानि च। धान्यजातिश् च का वर्ज्या तन् मे ब्रूहि पितामह।

kāni śrāddheṣu varjyāni tathā mūlaphalāni ca. dhānyajātiś ca kā varjyā tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। यथा श्राद्धं संप्रवृत्तं यस्मिन् काले यद् आत्मकम्। येन संकल्पितं चैव तन् मे शृणु जनाधिप।

bhīṣma uvāca. yathā śrāddhaṃ saṃpravṛttaṃ yasmin kāle yad ātmakam. yena saṃkalpitaṃ caiva tan me śṛṇu janādhipa.

स्वायंभुवो ऽत्रिः कौरव्य परमर्षिः प्रतापवान्। तस्य वंशे महाराज दत्तात्रेय इति स्मृतः।

svāyaṃbhuvo 'triḥ kauravya paramarṣiḥ pratāpavān. tasya vaṃśe mahārāja dattātreya iti smṛtaḥ.

दत्तात्रेयस्य पुत्रो ऽभून् निमिर् नाम तपोधनः। निमेश् चाप्य् अभवत् पुत्रः श्रीमान् नाम श्रिया वृतः।

dattātreyasya putro 'bhūn nimir nāma tapodhanaḥ. nimeś cāpy abhavat putraḥ śrīmān nāma śriyā vṛtaḥ.

पूर्णे वर्षसहस्रान्ते स कृत्वा दुष्करं तपः। कालधर्मपरीतात्मा निधनं समुपागतः।

pūrṇe varṣasahasrānte sa kṛtvā duṣkaraṃ tapaḥ. kāladharmaparītātmā nidhanaṃ samupāgataḥ.

निमिस् तु कृत्वा शौचानि विधिदृष्टेन कर्मणा। संतापम् अगमत् तीव्रं पुत्रशोकपरायणः।

nimis tu kṛtvā śaucāni vidhidṛṣṭena karmaṇā. saṃtāpam agamat tīvraṃ putraśokaparāyaṇaḥ.

अथ कृत्वोपहार्याणि चतुर्दश्यां महामतिः। तम् एव गणयञ् शोकं विरात्रे प्रत्यबुध्यत।

atha kṛtvopahāryāṇi caturdaśyāṃ mahāmatiḥ. tam eva gaṇayañ śokaṃ virātre pratyabudhyata.

तस्यासीत् प्रतिबुद्धस्य शोकेन पिहितात्मनः। मनः संहृत्य विषये बुद्धिर् विस्तरगामिनी।

tasyāsīt pratibuddhasya śokena pihitātmanaḥ. manaḥ saṃhṛtya viṣaye buddhir vistaragāminī.

ततः संचिन्तयाम् आस श्राद्धकल्पं समाहितः। यानि तस्यैव भोज्यानि मूलानि च फलानि च।

tataḥ saṃcintayām āsa śrāddhakalpaṃ samāhitaḥ. yāni tasyaiva bhojyāni mūlāni ca phalāni ca.

उक्तानि यानि चान्यानि यानि चेष्टानि तस्य ह। तानि सर्वाणि मनसा विनिश्चित्य तपोधनः।

uktāni yāni cānyāni yāni ceṣṭāni tasya ha. tāni sarvāṇi manasā viniścitya tapodhanaḥ.

अमावास्यां महाप्राज्ञ विप्रान् आनाय्य पूजितान्। दक्षिणावर्तिकाः सर्वा बृसीः स्वयम् अथाकरोत्।

amāvāsyāṃ mahāprājña viprān ānāyya pūjitān. dakṣiṇāvartikāḥ sarvā bṛsīḥ svayam athākarot.

सप्त विप्रांस् ततो भोज्ये युगपत् समुपानयत्। ऋते च लवणं भोज्यं श्यामाकान्नं ददौ प्रभुः।

sapta viprāṃs tato bhojye yugapat samupānayat. ṛte ca lavaṇaṃ bhojyaṃ śyāmākānnaṃ dadau prabhuḥ.

दक्षिणाग्रास् ततो दर्भा विष्टरेषु निवेशिताः। पादयोश् चैव विप्राणां ये त्व् अन्नम् उपभुञ्जते।

dakṣiṇāgrās tato darbhā viṣṭareṣu niveśitāḥ. pādayoś caiva viprāṇāṃ ye tv annam upabhuñjate.

कृत्वा च दक्षिणाग्रान् वै दर्भान् सुप्रयतः शुचिः। प्रददौ श्रीमते पिण्डं नामगोत्रम् उदाहरन्।

kṛtvā ca dakṣiṇāgrān vai darbhān suprayataḥ śuciḥ. pradadau śrīmate piṇḍaṃ nāmagotram udāharan.

तत् कृत्वा स मुनिश्रेष्ठो धर्मसंकरम् आत्मनः। बुद्ध्वात्रिं मनसा दध्यौ भगवन्तं समाहितः। पश्चात्तापेन महता तप्यमानो ऽभ्यचिन्तयत्।

tat kṛtvā sa muniśreṣṭho dharmasaṃkaram ātmanaḥ. buddhvātriṃ manasā dadhyau bhagavantaṃ samāhitaḥ. paścāttāpena mahatā tapyamāno 'bhyacintayat.

अकृतं मुनिभिः पूर्वं किं मयैतद् अनुष्ठितम्। कथं नु शापेन न मां दहेयुर् ब्राह्मणा इति।

akṛtaṃ munibhiḥ pūrvaṃ kiṃ mayaitad anuṣṭhitam. kathaṃ nu śāpena na māṃ daheyur brāhmaṇā iti.

ततः संचिन्तयाम् आस वंशकर्तारम् आत्मनः। ध्यातमात्रस् तथा चात्रिर् आजगाम तपोधनः।

tataḥ saṃcintayām āsa vaṃśakartāram ātmanaḥ. dhyātamātras tathā cātrir ājagāma tapodhanaḥ.

अथात्रिस् तं तथा दृष्ट्वा पुत्रशोकेन कर्शितम्। भृशम् आश्वासयाम् आस वाग्भिर् इष्टाभिर् अव्ययः।

athātris taṃ tathā dṛṣṭvā putraśokena karśitam. bhṛśam āśvāsayām āsa vāgbhir iṣṭābhir avyayaḥ.

निमे संकल्पितस् ते ऽयं पितृयज्ञस् तपोधनः। मा ते भूद् भीः पूर्वदृष्टो धर्मो ऽयं ब्रह्मणा स्वयम्।

nime saṃkalpitas te 'yaṃ pitṛyajñas tapodhanaḥ. mā te bhūd bhīḥ pūrvadṛṣṭo dharmo 'yaṃ brahmaṇā svayam.

सो ऽयं स्वयंभुविहितो धर्मः संकल्पितस् त्वया। ऋते स्वयंभुवः को ऽन्यः श्राद्धेयं विधिम् आहरेत्।

so 'yaṃ svayaṃbhuvihito dharmaḥ saṃkalpitas tvayā. ṛte svayaṃbhuvaḥ ko 'nyaḥ śrāddheyaṃ vidhim āharet.

आख्यास्यामि च ते भूयः श्राद्धेयं विधिम् उत्तमम्। स्वयंभुविहितं पुत्र तत् कुरुष्व निबोध मे।

ākhyāsyāmi ca te bhūyaḥ śrāddheyaṃ vidhim uttamam. svayaṃbhuvihitaṃ putra tat kuruṣva nibodha me.

कृत्वाग्निकरणं पूर्वं मन्त्रपूर्वं तपोधन। ततो ऽर्यम्णे च सोमाय वरुणाय च नित्यशः।

kṛtvāgnikaraṇaṃ pūrvaṃ mantrapūrvaṃ tapodhana. tato 'ryamṇe ca somāya varuṇāya ca nityaśaḥ.

विश्वेदेवाश् च ये नित्यं पितृभिः सह गोचराः। तेभ्यः संकल्पिता भागाः स्वयम् एव स्वयंभुवा।

viśvedevāś ca ye nityaṃ pitṛbhiḥ saha gocarāḥ. tebhyaḥ saṃkalpitā bhāgāḥ svayam eva svayaṃbhuvā.

स्तोतव्या चेह पृथिवी निवापस्येह धारिणी। वैष्णवी काश्यपी चेति तथैवेहाक्षयेति च।

stotavyā ceha pṛthivī nivāpasyeha dhāriṇī. vaiṣṇavī kāśyapī ceti tathaivehākṣayeti ca.

उदकानयने चैव स्तोतव्यो वरुणो विभुः। ततो ऽग्निश् चैव सोमश् च आप्याय्याव् इह ते ऽनघ।

udakānayane caiva stotavyo varuṇo vibhuḥ. tato 'gniś caiva somaś ca āpyāyyāv iha te 'nagha.

देवास् तु पितरो नाम निर्मिता वै स्वयंभुवा। ऊष्मपाः सुमहाभागास् तेषां भागाः प्रकल्पिताः। सोमपाश् च हविष्मन्तस् तथा बर्हिषदा अपि।

devās tu pitaro nāma nirmitā vai svayaṃbhuvā. ūṣmapāḥ sumahābhāgās teṣāṃ bhāgāḥ prakalpitāḥ. somapāś ca haviṣmantas tathā barhiṣadā api.

ते श्राद्धेनार्च्यमाना वै विमुच्यन्ते ह किल्बिषात्। सप्तकः पितृवंशस् तु पूर्वदृष्टः स्वयंभुवा।

te śrāddhenārcyamānā vai vimucyante ha kilbiṣāt. saptakaḥ pitṛvaṃśas tu pūrvadṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā.

विश्वे चाग्निमुखा देवाः संख्याताः पूर्वम् एव ते। तेषां नामानि वक्ष्यामि भागार्हाणां महात्मनाम्।

viśve cāgnimukhā devāḥ saṃkhyātāḥ pūrvam eva te. teṣāṃ nāmāni vakṣyāmi bhāgārhāṇāṃ mahātmanām.

सहः कृतिर् विपाप्मा च पुण्यकृत् पावनस् तथा। ग्राम्निः क्षेमः समूहश् च दिव्यसानुस् तथैव च।

sahaḥ kṛtir vipāpmā ca puṇyakṛt pāvanas tathā. grāmniḥ kṣemaḥ samūhaś ca divyasānus tathaiva ca.

विवस्वान् वीर्यवान् ह्रीमान् कीर्तिमान् कृत एव च। विपूर्वः सोमपूर्वश् च सूर्यश्रीश् चेति नामतः।

vivasvān vīryavān hrīmān kīrtimān kṛta eva ca. vipūrvaḥ somapūrvaś ca sūryaśrīś ceti nāmataḥ.

सोमपः सूर्यसावित्रो दत्तात्मा पुष्करीयकः। उष्णीनाभो नभोदश् च विश्वायुर् दीप्तिर् एव च।

somapaḥ sūryasāvitro dattātmā puṣkarīyakaḥ. uṣṇīnābho nabhodaś ca viśvāyur dīptir eva ca.

चमूहरः सुवेषश् च व्योमारिः शंकरो भवः। ईशः कर्ता कृतिर् दक्षो भुवनो दिव्यकर्मकृत्।

camūharaḥ suveṣaś ca vyomāriḥ śaṃkaro bhavaḥ. īśaḥ kartā kṛtir dakṣo bhuvano divyakarmakṛt.

गणितः पञ्चवीर्यश् च आदित्यो रश्मिमांस् तथा। सप्तकृत् सोमवर्चाश् च विश्वकृत् कविर् एव च।

gaṇitaḥ pañcavīryaś ca ādityo raśmimāṃs tathā. saptakṛt somavarcāś ca viśvakṛt kavir eva ca.

अनुगोप्ता सुगोप्ता च नप्ता चेश्वर एव च। अजो मरीचिर् इत्य् एव विश्वेदेवाः सनातनाः। जितात्मा मुनिवीर्यश् च दीप्तलोमा भयंकरः।

anugoptā sugoptā ca naptā ceśvara eva ca. ajo marīcir ity eva viśvedevāḥ sanātanāḥ. jitātmā munivīryaś ca dīptalomā bhayaṃkaraḥ.

अतिकर्मा प्रतीतश् च प्रदाता चांशुमांस् तथा। शैलाभः परमक्रोधी धीरोष्णी भूपतिस् तथा।

atikarmā pratītaś ca pradātā cāṃśumāṃs tathā. śailābhaḥ paramakrodhī dhīroṣṇī bhūpatis tathā.

स्रजी वज्री वरी चैव विश्वेदेवाः सनातनाः। कीर्तितास् ते महाभागाः कालस्य गतिगोचराः।

srajī vajrī varī caiva viśvedevāḥ sanātanāḥ. kīrtitās te mahābhāgāḥ kālasya gatigocarāḥ.

अश्राद्धेयानि धान्यानि कोद्रवाः पुलकास् तथा। हिङ्गु द्रव्येषु शाकेषु पलाण्डुं लशुनं तथा।

aśrāddheyāni dhānyāni kodravāḥ pulakās tathā. hiṅgu dravyeṣu śākeṣu palāṇḍuṃ laśunaṃ tathā.

पलाण्डुः सौभञ्जनकस् तथा गृञ्जनकादयः। कूष्माण्डजात्यलाबुं च कृष्णं लवणम् एव च।

palāṇḍuḥ saubhañjanakas tathā gṛñjanakādayaḥ. kūṣmāṇḍajātyalābuṃ ca kṛṣṇaṃ lavaṇam eva ca.

ग्राम्यं वाराहमांसं च यच् चैवाप्रोक्षितं भवेत्। कृष्णाजाजी विडश् चैव शीतपाकी तथैव च। अङ्कुराद्यास् तथा वर्ज्या इह शृङ्गाटकानि च।

grāmyaṃ vārāhamāṃsaṃ ca yac caivāprokṣitaṃ bhavet. kṛṣṇājājī viḍaś caiva śītapākī tathaiva ca. aṅkurādyās tathā varjyā iha śṛṅgāṭakāni ca.

वर्जयेल् लवणं सर्वं तथा जम्बूफलानि च। अवक्षुतावरुदितं तथा श्राद्धेषु वर्जयेत्।

varjayel lavaṇaṃ sarvaṃ tathā jambūphalāni ca. avakṣutāvaruditaṃ tathā śrāddheṣu varjayet.

निवापे हव्यकव्ये वा गर्हितं च श्वदर्शनम्। पितरश् चैव देवाश् च नाभिनन्दन्ति तद् धविः।

nivāpe havyakavye vā garhitaṃ ca śvadarśanam. pitaraś caiva devāś ca nābhinandanti tad dhaviḥ.

चण्डालश्वपचौ वर्ज्यौ निवापे समुपस्थिते। काषायवासी कुष्ठी वा पतितो ब्रह्महापि वा।

caṇḍālaśvapacau varjyau nivāpe samupasthite. kāṣāyavāsī kuṣṭhī vā patito brahmahāpi vā.

संकीर्णयोनिर् विप्रश् च संबन्धी पतितश् च यः। वर्जनीया बुधैर् एते निवापे समुपस्थिते।

saṃkīrṇayonir vipraś ca saṃbandhī patitaś ca yaḥ. varjanīyā budhair ete nivāpe samupasthite.

इत्य् एवम् उक्त्वा भगवान् स्ववंशजम् ऋषिं पुरा। पितामहसभां दिव्यां जगामात्रिस् तपोधनः।

ity evam uktvā bhagavān svavaṃśajam ṛṣiṃ purā. pitāmahasabhāṃ divyāṃ jagāmātris tapodhanaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...