महाभारत 13.90 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 90→

[mh-13-90] • 47 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कीदृशेभ्यः प्रदातव्यं भवेच् छ्राद्धं पितामह। द्विजेभ्यः कुरुशार्दूल तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि।

yudhiṣṭhira uvāca. kīdṛśebhyaḥ pradātavyaṃ bhavec chrāddhaṃ pitāmaha. dvijebhyaḥ kuruśārdūla tan me vyākhyātum arhasi.

भीष्म उवाच। ब्राह्मणान् न परीक्षेत क्षत्रियो दानधर्मवित्। दैवे कर्मणि पित्र्ये तु न्याय्यम् आहुः परीक्षणम्।

bhīṣma uvāca. brāhmaṇān na parīkṣeta kṣatriyo dānadharmavit. daive karmaṇi pitrye tu nyāyyam āhuḥ parīkṣaṇam.

देवताः पूजयन्तीह दैवेनैवेह तेजसा। उपेत्य तस्माद् देवेभ्यः सर्वेभ्यो दापयेन् नरः।

devatāḥ pūjayantīha daivenaiveha tejasā. upetya tasmād devebhyaḥ sarvebhyo dāpayen naraḥ.

श्राद्धे त्व् अथ महाराज परीक्षेद् ब्राह्मणान् बुधः। कुलशीलवयोरूपैर् विद्ययाभिजनेन च।

śrāddhe tv atha mahārāja parīkṣed brāhmaṇān budhaḥ. kulaśīlavayorūpair vidyayābhijanena ca.

एषाम् अन्ये पङ्क्तिदूषास् तथान्ये पङ्क्तिपावनाः। अपाङ्क्तेयास् तु ये राजन् कीर्तयिष्यामि ताञ् शृणु।

eṣām anye paṅktidūṣās tathānye paṅktipāvanāḥ. apāṅkteyās tu ye rājan kīrtayiṣyāmi tāñ śṛṇu.

कितवो भ्रूणहा यक्ष्मी पशुपालो निराकृतिः। ग्रामप्रेष्यो वार्धुषिको गायनः सर्वविक्रयी।

kitavo bhrūṇahā yakṣmī paśupālo nirākṛtiḥ. grāmapreṣyo vārdhuṣiko gāyanaḥ sarvavikrayī.

अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी। सामुद्रिको राजभृत्यस् तैलिकः कूटकारकः।

agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī. sāmudriko rājabhṛtyas tailikaḥ kūṭakārakaḥ.

पित्रा विवदमानश् च यस्य चोपपतिर् गृहे। अभिशस्तस् तथा स्तेनः शिल्पं यश् चोपजीवति।

pitrā vivadamānaś ca yasya copapatir gṛhe. abhiśastas tathā stenaḥ śilpaṃ yaś copajīvati.

पर्वकारश् च सूची च मित्रध्रुक् पारदारिकः। अव्रतानाम् उपाध्यायः काण्डपृष्ठस् तथैव च।

parvakāraś ca sūcī ca mitradhruk pāradārikaḥ. avratānām upādhyāyaḥ kāṇḍapṛṣṭhas tathaiva ca.

श्वभिर् यश् च परिक्रामेद् यः शुना दष्ट एव च। परिवित्तिश् च यश् च स्याद् दुश्चर्मा गुरुतल्पगः। कुशीलवो देवलको नक्षत्रैर् यश् च जीवति। ईदृशैर् ब्राह्मणैर् भुक्तम् अपाङ्क्तेयैर् युधिष्ठिर। रक्षांसि गच्छते हव्यम् इत्य् आहुर् ब्रह्मवादिनः। श्राद्धं भुक्त्वा त्व् अधीयीत वृषलीतल्पगश् च यः। पुरीषे तस्य तं मासं पितरस् तस्य शेरते। सोमविक्रयिणे विष्ठा भिषजे पूयशोणितम्। नष्टं देवलके दत्तम् अप्रतिष्ठं च वार्धुषे। यत् तु वाणिजके दत्तं नेह नामुत्र तद् भवेत्। भस्मनीव हुतं हव्यं तथा पौनर्भवे द्विजे। ये तु धर्मव्यपेतेषु चारित्रापगतेषु च। हव्यं कव्यं प्रयच्छन्ति तेषां तत् प्रेत्य नश्यति। ज्ञानपूर्वं तु ये तेभ्यः प्रयच्छन्त्य् अल्पबुद्धयः। पुरीषं भुञ्जते तस्य पितरः प्रेत्य निश्चयः।

śvabhir yaś ca parikrāmed yaḥ śunā daṣṭa eva ca. parivittiś ca yaś ca syād duścarmā gurutalpagaḥ. kuśīlavo devalako nakṣatrair yaś ca jīvati. īdṛśair brāhmaṇair bhuktam apāṅkteyair yudhiṣṭhira. rakṣāṃsi gacchate havyam ity āhur brahmavādinaḥ. śrāddhaṃ bhuktvā tv adhīyīta vṛṣalītalpagaś ca yaḥ. purīṣe tasya taṃ māsaṃ pitaras tasya śerate. somavikrayiṇe viṣṭhā bhiṣaje pūyaśoṇitam. naṣṭaṃ devalake dattam apratiṣṭhaṃ ca vārdhuṣe. yat tu vāṇijake dattaṃ neha nāmutra tad bhavet. bhasmanīva hutaṃ havyaṃ tathā paunarbhave dvije. ye tu dharmavyapeteṣu cāritrāpagateṣu ca. havyaṃ kavyaṃ prayacchanti teṣāṃ tat pretya naśyati. jñānapūrvaṃ tu ye tebhyaḥ prayacchanty alpabuddhayaḥ. purīṣaṃ bhuñjate tasya pitaraḥ pretya niścayaḥ.

एतान् इह विजानीयाद् अपाङ्क्तेयान् द्विजाधमान्। शूद्राणाम् उपदेशं च ये कुर्वन्त्य् अल्पचेतसः।

etān iha vijānīyād apāṅkteyān dvijādhamān. śūdrāṇām upadeśaṃ ca ye kurvanty alpacetasaḥ.

षष्टिं काणः शतं षण्ढः श्वित्री यावत् प्रपश्यति। पङ्क्त्यां समुपविष्टायां तावद् दूषयते नृप।

ṣaṣṭiṃ kāṇaḥ śataṃ ṣaṇḍhaḥ śvitrī yāvat prapaśyati. paṅktyāṃ samupaviṣṭāyāṃ tāvad dūṣayate nṛpa.

यद् वेष्टितशिरा भुङ्क्ते यद् भुङ्क्ते दक्षिणामुखः। सोपानत्कश् च यद् भुङ्क्ते सर्वं विद्यात् तद् आसुरम्।

yad veṣṭitaśirā bhuṅkte yad bhuṅkte dakṣiṇāmukhaḥ. sopānatkaś ca yad bhuṅkte sarvaṃ vidyāt tad āsuram.

असूयता च यद् दत्तं यच् च श्रद्धाविवर्जितम्। सर्वं तद् असुरेन्द्राय ब्रह्मा भागम् अकल्पयत्।

asūyatā ca yad dattaṃ yac ca śraddhāvivarjitam. sarvaṃ tad asurendrāya brahmā bhāgam akalpayat.

श्वानश् च पङ्क्तिदूषाश् च नावेक्षेरन् कथं चन। तस्मात् परिवृते दद्यात् तिलांश् चान्ववकीरयेत्।

śvānaś ca paṅktidūṣāś ca nāvekṣeran kathaṃ cana. tasmāt parivṛte dadyāt tilāṃś cānvavakīrayet.

तिलादाने च क्रव्यादा ये च क्रोधवशा गणाः। तिलैर् विरहितं श्राद्धं कृतं क्रोधवशेन च। यातुधानाः पिशाचाश् च विप्रलुम्पन्ति तद् धविः।

tilādāne ca kravyādā ye ca krodhavaśā gaṇāḥ. tilair virahitaṃ śrāddhaṃ kṛtaṃ krodhavaśena ca. yātudhānāḥ piśācāś ca vipralumpanti tad dhaviḥ.

यावद् ध्य् अपङ्क्त्यः पङ्क्त्यां वै भुञ्जानान् अनुपश्यति। तावत् फलाद् भ्रंशयति दातारं तस्य बालिशम्।

yāvad dhy apaṅktyaḥ paṅktyāṃ vai bhuñjānān anupaśyati. tāvat phalād bhraṃśayati dātāraṃ tasya bāliśam.

इमे तु भरतश्रेष्ठ विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः। ये त्व् अतस् तान् प्रवक्ष्यामि परीक्षस्वेह तान् द्विजान्।

ime tu bharataśreṣṭha vijñeyāḥ paṅktipāvanāḥ. ye tv atas tān pravakṣyāmi parīkṣasveha tān dvijān.

वेदविद्याव्रतस्नाता ब्राह्मणाः सर्व एव हि। सदाचारपराश् चैव विज्ञेयाः सर्वपावनाः। पाङ्क्तेयान् यांस् तु वक्ष्यामि ज्ञेयास् ते पङ्क्तिपावनाः।

vedavidyāvratasnātā brāhmaṇāḥ sarva eva hi. sadācāraparāś caiva vijñeyāḥ sarvapāvanāḥ. pāṅkteyān yāṃs tu vakṣyāmi jñeyās te paṅktipāvanāḥ.

त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस् त्रिसुपर्णः षडङ्गवित्। ब्रह्मदेयानुसंतानश् छन्दोगो ज्येष्ठसामगः।

triṇāciketaḥ pañcāgnis trisuparṇaḥ ṣaḍaṅgavit. brahmadeyānusaṃtānaś chandogo jyeṣṭhasāmagaḥ.

मातापित्रोर् यश् च वश्यः श्रोत्रियो दशपूरुषः। ऋतुकालाभिगामी च धर्मपत्नीषु यः सदा। वेदविद्याव्रतस्नातो विप्रः पङ्क्तिं पुनात्य् उत।

mātāpitror yaś ca vaśyaḥ śrotriyo daśapūruṣaḥ. ṛtukālābhigāmī ca dharmapatnīṣu yaḥ sadā. vedavidyāvratasnāto vipraḥ paṅktiṃ punāty uta.

अथर्वशिरसो ऽध्येता ब्रह्मचारी यतव्रतः। सत्यवादी धर्मशीलः स्वकर्मनिरतश् च यः।

atharvaśiraso 'dhyetā brahmacārī yatavrataḥ. satyavādī dharmaśīlaḥ svakarmanirataś ca yaḥ.

ये च पुण्येषु तीर्थेषु अभिषेककृतश्रमाः। मखेषु च समन्त्रेषु भवन्त्य् अवभृथाप्लुताः।

ye ca puṇyeṣu tīrtheṣu abhiṣekakṛtaśramāḥ. makheṣu ca samantreṣu bhavanty avabhṛthāplutāḥ.

अक्रोधना अचपलाः क्षान्ता दान्ता जितेन्द्रियाः। सर्वभूतहिता ये च श्राद्धेष्व् एतान् निमन्त्रयेत्। एतेषु दत्तम् अक्षय्यम् एते वै पङ्क्तिपावनाः।

akrodhanā acapalāḥ kṣāntā dāntā jitendriyāḥ. sarvabhūtahitā ye ca śrāddheṣv etān nimantrayet. eteṣu dattam akṣayyam ete vai paṅktipāvanāḥ.

इमे परे महाराज विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः। यतयो मोक्षधर्मज्ञा योगाः सुचरितव्रताः। पञ्चरात्रविदो मुख्यास् तथा भागवताः परे। वैखानसाः कुलश्रेष्ठा वैदिकाचारचारिणः।

ime pare mahārāja vijñeyāḥ paṅktipāvanāḥ. yatayo mokṣadharmajñā yogāḥ sucaritavratāḥ. pañcarātravido mukhyās tathā bhāgavatāḥ pare. vaikhānasāḥ kulaśreṣṭhā vaidikācāracāriṇaḥ.

ये चेतिहासं प्रयताः श्रावयन्ति द्विजोत्तमान्। ये च भाष्यविदः के चिद् ये च व्याकरणे रताः।

ye cetihāsaṃ prayatāḥ śrāvayanti dvijottamān. ye ca bhāṣyavidaḥ ke cid ye ca vyākaraṇe ratāḥ.

अधीयते पुराणं ये धर्मशास्त्राण्य् अथापि च। अधीत्य च यथान्यायं विधिवत् तस्य कारिणः।

adhīyate purāṇaṃ ye dharmaśāstrāṇy athāpi ca. adhītya ca yathānyāyaṃ vidhivat tasya kāriṇaḥ.

उपपन्नो गुरुकुले सत्यवादी सहस्रदः। अग्र्यः सर्वेषु वेदेषु सर्वप्रवचनेषु च।

upapanno gurukule satyavādī sahasradaḥ. agryaḥ sarveṣu vedeṣu sarvapravacaneṣu ca.

यावद् एते प्रपश्यन्ति पङ्क्त्यास् तावत् पुनन्त्य् उत। ततो हि पावनात् पङ्क्त्याः पङ्क्तिपावन उच्यते।

yāvad ete prapaśyanti paṅktyās tāvat punanty uta. tato hi pāvanāt paṅktyāḥ paṅktipāvana ucyate.

क्रोशाद् अर्धतृतीयात् तु पावयेद् एक एव हि। ब्रह्मदेयानुसंतान इति ब्रह्मविदो विदुः।

krośād ardhatṛtīyāt tu pāvayed eka eva hi. brahmadeyānusaṃtāna iti brahmavido viduḥ.

अनृत्विग् अनुपाध्यायः स चेद् अग्रासनं व्रजेत्। ऋत्विग्भिर् अननुज्ञातः पङ्क्त्या हरति दुष्कृतम्।

anṛtvig anupādhyāyaḥ sa ced agrāsanaṃ vrajet. ṛtvigbhir ananujñātaḥ paṅktyā harati duṣkṛtam.

अथ चेद् वेदवित् सर्वैः पङ्क्तिदोषैर् विवर्जितः। अथर्ववेदवित् सर्वं पङ्क्तिदोषं व्यपानुदेत्। वेदशास्त्रविदं विप्रं सर्वदोषैर् विवर्जितम्। न च स्यात् पतितो राजन् पङ्क्तिपावन एव सः।

atha ced vedavit sarvaiḥ paṅktidoṣair vivarjitaḥ. atharvavedavit sarvaṃ paṅktidoṣaṃ vyapānudet. vedaśāstravidaṃ vipraṃ sarvadoṣair vivarjitam. na ca syāt patito rājan paṅktipāvana eva saḥ.

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन परीक्ष्यामन्त्रयेद् द्विजान्। स्वकर्मनिरतान् दान्तान् कुले जातान् बहुश्रुतान्।

tasmāt sarvaprayatnena parīkṣyāmantrayed dvijān. svakarmaniratān dāntān kule jātān bahuśrutān.

यस्य मित्रप्रधानानि श्राद्धानि च हवींषि च। न प्रीणाति पितॄन् देवान् स्वर्गं च न स गच्छति।

yasya mitrapradhānāni śrāddhāni ca havīṃṣi ca. na prīṇāti pitṝn devān svargaṃ ca na sa gacchati.

यश् च श्राद्धे कुरुते संगतानि; न देवयानेन पथा स याति। स वै मुक्तः पिप्पलं बन्धनाद् वा; स्वर्गाल् लोकाच् च्यवते श्राद्धमित्रः।

yaś ca śrāddhe kurute saṃgatāni; na devayānena pathā sa yāti. sa vai muktaḥ pippalaṃ bandhanād vā; svargāl lokāc cyavate śrāddhamitraḥ.

तस्मान् मित्रं श्राद्धकृन् नाद्रियेत; दद्यान् मित्रेभ्यः संग्रहार्थं धनानि। यं मन्यते नैव शत्रुं न मित्रं; तं मध्यस्थं भोजयेद् धव्यकव्ये।

tasmān mitraṃ śrāddhakṛn nādriyeta; dadyān mitrebhyaḥ saṃgrahārthaṃ dhanāni. yaṃ manyate naiva śatruṃ na mitraṃ; taṃ madhyasthaṃ bhojayed dhavyakavye.

यथोषरे बीजम् उप्तं न रोहेन्; न चास्योप्ता प्राप्नुयाद् बीजभागम्। एवं श्राद्धं भुक्तम् अनर्हमाणैर्; न चेह नामुत्र फलं ददाति।

yathoṣare bījam uptaṃ na rohen; na cāsyoptā prāpnuyād bījabhāgam. evaṃ śrāddhaṃ bhuktam anarhamāṇair; na ceha nāmutra phalaṃ dadāti.

ब्राह्मणो ह्य् अनधीयानस् तृणाग्निर् इव शाम्यति। तस्मै श्राद्धं न दातव्यं न हि भस्मनि हूयते।

brāhmaṇo hy anadhīyānas tṛṇāgnir iva śāmyati. tasmai śrāddhaṃ na dātavyaṃ na hi bhasmani hūyate.

संभोजनी नाम पिशाचदक्षिणा; सा नैव देवान् न पितॄन् उपैति। इहैव सा भ्राम्यति क्षीणपुण्या; शालान्तरे गौर् इव नष्टवत्सा।

saṃbhojanī nāma piśācadakṣiṇā; sā naiva devān na pitṝn upaiti. ihaiva sā bhrāmyati kṣīṇapuṇyā; śālāntare gaur iva naṣṭavatsā.

यथाग्नौ शान्ते घृतम् आजुहोति; तन् नैव देवान् न पितॄन् उपैति। तथा दत्तं नर्तने गायने च; यां चानृचे दक्षिणाम् आवृणोति।

yathāgnau śānte ghṛtam ājuhoti; tan naiva devān na pitṝn upaiti. tathā dattaṃ nartane gāyane ca; yāṃ cānṛce dakṣiṇām āvṛṇoti.

उभौ हिनस्ति न भुनक्ति चैषा; या चानृचे दक्षिणा दीयते वै। आघातनी गर्हितैषा पतन्ती; तेषां प्रेतान् पातयेद् देवयानात्।

ubhau hinasti na bhunakti caiṣā; yā cānṛce dakṣiṇā dīyate vai. āghātanī garhitaiṣā patantī; teṣāṃ pretān pātayed devayānāt.

ऋषीणां समयं नित्यं ये चरन्ति युधिष्ठिर। निश्चिताः सर्वधर्मज्ञास् तान् देवा ब्राह्मणान् विदुः।

ṛṣīṇāṃ samayaṃ nityaṃ ye caranti yudhiṣṭhira. niścitāḥ sarvadharmajñās tān devā brāhmaṇān viduḥ.

स्वाध्यायनिष्ठा ऋषयो ज्ञाननिष्ठास् तथैव च। तपोनिष्ठाश् च बोद्धव्याः कर्मनिष्ठाश् च भारत।

svādhyāyaniṣṭhā ṛṣayo jñānaniṣṭhās tathaiva ca. taponiṣṭhāś ca boddhavyāḥ karmaniṣṭhāś ca bhārata.

कव्यानि ज्ञाननिष्ठेभ्यः प्रतिष्ठाप्यानि भारत। तत्र ये ब्राह्मणाः के चिन् न निन्दति हि ते वराः।

kavyāni jñānaniṣṭhebhyaḥ pratiṣṭhāpyāni bhārata. tatra ye brāhmaṇāḥ ke cin na nindati hi te varāḥ.

ये तु निन्दन्ति जल्पेषु न ताञ् श्राद्धेषु भोजयेत्। ब्राह्मणा निन्दिता राजन् हन्युस् त्रिपुरुषं कुलम्।

ye tu nindanti jalpeṣu na tāñ śrāddheṣu bhojayet. brāhmaṇā ninditā rājan hanyus tripuruṣaṃ kulam.

वैखानसानां वचनम् ऋषीणां श्रूयते नृप। दूराद् एव परीक्षेत ब्राह्मणान् वेदपारगान्। प्रियान् वा यदि वा द्वेष्यांस् तेषु तच् छ्राद्धम् आवपेत्।

vaikhānasānāṃ vacanam ṛṣīṇāṃ śrūyate nṛpa. dūrād eva parīkṣeta brāhmaṇān vedapāragān. priyān vā yadi vā dveṣyāṃs teṣu tac chrāddham āvapet.

यः सहस्रं सहस्राणां भोजयेद् अनृचां नरः। एकस् तान् मन्त्रवित् प्रीतः सर्वान् अर्हति भारत।

yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ bhojayed anṛcāṃ naraḥ. ekas tān mantravit prītaḥ sarvān arhati bhārata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...