महाभारत 13.76 (श्लोक 26)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 76→

[mh-13-76] • 35 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो युधिष्ठिरो राजा भूयः शांतनवं नृप। गोदाने विस्तरं धीमान् पप्रच्छ विनयान्वितः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato yudhiṣṭhiro rājā bhūyaḥ śāṃtanavaṃ nṛpa. godāne vistaraṃ dhīmān papraccha vinayānvitaḥ.

युधिष्ठिर उवाच। गोप्रदाने गुणान् सम्यक् पुनः प्रब्रूहि भारत। न हि तृप्याम्य् अहं वीर शृण्वानो ऽमृतम् ईदृशम्।

yudhiṣṭhira uvāca. gopradāne guṇān samyak punaḥ prabrūhi bhārata. na hi tṛpyāmy ahaṃ vīra śṛṇvāno 'mṛtam īdṛśam.

इत्य् उक्तो धर्मराजेन तदा शांतनवो नृप। सम्यग् आह गुणांस् तस्मै गोप्रदानस्य केवलान्।

ity ukto dharmarājena tadā śāṃtanavo nṛpa. samyag āha guṇāṃs tasmai gopradānasya kevalān.

भीष्म उवाच। वत्सलां गुणसंपन्नां तरुणीं वस्त्रसंवृताम्। दत्त्वेदृशीं गां विप्राय सर्वपापैः प्रमुच्यते।

bhīṣma uvāca. vatsalāṃ guṇasaṃpannāṃ taruṇīṃ vastrasaṃvṛtām. dattvedṛśīṃ gāṃ viprāya sarvapāpaiḥ pramucyate.

असुर्या नाम ते लोका गां दत्त्वा तत्र गच्छति। पीतोदकां जग्धतृणां नष्टदुग्धां निरिन्द्रियाम्।

asuryā nāma te lokā gāṃ dattvā tatra gacchati. pītodakāṃ jagdhatṛṇāṃ naṣṭadugdhāṃ nirindriyām.

जरोग्राम् उपयुक्तार्थां जीर्णां कूपम् इवाजलम्। दत्त्वा तमः प्रविशति द्विजं क्लेशेन योजयेत्।

jarogrām upayuktārthāṃ jīrṇāṃ kūpam ivājalam. dattvā tamaḥ praviśati dvijaṃ kleśena yojayet.

दुष्टा रुष्टा व्याधिता दुर्बला वा; न दातव्या याश् च मूल्यैर् अदत्तैः। क्लेशैर् विप्रं यो ऽफलैः संयुनक्ति; तस्यावीर्याश् चाफलाश् चैव लोकाः।

duṣṭā ruṣṭā vyādhitā durbalā vā; na dātavyā yāś ca mūlyair adattaiḥ. kleśair vipraṃ yo 'phalaiḥ saṃyunakti; tasyāvīryāś cāphalāś caiva lokāḥ.

बलान्विताः शीलवयोपपन्नाः; सर्वाः प्रशंसन्ति सुगन्धवत्यः। यथा हि गङ्गा सरितां वरिष्ठा; तथार्जुनीनां कपिला वरिष्ठा।

balānvitāḥ śīlavayopapannāḥ; sarvāḥ praśaṃsanti sugandhavatyaḥ. yathā hi gaṅgā saritāṃ variṣṭhā; tathārjunīnāṃ kapilā variṣṭhā.

युधिष्ठिर उवाच। कस्मात् समाने बहुलाप्रदाने; सद्भिः प्रशस्तं कपिलाप्रदानम्। विशेषम् इच्छामि महानुभाव; श्रोतुं समर्थो हि भवान् प्रवक्तुम्।

yudhiṣṭhira uvāca. kasmāt samāne bahulāpradāne; sadbhiḥ praśastaṃ kapilāpradānam. viśeṣam icchāmi mahānubhāva; śrotuṃ samartho hi bhavān pravaktum.

भीष्म उवाच। वृद्धानां ब्रुवतां तात श्रुतं मे यत् प्रभाषसे। वक्ष्यामि तद् अशेषेण रोहिण्यो निर्मिता यथा।

bhīṣma uvāca. vṛddhānāṃ bruvatāṃ tāta śrutaṃ me yat prabhāṣase. vakṣyāmi tad aśeṣeṇa rohiṇyo nirmitā yathā.

प्रजाः सृजेति व्यादिष्टः पूर्वं दक्षः स्वयंभुवा। असृजद् वृत्तिम् एवाग्रे प्रजानां हितकाम्यया।

prajāḥ sṛjeti vyādiṣṭaḥ pūrvaṃ dakṣaḥ svayaṃbhuvā. asṛjad vṛttim evāgre prajānāṃ hitakāmyayā.

यथा ह्य् अमृतम् आश्रित्य वर्तयन्ति दिवौकसः। तथा वृत्तिं समाश्रित्य वर्तयन्ति प्रजा विभो।

yathā hy amṛtam āśritya vartayanti divaukasaḥ. tathā vṛttiṃ samāśritya vartayanti prajā vibho.

अचरेभ्यश् च भूतेभ्यश् चराः श्रेष्ठास् ततो नराः। ब्राह्मणाश् च ततः श्रेष्ठास् तेषु यज्ञाः प्रतिष्ठिताः।

acarebhyaś ca bhūtebhyaś carāḥ śreṣṭhās tato narāḥ. brāhmaṇāś ca tataḥ śreṣṭhās teṣu yajñāḥ pratiṣṭhitāḥ.

यज्ञैर् आप्यायते सोमः स च गोषु प्रतिष्ठितः। सर्वे देवाः प्रमोदन्ते पूर्ववृत्तास् ततः प्रजाः। ततः प्रजासु सृष्टासु दक्षाद्यैः क्षुधिताः प्रजाः। प्रजापतिम् उपाधावन् विनिश्चित्य चतुर्मुखम्।

yajñair āpyāyate somaḥ sa ca goṣu pratiṣṭhitaḥ. sarve devāḥ pramodante pūrvavṛttās tataḥ prajāḥ. tataḥ prajāsu sṛṣṭāsu dakṣādyaiḥ kṣudhitāḥ prajāḥ. prajāpatim upādhāvan viniścitya caturmukham.

एतान्य् एव तु भूतानि प्राक्रोशन् वृत्तिकाङ्क्षया। वृत्तिदं चान्वपद्यन्त तृषिताः पितृमातृवत्।

etāny eva tu bhūtāni prākrośan vṛttikāṅkṣayā. vṛttidaṃ cānvapadyanta tṛṣitāḥ pitṛmātṛvat.

इतीदं मनसा गत्वा प्रजासर्गार्थम् आत्मनः। प्रजापतिर् बलाधानम् अमृतं प्रापिबत् तदा।

itīdaṃ manasā gatvā prajāsargārtham ātmanaḥ. prajāpatir balādhānam amṛtaṃ prāpibat tadā.

स गतस् तस्य तृप्तिं तु गन्धं सुरभिम् उद्गिरन्। मुखजा सासृजद् धातुः सुरभिं लोकमातरम्। ददर्शोद्गारसंवृत्तां सुरभिं मुखजां सुताम्।

sa gatas tasya tṛptiṃ tu gandhaṃ surabhim udgiran. mukhajā sāsṛjad dhātuḥ surabhiṃ lokamātaram. dadarśodgārasaṃvṛttāṃ surabhiṃ mukhajāṃ sutām.

सासृजत् सौरभेयीस् तु सुरभिर् लोकमातरः। सुवर्णवर्णाः कपिलाः प्रजानां वृत्तिधेनवः।

sāsṛjat saurabheyīs tu surabhir lokamātaraḥ. suvarṇavarṇāḥ kapilāḥ prajānāṃ vṛttidhenavaḥ.

तासाम् अमृतवर्णानां क्षरन्तीनां समन्ततः। बभूवामृतजः फेनः स्रवन्तीनाम् इवोर्मिजः।

tāsām amṛtavarṇānāṃ kṣarantīnāṃ samantataḥ. babhūvāmṛtajaḥ phenaḥ sravantīnām ivormijaḥ.

स वत्समुखविभ्रष्टो भवस्य भुवि तिष्ठतः। शिरस्य् अवाप तत् क्रुद्धः स तदोदैक्षत प्रभुः। ललाटप्रभवेनाक्ष्णा रोहिणीः प्रदहन्न् इव।

sa vatsamukhavibhraṣṭo bhavasya bhuvi tiṣṭhataḥ. śirasy avāpa tat kruddhaḥ sa tadodaikṣata prabhuḥ. lalāṭaprabhavenākṣṇā rohiṇīḥ pradahann iva.

तत् तेजस् तु ततो रौद्रं कपिला गा विशां पते। नानावर्णत्वम् अनयन् मेघान् इव दिवाकरः।

tat tejas tu tato raudraṃ kapilā gā viśāṃ pate. nānāvarṇatvam anayan meghān iva divākaraḥ.

यास् तु तस्माद् अपक्रम्य सोमम् एवाभिसंश्रिताः। यथोत्पन्नाः स्ववर्णस्थास् ता नीता नान्यवर्णताम्।

yās tu tasmād apakramya somam evābhisaṃśritāḥ. yathotpannāḥ svavarṇasthās tā nītā nānyavarṇatām.

अथ क्रुद्धं महादेवं प्रजापतिर् अभाषत। अमृतेनावसिक्तस् त्वं नोच्छिष्टं विद्यते गवाम्।

atha kruddhaṃ mahādevaṃ prajāpatir abhāṣata. amṛtenāvasiktas tvaṃ nocchiṣṭaṃ vidyate gavām.

यथा ह्य् अमृतम् आदाय सोमो विष्यन्दते पुनः। तथा क्षीरं क्षरन्त्य् एता रोहिण्यो ऽमृतसंभवाः।

yathā hy amṛtam ādāya somo viṣyandate punaḥ. tathā kṣīraṃ kṣaranty etā rohiṇyo 'mṛtasaṃbhavāḥ.

न दुष्यत्य् अनिलो नाग्निर् न सुवर्णं न चोदधिः। नामृतेनामृतं पीतं वत्सपीता न वत्सला।

na duṣyaty anilo nāgnir na suvarṇaṃ na codadhiḥ. nāmṛtenāmṛtaṃ pītaṃ vatsapītā na vatsalā.

इमांल् लोकान् भरिष्यन्ति हविषा प्रस्नवेन च। आसाम् ऐश्वर्यम् अश्नीहि सर्वामृतमयं शुभम्।

imāṃl lokān bhariṣyanti haviṣā prasnavena ca. āsām aiśvaryam aśnīhi sarvāmṛtamayaṃ śubham.

वृषभं च ददौ तस्मै सह ताभिः प्रजापतिः। प्रसादयाम् आस मनस् तेन रुद्रस्य भारत।

vṛṣabhaṃ ca dadau tasmai saha tābhiḥ prajāpatiḥ. prasādayām āsa manas tena rudrasya bhārata.

प्रीतश् चापि महादेवश् चकार वृषभं तदा। ध्वजं च वाहनं चैव तस्मात् स वृषभध्वजः।

prītaś cāpi mahādevaś cakāra vṛṣabhaṃ tadā. dhvajaṃ ca vāhanaṃ caiva tasmāt sa vṛṣabhadhvajaḥ.

ततो देवैर् महादेवस् तदा पशुपतिः कृतः। ईश्वरः स गवां मध्ये वृषाङ्क इति चोच्यते।

tato devair mahādevas tadā paśupatiḥ kṛtaḥ. īśvaraḥ sa gavāṃ madhye vṛṣāṅka iti cocyate.

एवम् अव्यग्रवर्णानां कपिलानां महौजसाम्। प्रदाने प्रथमः कल्पः सर्वासाम् एव कीर्तितः।

evam avyagravarṇānāṃ kapilānāṃ mahaujasām. pradāne prathamaḥ kalpaḥ sarvāsām eva kīrtitaḥ.

लोकज्येष्ठा लोकवृत्तिप्रवृत्ता; रुद्रोपेताः सोमविष्यन्दभूताः। सौम्याः पुण्याः कामदाः प्राणदाश् च; गा वै दत्त्वा सर्वकामप्रदः स्यात्।

lokajyeṣṭhā lokavṛttipravṛttā; rudropetāḥ somaviṣyandabhūtāḥ. saumyāḥ puṇyāḥ kāmadāḥ prāṇadāś ca; gā vai dattvā sarvakāmapradaḥ syāt.

इमं गवां प्रभवविधानम् उत्तमं; पठन् सदा शुचिर् अतिमङ्गलप्रियः। विमुच्यते कलिकलुषेण मानवः; प्रियं सुतान् पशुधनम् आप्नुयात् तथा।

imaṃ gavāṃ prabhavavidhānam uttamaṃ; paṭhan sadā śucir atimaṅgalapriyaḥ. vimucyate kalikaluṣeṇa mānavaḥ; priyaṃ sutān paśudhanam āpnuyāt tathā.

हव्यं कव्यं तर्पणं शान्तिकर्म; यानं वासो वृद्धबालस्य पुष्टिम्। एतान् सर्वान् गोप्रदाने गुणान् वै; दाता राजन्न् आप्नुयाद् वै सदैव।

havyaṃ kavyaṃ tarpaṇaṃ śāntikarma; yānaṃ vāso vṛddhabālasya puṣṭim. etān sarvān gopradāne guṇān vai; dātā rājann āpnuyād vai sadaiva.

वैशंपायन उवाच। पितामहस्याथ निशम्य वाक्यं; राजा सह भ्रातृभिर् आजमीढः। सौवर्णकांस्योपदुहास् ततो गाः; पार्थो ददौ ब्राह्मणसत्तमेभ्यः।

vaiśaṃpāyana uvāca. pitāmahasyātha niśamya vākyaṃ; rājā saha bhrātṛbhir ājamīḍhaḥ. sauvarṇakāṃsyopaduhās tato gāḥ; pārtho dadau brāhmaṇasattamebhyaḥ.

तथैव तेभ्यो ऽभिददौ द्विजेभ्यो; गवां सहस्राणि शतानि चैव। यज्ञान् समुद्दिश्य च दक्षिणार्थे; लोकान् विजेतुं परमां च कीर्तिम्।

tathaiva tebhyo 'bhidadau dvijebhyo; gavāṃ sahasrāṇi śatāni caiva. yajñān samuddiśya ca dakṣiṇārthe; lokān vijetuṃ paramāṃ ca kīrtim.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...