महाभारत 13.65 (श्लोक 1)

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 65→

[mh-13-65] • 63 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। दह्यमानाय विप्राय यः प्रयच्छत्य् उपानहौ। यत् फलं तस्य भवति तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. dahyamānāya viprāya yaḥ prayacchaty upānahau. yat phalaṃ tasya bhavati tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। उपानहौ प्रयच्छेद् यो ब्राह्मणेभ्यः समाहितः। मर्दते कण्टकान् सर्वान् विषमान् निस्तरत्य् अपि। स शत्रूणाम् उपरि च संतिष्ठति युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. upānahau prayacched yo brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ. mardate kaṇṭakān sarvān viṣamān nistaraty api. sa śatrūṇām upari ca saṃtiṣṭhati yudhiṣṭhira.

यानं चाश्वतरीयुक्तं तस्य शुभ्रं विशां पते। उपतिष्ठति कौन्तेय रूप्यकाञ्चनभूषणम्। शकटं दम्यसंयुक्तं दत्तं भवति चैव हि।

yānaṃ cāśvatarīyuktaṃ tasya śubhraṃ viśāṃ pate. upatiṣṭhati kaunteya rūpyakāñcanabhūṣaṇam. śakaṭaṃ damyasaṃyuktaṃ dattaṃ bhavati caiva hi.

युधिष्ठिर उवाच। यत् फलं तिलदाने च भूमिदाने च कीर्तितम्। गोप्रदाने ऽन्नदाने च भूयस् तद् ब्रूहि कौरव।

yudhiṣṭhira uvāca. yat phalaṃ tiladāne ca bhūmidāne ca kīrtitam. gopradāne 'nnadāne ca bhūyas tad brūhi kaurava.

भीष्म उवाच। शृणुष्व मम कौन्तेय तिलदानस्य यत् फलम्। निशम्य च यथान्यायं प्रयच्छ कुरुसत्तम।

bhīṣma uvāca. śṛṇuṣva mama kaunteya tiladānasya yat phalam. niśamya ca yathānyāyaṃ prayaccha kurusattama.

पितॄणां प्रथमं भोज्यं तिलाः सृष्टाः स्वयंभुवा। तिलदानेन वै तस्मात् पितृपक्षः प्रमोदते।

pitṝṇāṃ prathamaṃ bhojyaṃ tilāḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā. tiladānena vai tasmāt pitṛpakṣaḥ pramodate.

माघमासे तिलान् यस् तु ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति। सर्वसत्त्वसमाकीर्णं नरकं स न पश्यति।

māghamāse tilān yas tu brāhmaṇebhyaḥ prayacchati. sarvasattvasamākīrṇaṃ narakaṃ sa na paśyati.

सर्वकामैः स यजते यस् तिलैर् यजते पितॄन्। न चाकामेन दातव्यं तिलश्राद्धं कथं चन।

sarvakāmaiḥ sa yajate yas tilair yajate pitṝn. na cākāmena dātavyaṃ tilaśrāddhaṃ kathaṃ cana.

महर्षेः कश्यपस्यैते गात्रेभ्यः प्रसृतास् तिलाः। ततो दिव्यं गता भावं प्रदानेषु तिलाः प्रभो।

maharṣeḥ kaśyapasyaite gātrebhyaḥ prasṛtās tilāḥ. tato divyaṃ gatā bhāvaṃ pradāneṣu tilāḥ prabho.

पौष्टिका रूपदाश् चैव तथा पापविनाशनाः। तस्मात् सर्वप्रदानेभ्यस् तिलदानं विशिष्यते।

pauṣṭikā rūpadāś caiva tathā pāpavināśanāḥ. tasmāt sarvapradānebhyas tiladānaṃ viśiṣyate.

आपस्तम्बश् च मेधावी शङ्खश् च लिखितस् तथा। महर्षिर् गौतमश् चापि तिलदानैर् दिवं गताः।

āpastambaś ca medhāvī śaṅkhaś ca likhitas tathā. maharṣir gautamaś cāpi tiladānair divaṃ gatāḥ.

तिलहोमपरा विप्राः सर्वे संयतमैथुनाः। समा गव्येन हविषा प्रवृत्तिषु च संस्थिताः।

tilahomaparā viprāḥ sarve saṃyatamaithunāḥ. samā gavyena haviṣā pravṛttiṣu ca saṃsthitāḥ.

सर्वेषाम् एव दानानां तिलदानं परं स्मृतम्। अक्षयं सर्वदानानां तिलदानम् इहोच्यते।

sarveṣām eva dānānāṃ tiladānaṃ paraṃ smṛtam. akṣayaṃ sarvadānānāṃ tiladānam ihocyate.

उत्पन्ने च पुरा हव्ये कुशिकर्षिः परंतप। तिलैर् अग्नित्रयं हुत्वा प्राप्तवान् गतिम् उत्तमाम्।

utpanne ca purā havye kuśikarṣiḥ paraṃtapa. tilair agnitrayaṃ hutvā prāptavān gatim uttamām.

इति प्रोक्तं कुरुश्रेष्ठ तिलदानम् अनुत्तमम्। विधानं येन विधिना तिलानाम् इह शस्यते।

iti proktaṃ kuruśreṣṭha tiladānam anuttamam. vidhānaṃ yena vidhinā tilānām iha śasyate.

अत ऊर्ध्वं निबोधेदं देवानां यष्टुम् इच्छताम्। समागमं महाराज ब्रह्मणा वै स्वयंभुवा।

ata ūrdhvaṃ nibodhedaṃ devānāṃ yaṣṭum icchatām. samāgamaṃ mahārāja brahmaṇā vai svayaṃbhuvā.

देवाः समेत्य ब्रह्माणं भूमिभागं यियक्षवः। शुभं देशम् अयाचन्त यजेम इति पार्थिव।

devāḥ sametya brahmāṇaṃ bhūmibhāgaṃ yiyakṣavaḥ. śubhaṃ deśam ayācanta yajema iti pārthiva.

देवा ऊचुः। भगवंस् त्वं प्रभुर् भूमेः सर्वस्य त्रिदिवस्य च। यजेमहि महाभाग यज्ञं भवदनुज्ञया। नाननुज्ञातभूमिर् हि यज्ञस्य फलम् अश्नुते।

devā ūcuḥ. bhagavaṃs tvaṃ prabhur bhūmeḥ sarvasya tridivasya ca. yajemahi mahābhāga yajñaṃ bhavadanujñayā. nānanujñātabhūmir hi yajñasya phalam aśnute.

त्वं हि सर्वस्य जगतः स्थावरस्य चरस्य च। प्रभुर् भवसि तस्मात् त्वं समनुज्ञातुम् अर्हसि।

tvaṃ hi sarvasya jagataḥ sthāvarasya carasya ca. prabhur bhavasi tasmāt tvaṃ samanujñātum arhasi.

ब्रह्मोवाच। ददामि मेदिनीभागं भवद्भ्यो ऽहं सुरर्षभाः। यस्मिन् देशे करिष्यध्वं यज्ञं काश्यपनन्दनाः।

brahmovāca. dadāmi medinībhāgaṃ bhavadbhyo 'haṃ surarṣabhāḥ. yasmin deśe kariṣyadhvaṃ yajñaṃ kāśyapanandanāḥ.

देवा ऊचुः। भगवन् कृतकामाः स्मो यक्ष्यामस् त्व् आप्तदक्षिणैः। इमं तु देशं मुनयः पर्युपासन्त नित्यदा।

devā ūcuḥ. bhagavan kṛtakāmāḥ smo yakṣyāmas tv āptadakṣiṇaiḥ. imaṃ tu deśaṃ munayaḥ paryupāsanta nityadā.

भीष्म उवाच। ततो ऽगस्त्यश् च कण्वश् च भृगुर् अत्रिर् वृषाकपिः। असितो देवलश् चैव देवयज्ञम् उपागमन्।

bhīṣma uvāca. tato 'gastyaś ca kaṇvaś ca bhṛgur atrir vṛṣākapiḥ. asito devalaś caiva devayajñam upāgaman.

ततो देवा महात्मान ईजिरे यज्ञम् अच्युत। तथा समापयाम् आसुर् यथाकालं सुरर्षभाः।

tato devā mahātmāna ījire yajñam acyuta. tathā samāpayām āsur yathākālaṃ surarṣabhāḥ.

त इष्टयज्ञास् त्रिदशा हिमवत्य् अचलोत्तमे। षष्ठम् अंशं क्रतोस् तस्य भूमिदानं प्रचक्रिरे।

ta iṣṭayajñās tridaśā himavaty acalottame. ṣaṣṭham aṃśaṃ kratos tasya bhūmidānaṃ pracakrire.

प्रादेशमात्रं भूमेस् तु यो दद्याद् अनुपस्कृतम्। न सीदति स कृच्छ्रेषु न च दुर्गाण्य् अवाप्नुते।

prādeśamātraṃ bhūmes tu yo dadyād anupaskṛtam. na sīdati sa kṛcchreṣu na ca durgāṇy avāpnute.

शीतवातातपसहां गृहभूमिं सुसंस्कृताम्। प्रदाय सुरलोकस्थः पुण्यान्ते ऽपि न चाल्यते।

śītavātātapasahāṃ gṛhabhūmiṃ susaṃskṛtām. pradāya suralokasthaḥ puṇyānte 'pi na cālyate.

मुदितो वसते प्राज्ञः शक्रेण सह पार्थिव। प्रतिश्रयप्रदाता च सो ऽपि स्वर्गे महीयते।

mudito vasate prājñaḥ śakreṇa saha pārthiva. pratiśrayapradātā ca so 'pi svarge mahīyate.

अध्यापककुले जातः श्रोत्रियो नियतेन्द्रियः। गृहे यस्य वसेत् तुष्टः प्रधानं लोकम् अश्नुते।

adhyāpakakule jātaḥ śrotriyo niyatendriyaḥ. gṛhe yasya vaset tuṣṭaḥ pradhānaṃ lokam aśnute.

तथा गवार्थे शरणं शीतवर्षसहं महत्। आसप्तमं तारयति कुलं भरतसत्तम।

tathā gavārthe śaraṇaṃ śītavarṣasahaṃ mahat. āsaptamaṃ tārayati kulaṃ bharatasattama.

क्षेत्रभूमिं ददल् लोके पुत्र श्रियम् अवाप्नुयात्। रत्नभूमिं प्रदत्त्वा तु कुलवंशं विवर्धयेत्।

kṣetrabhūmiṃ dadal loke putra śriyam avāpnuyāt. ratnabhūmiṃ pradattvā tu kulavaṃśaṃ vivardhayet.

न चोषरां न निर्दग्धां महीं दद्यात् कथं चन। न श्मशानपरीतां च न च पापनिषेविताम्।

na coṣarāṃ na nirdagdhāṃ mahīṃ dadyāt kathaṃ cana. na śmaśānaparītāṃ ca na ca pāpaniṣevitām.

पारक्ये भूमिदेशे तु पितॄणां निर्वपेत् तु यः। तद् भूमिस्वामिपितृभिः श्राद्धकर्म विहन्यते।

pārakye bhūmideśe tu pitṝṇāṃ nirvapet tu yaḥ. tad bhūmisvāmipitṛbhiḥ śrāddhakarma vihanyate.

तस्मात् क्रीत्वा महीं दद्यात् स्वल्पाम् अपि विचक्षणः। पिण्डः पितृभ्यो दत्तो वै तस्यां भवति शाश्वतः।

tasmāt krītvā mahīṃ dadyāt svalpām api vicakṣaṇaḥ. piṇḍaḥ pitṛbhyo datto vai tasyāṃ bhavati śāśvataḥ.

अटवीपर्वताश् चैव नदीतीर्थानि यानि च। सर्वाण्य् अस्वामिकान्य् आहुर् न हि तत्र परिग्रहः।

aṭavīparvatāś caiva nadītīrthāni yāni ca. sarvāṇy asvāmikāny āhur na hi tatra parigrahaḥ.

इत्य् एतद् भूमिदानस्य फलम् उक्तं विशां पते। अतः परं तु गोदानं कीर्तयिष्यामि ते ऽनघ।

ity etad bhūmidānasya phalam uktaṃ viśāṃ pate. ataḥ paraṃ tu godānaṃ kīrtayiṣyāmi te 'nagha.

गावो ऽधिकास् तपस्विभ्यो यस्मात् सर्वेभ्य एव च। तस्मान् महेश्वरो देवस् तपस् ताभिः समास्थितः।

gāvo 'dhikās tapasvibhyo yasmāt sarvebhya eva ca. tasmān maheśvaro devas tapas tābhiḥ samāsthitaḥ.

ब्रह्मलोके वसन्त्य् एताः सोमेन सह भारत। आसां ब्रह्मर्षयः सिद्धाः प्रार्थयन्ति परां गतिम्। तां प्राप्नुवन्ति गां दत्त्वा विमुक्ताः सर्वकिल्बिषैः।

brahmaloke vasanty etāḥ somena saha bhārata. āsāṃ brahmarṣayaḥ siddhāḥ prārthayanti parāṃ gatim. tāṃ prāpnuvanti gāṃ dattvā vimuktāḥ sarvakilbiṣaiḥ.

पयसा हविषा दध्ना शकृताप्य् अथ चर्मणा। अस्थिभिश् चोपकुर्वन्ति शृङ्गैर् वालैश् च भारत।

payasā haviṣā dadhnā śakṛtāpy atha carmaṇā. asthibhiś copakurvanti śṛṅgair vālaiś ca bhārata.

नासां शीतातपौ स्यातां सदैताः कर्म कुर्वते। न वर्षं विषमं वापि दुःखम् आसां भवत्य् उत।

nāsāṃ śītātapau syātāṃ sadaitāḥ karma kurvate. na varṣaṃ viṣamaṃ vāpi duḥkham āsāṃ bhavaty uta.

ब्राह्मणैः सहिता यान्ति तस्मात् परतरं पदम्। एकं गोब्राह्मणं तस्मात् प्रवदन्ति मनीषिणः।

brāhmaṇaiḥ sahitā yānti tasmāt parataraṃ padam. ekaṃ gobrāhmaṇaṃ tasmāt pravadanti manīṣiṇaḥ.

रन्तिदेवस्य यज्ञे ताः पशुत्वेनोपकल्पिताः। ततश् चर्मण्वती राजन् गोचर्मभ्यः प्रवर्तिता।

rantidevasya yajñe tāḥ paśutvenopakalpitāḥ. tataś carmaṇvatī rājan gocarmabhyaḥ pravartitā.

पशुत्वाच् च विनिर्मुक्ताः प्रदानायोपकल्पिताः। ता इमा विप्रमुख्येभ्यो यो ददाति महीपते। निस्तरेद् आपदं कृच्छ्रां विषमस्थो ऽपि पार्थिव।

paśutvāc ca vinirmuktāḥ pradānāyopakalpitāḥ. tā imā vipramukhyebhyo yo dadāti mahīpate. nistared āpadaṃ kṛcchrāṃ viṣamastho 'pi pārthiva.

गवां सहस्रदः प्रेत्य नरकं न प्रपश्यति। सर्वत्र विजयं चापि लभते मनुजाधिप।

gavāṃ sahasradaḥ pretya narakaṃ na prapaśyati. sarvatra vijayaṃ cāpi labhate manujādhipa.

अमृतं वै गवां क्षीरम् इत्य् आह त्रिदशाधिपः। तस्माद् ददाति यो धेनुम् अमृतं स प्रयच्छति।

amṛtaṃ vai gavāṃ kṣīram ity āha tridaśādhipaḥ. tasmād dadāti yo dhenum amṛtaṃ sa prayacchati.

अग्नीनाम् अव्ययं ह्य् एतद् धौम्यं वेदविदो विदुः। तस्माद् ददाति यो धेनुं स हौम्यं संप्रयच्छति।

agnīnām avyayaṃ hy etad dhaumyaṃ vedavido viduḥ. tasmād dadāti yo dhenuṃ sa haumyaṃ saṃprayacchati.

स्वर्गो वै मूर्तिमान् एष वृषभं यो गवां पतिम्। विप्रे गुणयुते दद्यात् स वै स्वर्गे महीयते।

svargo vai mūrtimān eṣa vṛṣabhaṃ yo gavāṃ patim. vipre guṇayute dadyāt sa vai svarge mahīyate.

प्राणा वै प्राणिनाम् एते प्रोच्यन्ते भरतर्षभ। तस्माद् ददाति यो धेनुं प्राणान् वै स प्रयच्छति।

prāṇā vai prāṇinām ete procyante bharatarṣabha. tasmād dadāti yo dhenuṃ prāṇān vai sa prayacchati.

गावः शरण्या भूतानाम् इति वेदविदो विदुः। तस्माद् ददाति यो धेनुं शरणं संप्रयच्छति।

gāvaḥ śaraṇyā bhūtānām iti vedavido viduḥ. tasmād dadāti yo dhenuṃ śaraṇaṃ saṃprayacchati.

न वधार्थं प्रदातव्या न कीनाशे न नास्तिके। गोजीविने न दातव्या तथा गौः पुरुषर्षभ। गोरसानां न विक्रेतुर् अपञ्चयजनस्य च।

na vadhārthaṃ pradātavyā na kīnāśe na nāstike. gojīvine na dātavyā tathā gauḥ puruṣarṣabha. gorasānāṃ na vikretur apañcayajanasya ca.

ददाति तादृशानां वै नरो गाः पापकर्मणाम्। अक्षयं नरकं यातीत्य् एवम् आहुर् मनीषिणः।

dadāti tādṛśānāṃ vai naro gāḥ pāpakarmaṇām. akṣayaṃ narakaṃ yātīty evam āhur manīṣiṇaḥ.

न कृशां पापवत्सां वा वन्ध्यां रोगान्वितां तथा। न व्यङ्गां न परिश्रान्तां दद्याद् गां ब्राह्मणाय वै।

na kṛśāṃ pāpavatsāṃ vā vandhyāṃ rogānvitāṃ tathā. na vyaṅgāṃ na pariśrāntāṃ dadyād gāṃ brāhmaṇāya vai.

दशगोसहस्रदः सम्यक् शक्रेण सह मोदते। अक्षयांल् लभते लोकान् नरः शतसहस्रदः।

daśagosahasradaḥ samyak śakreṇa saha modate. akṣayāṃl labhate lokān naraḥ śatasahasradaḥ.

इत्य् एतद् गोप्रदानं च तिलदानं च कीर्तितम्। तथा भूमिप्रदानं च शृणुष्वान्ने च भारत।

ity etad gopradānaṃ ca tiladānaṃ ca kīrtitam. tathā bhūmipradānaṃ ca śṛṇuṣvānne ca bhārata.

अन्नदानं प्रधानं हि कौन्तेय परिचक्षते। अन्नस्य हि प्रदानेन रन्तिदेवो दिवं गतः।

annadānaṃ pradhānaṃ hi kaunteya paricakṣate. annasya hi pradānena rantidevo divaṃ gataḥ.

श्रान्ताय क्षुधितायान्नं यः प्रयच्छति भूमिप। स्वायंभुवं महाभागं स पश्यति नराधिप।

śrāntāya kṣudhitāyānnaṃ yaḥ prayacchati bhūmipa. svāyaṃbhuvaṃ mahābhāgaṃ sa paśyati narādhipa.

न हिरण्यैर् न वासोभिर् नाश्वदानेन भारत। प्राप्नुवन्ति नराः श्रेयो यथेहान्नप्रदाः प्रभो।

na hiraṇyair na vāsobhir nāśvadānena bhārata. prāpnuvanti narāḥ śreyo yathehānnapradāḥ prabho.

अन्नं वै परमं द्रव्यम् अन्नं श्रीश् च परा मता। अन्नात् प्राणः प्रभवति तेजो वीर्यं बलं तथा।

annaṃ vai paramaṃ dravyam annaṃ śrīś ca parā matā. annāt prāṇaḥ prabhavati tejo vīryaṃ balaṃ tathā.

सद्भ्यो ददाति यश् चान्नं सदैकाग्रमना नरः। न स दुर्गाण्य् अवाप्नोतीत्य् एवम् आह पराशरः।

sadbhyo dadāti yaś cānnaṃ sadaikāgramanā naraḥ. na sa durgāṇy avāpnotīty evam āha parāśaraḥ.

अर्चयित्वा यथान्यायं देवेभ्यो ऽन्नं निवेदयेत्। यदन्नो हि नरो राजंस् तदन्नास् तस्य देवताः।

arcayitvā yathānyāyaṃ devebhyo 'nnaṃ nivedayet. yadanno hi naro rājaṃs tadannās tasya devatāḥ.

कौमुद्यां शुक्लपक्षे तु यो ऽन्नदानं करोत्य् उत। स संतरति दुर्गाणि प्रेत्य चानन्त्यम् अश्नुते।

kaumudyāṃ śuklapakṣe tu yo 'nnadānaṃ karoty uta. sa saṃtarati durgāṇi pretya cānantyam aśnute.

अभुक्त्वातिथये चान्नं प्रयच्छेद् यः समाहितः। स वै ब्रह्मविदां लोकान् प्राप्नुयाद् भरतर्षभ।

abhuktvātithaye cānnaṃ prayacched yaḥ samāhitaḥ. sa vai brahmavidāṃ lokān prāpnuyād bharatarṣabha.

सुकृच्छ्राम् आपदं प्राप्तश् चान्नदः पुरुषस् तरेत्। पापं तरति चैवेह दुष्कृतं चापकर्षति।

sukṛcchrām āpadaṃ prāptaś cānnadaḥ puruṣas taret. pāpaṃ tarati caiveha duṣkṛtaṃ cāpakarṣati.

इत्य् एतद् अन्नदानस्य तिलदानस्य चैव ह। भूमिदानस्य च फलं गोदानस्य च कीर्तितम्।

ity etad annadānasya tiladānasya caiva ha. bhūmidānasya ca phalaṃ godānasya ca kīrtitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents