महाभारत 13.6 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 6→

[mh-13-6] • 49 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। दैवे पुरुषकारे च किं स्विच् छ्रेष्ठतरं भवेत्।

yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada. daive puruṣakāre ca kiṃ svic chreṣṭhataraṃ bhavet.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। वसिष्ठस्य च संवादं ब्रह्मणश् च युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ brahmaṇaś ca yudhiṣṭhira.

दैवमानुषयोः किं स्वित् कर्मणोः श्रेष्ठम् इत्य् उत। पुरा वसिष्ठो भगवान् पितामहम् अपृच्छत।

daivamānuṣayoḥ kiṃ svit karmaṇoḥ śreṣṭham ity uta. purā vasiṣṭho bhagavān pitāmaham apṛcchata.

ततः पद्मोद्भवो राजन् देवदेवः पितामहः। उवाच मधुरं वाक्यम् अर्थवद् धेतुभूषितम्। ब्रह्मा। बीजतो ह्य् अङ्कुरोत्पत्तिर् अङ्कुरात् पर्णसंभवः। पर्णान् नालाः प्रसूयन्ते नालात् स्कन्धः प्रसूयते। स्कन्धान् निवर्तते पुष्पं पुष्पान् निवर्तते फलम्। फलान् निवर्तते बीजं बीजात् स्यात् संभवः पुनः।

tataḥ padmodbhavo rājan devadevaḥ pitāmahaḥ. uvāca madhuraṃ vākyam arthavad dhetubhūṣitam. brahmā. bījato hy aṅkurotpattir aṅkurāt parṇasaṃbhavaḥ. parṇān nālāḥ prasūyante nālāt skandhaḥ prasūyate. skandhān nivartate puṣpaṃ puṣpān nivartate phalam. phalān nivartate bījaṃ bījāt syāt saṃbhavaḥ punaḥ.

नाबीजं जायते किं चिन् न बीजेन विना फलम्। बीजाद् बीजं प्रभवति बीजाद् एव फलं स्मृतम्।

nābījaṃ jāyate kiṃ cin na bījena vinā phalam. bījād bījaṃ prabhavati bījād eva phalaṃ smṛtam.

यादृशं वपते बीजं क्षेत्रम् आसाद्य कर्षकः। सुकृते दुष्कृते वापि तादृशं लभते फलम्।

yādṛśaṃ vapate bījaṃ kṣetram āsādya karṣakaḥ. sukṛte duṣkṛte vāpi tādṛśaṃ labhate phalam.

यथा बीजं विना क्षेत्रम् उप्तं भवति निष्फलम्। तथा पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति।

yathā bījaṃ vinā kṣetram uptaṃ bhavati niṣphalam. tathā puruṣakāreṇa vinā daivaṃ na sidhyati.

क्षेत्रं पुरुषकारस् तु दैवं बीजम् उदाहृतम्। क्षेत्रबीजसमायोगात् ततः सस्यं समृध्यते।

kṣetraṃ puruṣakāras tu daivaṃ bījam udāhṛtam. kṣetrabījasamāyogāt tataḥ sasyaṃ samṛdhyate.

कर्मणः फलनिर्वृत्तिं स्वयम् अश्नाति कारकः। प्रत्यक्षं दृश्यते लोके कृतस्याप्य् अकृतस्य च।

karmaṇaḥ phalanirvṛttiṃ svayam aśnāti kārakaḥ. pratyakṣaṃ dṛśyate loke kṛtasyāpy akṛtasya ca.

शुभेन कर्मणा सौख्यं दुःखं पापेन कर्मणा। कृतं सर्वत्र लभते नाकृतं भुज्यते क्व चित्।

śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā. kṛtaṃ sarvatra labhate nākṛtaṃ bhujyate kva cit.

कृती सर्वत्र लभते प्रतिष्ठां भाग्यविक्षतः। अकृती लभते भ्रष्टः क्षते क्षारावसेचनम्।

kṛtī sarvatra labhate pratiṣṭhāṃ bhāgyavikṣataḥ. akṛtī labhate bhraṣṭaḥ kṣate kṣārāvasecanam.

तपसा रूपसौभाग्यं रत्नानि विविधानि च। प्राप्यते कर्मणा सर्वं न दैवाद् अकृतात्मना।

tapasā rūpasaubhāgyaṃ ratnāni vividhāni ca. prāpyate karmaṇā sarvaṃ na daivād akṛtātmanā.

तथा स्वर्गश् च भोगश् च निष्ठा या च मनीषिता। सर्वं पुरुषकारेण कृतेनेहोपपद्यते।

tathā svargaś ca bhogaś ca niṣṭhā yā ca manīṣitā. sarvaṃ puruṣakāreṇa kṛtenehopapadyate.

ज्योतींषि त्रिदशा नागा यक्षाश् चन्द्रार्कमारुताः। सर्वे पुरुषकारेण मानुष्याद् देवतां गताः।

jyotīṃṣi tridaśā nāgā yakṣāś candrārkamārutāḥ. sarve puruṣakāreṇa mānuṣyād devatāṃ gatāḥ.

अर्थो वा मित्रवर्गो वा ऐश्वर्यं वा कुलान्वितम्। श्रीश् चापि दुर्लभा भोक्तुं तथैवाकृतकर्मभिः।

artho vā mitravargo vā aiśvaryaṃ vā kulānvitam. śrīś cāpi durlabhā bhoktuṃ tathaivākṛtakarmabhiḥ.

शौचेन लभते विप्रः क्षत्रियो विक्रमेण च। वैश्यः पुरुषकारेण शूद्रः शुश्रूषया श्रियम्।

śaucena labhate vipraḥ kṣatriyo vikrameṇa ca. vaiśyaḥ puruṣakāreṇa śūdraḥ śuśrūṣayā śriyam.

नादातारं भजन्त्य् अर्था न क्लीबं नापि निष्क्रियम्। नाकर्मशीलं नाशूरं तथा नैवातपस्विनम्।

nādātāraṃ bhajanty arthā na klībaṃ nāpi niṣkriyam. nākarmaśīlaṃ nāśūraṃ tathā naivātapasvinam.

येन लोकास् त्रयः सृष्टा दैत्याः सर्वाश् च देवताः। स एष भगवान् विष्णुः समुद्रे तप्यते तपः।

yena lokās trayaḥ sṛṣṭā daityāḥ sarvāś ca devatāḥ. sa eṣa bhagavān viṣṇuḥ samudre tapyate tapaḥ.

स्वं चेत् कर्मफलं न स्यात् सर्वम् एवाफलं भवेत्। लोको दैवं समालम्ब्य उदासीनो भवेन् न तु।

svaṃ cet karmaphalaṃ na syāt sarvam evāphalaṃ bhavet. loko daivaṃ samālambya udāsīno bhaven na tu.

अकृत्वा मानुषं कर्म यो दैवम् अनुवर्तते। वृथा श्राम्यति संप्राप्य पतिं क्लीबम् इवाङ्गना।

akṛtvā mānuṣaṃ karma yo daivam anuvartate. vṛthā śrāmyati saṃprāpya patiṃ klībam ivāṅganā.

न तथा मानुषे लोके भयम् अस्ति शुभाशुभे। यथा त्रिदशलोके हि भयम् अल्पेन जायते।

na tathā mānuṣe loke bhayam asti śubhāśubhe. yathā tridaśaloke hi bhayam alpena jāyate.

कृतः पुरुषकारस् तु दैवम् एवानुवर्तते। न दैवम् अकृते किं चित् कस्य चिद् दातुम् अर्हति।

kṛtaḥ puruṣakāras tu daivam evānuvartate. na daivam akṛte kiṃ cit kasya cid dātum arhati.

यदा स्थानान्य् अनित्यानि दृश्यन्ते दैवतेष्व् अपि। कथं कर्म विना दैवं स्थास्यते स्थापयिष्यति।

yadā sthānāny anityāni dṛśyante daivateṣv api. kathaṃ karma vinā daivaṃ sthāsyate sthāpayiṣyati.

न दैवतानि लोके ऽस्मिन् व्यापारं यान्ति कस्य चित्। व्यासङ्गं जनयन्त्य् उग्रम् आत्माभिभवशङ्कया।

na daivatāni loke 'smin vyāpāraṃ yānti kasya cit. vyāsaṅgaṃ janayanty ugram ātmābhibhavaśaṅkayā.

ऋषीणां देवतानां च सदा भवति विग्रहः। कस्य वाचा ह्य् अदैवं स्याद् यतो दैवं प्रवर्तते।

ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca sadā bhavati vigrahaḥ. kasya vācā hy adaivaṃ syād yato daivaṃ pravartate.

कथं चास्य समुत्पत्तिर् यथा दैवं प्रवर्तते। एवं त्रिदशलोके ऽपि प्राप्यन्ते बहवश् छलाः।

kathaṃ cāsya samutpattir yathā daivaṃ pravartate. evaṃ tridaśaloke 'pi prāpyante bahavaś chalāḥ.

आत्मैव ह्य् आत्मनो बन्धुर् आत्मैव रिपुर् आत्मनः। आत्मैव चात्मनः साक्षी कृतस्याप्य् अकृतस्य च।

ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ. ātmaiva cātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpy akṛtasya ca.

कृतं च विकृतं किं चित् कृते कर्मणि सिध्यति। सुकृते दुष्कृतं कर्म न यथार्थं प्रपद्यते।

kṛtaṃ ca vikṛtaṃ kiṃ cit kṛte karmaṇi sidhyati. sukṛte duṣkṛtaṃ karma na yathārthaṃ prapadyate.

देवानां शरणं पुण्यं सर्वं पुण्यैर् अवाप्यते। पुण्यशीलं नरं प्राप्य किं दैवं प्रकरिष्यति।

devānāṃ śaraṇaṃ puṇyaṃ sarvaṃ puṇyair avāpyate. puṇyaśīlaṃ naraṃ prāpya kiṃ daivaṃ prakariṣyati.

पुरा ययातिर् विभ्रष्टश् च्यावितः पतितः क्षितौ। पुनर् आरोपितः स्वर्गं दौहित्रैः पुण्यकर्मभिः।

purā yayātir vibhraṣṭaś cyāvitaḥ patitaḥ kṣitau. punar āropitaḥ svargaṃ dauhitraiḥ puṇyakarmabhiḥ.

पुरूरवाश् च राजर्षिर् द्विजैर् अभिहितः पुरा। ऐल इत्य् अभिविख्यातः स्वर्गं प्राप्तो महीपतिः।

purūravāś ca rājarṣir dvijair abhihitaḥ purā. aila ity abhivikhyātaḥ svargaṃ prāpto mahīpatiḥ.

अश्वमेधादिभिर् यज्ञैः सत्कृतः कोसलाधिपः। महर्षिशापात् सौदासः पुरुषादत्वम् आगतः।

aśvamedhādibhir yajñaiḥ satkṛtaḥ kosalādhipaḥ. maharṣiśāpāt saudāsaḥ puruṣādatvam āgataḥ.

अश्वत्थामा च रामश् च मुनिपुत्रौ धनुर्धरौ। न गच्छतः स्वर्गलोकं सुकृतेनेह कर्मणा।

aśvatthāmā ca rāmaś ca muniputrau dhanurdharau. na gacchataḥ svargalokaṃ sukṛteneha karmaṇā.

वसुर् यज्ञशतैर् इष्ट्वा द्वितीय इव वासवः। मिथ्याभिधानेनैकेन रसातलतलं गतः।

vasur yajñaśatair iṣṭvā dvitīya iva vāsavaḥ. mithyābhidhānenaikena rasātalatalaṃ gataḥ.

बलिर् वैरोचनिर् बद्धो धर्मपाशेन दैवतैः। विष्णोः पुरुषकारेण पातालशयनः कृतः।

balir vairocanir baddho dharmapāśena daivataiḥ. viṣṇoḥ puruṣakāreṇa pātālaśayanaḥ kṛtaḥ.

शक्रस्योदस्य चरणं प्रस्थितो जनमेजयः। द्विजस्त्रीणां वधं कृत्वा किं दैवेन न वारितः।

śakrasyodasya caraṇaṃ prasthito janamejayaḥ. dvijastrīṇāṃ vadhaṃ kṛtvā kiṃ daivena na vāritaḥ.

अज्ञानाद् ब्राह्मणं हत्वा स्पृष्टो बालवधेन च। वैशंपायनविप्रर्षिः किं दैवेन निवारितः।

ajñānād brāhmaṇaṃ hatvā spṛṣṭo bālavadhena ca. vaiśaṃpāyanaviprarṣiḥ kiṃ daivena nivāritaḥ.

गोप्रदानेन मिथ्या च ब्राह्मणेभ्यो महामखे। पुरा नृगश् च राजर्षिः कृकलासत्वम् आगतः।

gopradānena mithyā ca brāhmaṇebhyo mahāmakhe. purā nṛgaś ca rājarṣiḥ kṛkalāsatvam āgataḥ.

धुन्धुमारश् च राजर्षिः सत्रेष्व् एव जरां गतः। प्रीतिदायं परित्यज्य सुष्वाप स गिरिव्रजे।

dhundhumāraś ca rājarṣiḥ satreṣv eva jarāṃ gataḥ. prītidāyaṃ parityajya suṣvāpa sa girivraje.

पाण्डवानां हृतं राज्यं धार्तराष्ट्रैर् महाबलैः। पुनः प्रत्याहृतं चैव न दैवाद् भुजसंश्रयात्।

pāṇḍavānāṃ hṛtaṃ rājyaṃ dhārtarāṣṭrair mahābalaiḥ. punaḥ pratyāhṛtaṃ caiva na daivād bhujasaṃśrayāt.

तपोनियमसंयुक्ता मुनयः संशितव्रताः। किं ते दैवबलाच् छापम् उत्सृजन्ते न कर्मणा।

taponiyamasaṃyuktā munayaḥ saṃśitavratāḥ. kiṃ te daivabalāc chāpam utsṛjante na karmaṇā.

पापम् उत्सृजते लोके सर्वं प्राप्य सुदुर्लभम्। लोभमोहसमापन्नं न दैवं त्रायते नरम्।

pāpam utsṛjate loke sarvaṃ prāpya sudurlabham. lobhamohasamāpannaṃ na daivaṃ trāyate naram.

यथाग्निः पवनोद्धूतः सूक्ष्मो ऽपि भवते महान्। तथा कर्मसमायुक्तं दैवं साधु विवर्धते।

yathāgniḥ pavanoddhūtaḥ sūkṣmo 'pi bhavate mahān. tathā karmasamāyuktaṃ daivaṃ sādhu vivardhate.

यथा तैलक्षयाद् दीपः प्रम्लानिम् उपगच्छति। तथा कर्मक्षयाद् दैवं प्रम्लानिम् उपगच्छति।

yathā tailakṣayād dīpaḥ pramlānim upagacchati. tathā karmakṣayād daivaṃ pramlānim upagacchati.

विपुलम् अपि धनौघं प्राप्य भोगान् स्त्रियो वा; पुरुष इह न शक्तः कर्महीनो ऽपि भोक्तुम्। सुनिहितम् अपि चार्थं दैवतै रक्ष्यमाणं; व्ययगुणम् अपि साधुं कर्मणा संश्रयन्ते। पुरुष इह महात्मा प्राप्नुते नित्ययुक्तः।

vipulam api dhanaughaṃ prāpya bhogān striyo vā; puruṣa iha na śaktaḥ karmahīno 'pi bhoktum. sunihitam api cārthaṃ daivatai rakṣyamāṇaṃ; vyayaguṇam api sādhuṃ karmaṇā saṃśrayante. puruṣa iha mahātmā prāpnute nityayuktaḥ.

भवति मनुजलोकाद् देवलोको विशिष्टो; बहुतरसुसमृद्ध्या मानुषाणां गृहाणि। पितृवनभवनाभं दृश्यते चामराणां; न च फलति विकर्मा जीवलोकेन दैवम्।

bhavati manujalokād devaloko viśiṣṭo; bahutarasusamṛddhyā mānuṣāṇāṃ gṛhāṇi. pitṛvanabhavanābhaṃ dṛśyate cāmarāṇāṃ; na ca phalati vikarmā jīvalokena daivam.

व्यपनयति विमार्गं नास्ति दैवे प्रभुत्वं; गुरुम् इव कृतम् अग्र्यं कर्म संयाति दैवम्। अनुपहतम् अदीनं कामकारेण दैवं; नयति पुरुषकारः संचितस् तत्र तत्र।

vyapanayati vimārgaṃ nāsti daive prabhutvaṃ; gurum iva kṛtam agryaṃ karma saṃyāti daivam. anupahatam adīnaṃ kāmakāreṇa daivaṃ; nayati puruṣakāraḥ saṃcitas tatra tatra.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं मया वै मुनिसत्तम। फलं पुरुषकारस्य सदा संदृश्य तत्त्वतः।

etat te sarvam ākhyātaṃ mayā vai munisattama. phalaṃ puruṣakārasya sadā saṃdṛśya tattvataḥ.

अभ्युत्थानेन दैवस्य समारब्धेन कर्मणा। विधिना कर्मणा चैव स्वर्गमार्गम् अवाप्नुयात्।

abhyutthānena daivasya samārabdhena karmaṇā. vidhinā karmaṇā caiva svargamārgam avāpnuyāt.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...