महाभारत 13.53 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 53→

[mh-13-53] • 69 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। तस्मिन्न् अन्तर्हिते विप्रे राजा किम् अकरोत् तदा। भार्या चास्य महाभागा तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. tasminn antarhite vipre rājā kim akarot tadā. bhāryā cāsya mahābhāgā tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अदृष्ट्वा स महीपालस् तम् ऋषिं सह भार्यया। परिश्रान्तो निववृते व्रीडितो नष्टचेतनः।

bhīṣma uvāca. adṛṣṭvā sa mahīpālas tam ṛṣiṃ saha bhāryayā. pariśrānto nivavṛte vrīḍito naṣṭacetanaḥ.

स प्रविश्य पुरीं दीनो नाभ्यभाषत किं चन। तद् एव चिन्तयाम् आस च्यवनस्य विचेष्टितम्।

sa praviśya purīṃ dīno nābhyabhāṣata kiṃ cana. tad eva cintayām āsa cyavanasya viceṣṭitam.

अथ शून्येन मनसा प्रविवेश गृहं नृपः। ददर्श शयने तस्मिञ् शयानं भृगुनन्दनम्।

atha śūnyena manasā praviveśa gṛhaṃ nṛpaḥ. dadarśa śayane tasmiñ śayānaṃ bhṛgunandanam.

विस्मितौ तौ तु दृष्ट्वा तं तद् आश्चर्यं विचिन्त्य च। दर्शनात् तस्य च मुनेर् विश्रान्तौ संबभूवतुः।

vismitau tau tu dṛṣṭvā taṃ tad āścaryaṃ vicintya ca. darśanāt tasya ca muner viśrāntau saṃbabhūvatuḥ.

यथास्थानं तु तौ स्थित्वा भूयस् तं संववाहतुः। अथापरेण पार्श्वेन सुष्वाप स महामुनिः।

yathāsthānaṃ tu tau sthitvā bhūyas taṃ saṃvavāhatuḥ. athāpareṇa pārśvena suṣvāpa sa mahāmuniḥ.

तेनैव च स कालेन प्रत्यबुध्यत वीर्यवान्। न च तौ चक्रतुः किं चिद् विकारं भयशङ्कितौ।

tenaiva ca sa kālena pratyabudhyata vīryavān. na ca tau cakratuḥ kiṃ cid vikāraṃ bhayaśaṅkitau.

प्रतिबुद्धस् तु स मुनिस् तौ प्रोवाच विशां पते। तैलाभ्यङ्गो दीयतां मे स्नास्ये ऽहम् इति भारत। अथाह भगवांस् तौ तु प्रतिबुद्धो विशां पते। तैलाभ्यङ्गं प्रयच्छेतां स्नातुम् इच्छामि पार्थिव।

pratibuddhas tu sa munis tau provāca viśāṃ pate. tailābhyaṅgo dīyatāṃ me snāsye 'ham iti bhārata. athāha bhagavāṃs tau tu pratibuddho viśāṃ pate. tailābhyaṅgaṃ prayacchetāṃ snātum icchāmi pārthiva.

तथेति तौ प्रतिश्रुत्य क्षुधितौ श्रमकर्शितौ। शतपाकेन तैलेन महार्हेणोपतस्थतुः।

tatheti tau pratiśrutya kṣudhitau śramakarśitau. śatapākena tailena mahārheṇopatasthatuḥ.

ततः सुखासीनम् ऋषिं वाग्यतौ संववाहतुः। न च पर्याप्तम् इत्य् आह भार्गवः सुमहातपाः।

tataḥ sukhāsīnam ṛṣiṃ vāgyatau saṃvavāhatuḥ. na ca paryāptam ity āha bhārgavaḥ sumahātapāḥ.

यदा तौ निर्विकारौ तु लक्षयाम् आस भार्गवः। तत उत्थाय सहसा स्नानशालां विवेश ह। कॢप्तम् एव तु तत्रासीत् स्नानीयं पार्थिवोचितम्।

yadā tau nirvikārau tu lakṣayām āsa bhārgavaḥ. tata utthāya sahasā snānaśālāṃ viveśa ha. kḷptam eva tu tatrāsīt snānīyaṃ pārthivocitam.

असत्कृत्य तु तत् सर्वं तत्रैवान्तरधीयत। स मुनिः पुनर् एवाथ नृपतेः पश्यतस् तदा। नासूयां चक्रतुस् तौ च दंपती भरतर्षभ।

asatkṛtya tu tat sarvaṃ tatraivāntaradhīyata. sa muniḥ punar evātha nṛpateḥ paśyatas tadā. nāsūyāṃ cakratus tau ca daṃpatī bharatarṣabha.

अथ स्नातः स भगवान् सिंहासनगतः प्रभुः। दर्शयाम् आस कुशिकं सभार्यं भृगुनन्दनः।

atha snātaḥ sa bhagavān siṃhāsanagataḥ prabhuḥ. darśayām āsa kuśikaṃ sabhāryaṃ bhṛgunandanaḥ.

संहृष्टवदनो राजा सभार्यः कुशिको मुनिम्। सिद्धम् अन्नम् इति प्रह्वो निर्विकारो न्यवेदयत्।

saṃhṛṣṭavadano rājā sabhāryaḥ kuśiko munim. siddham annam iti prahvo nirvikāro nyavedayat.

आनीयताम् इति मुनिस् तं चोवाच नराधिपम्। राजा च समुपाजह्रे तदन्नं सह भार्यया।

ānīyatām iti munis taṃ covāca narādhipam. rājā ca samupājahre tadannaṃ saha bhāryayā.

मांसप्रकारान् विविधाञ् शाकानि विविधानि च। वेसवारविकारांश् च पानकानि लघूनि च।

māṃsaprakārān vividhāñ śākāni vividhāni ca. vesavāravikārāṃś ca pānakāni laghūni ca.

रसालापूपकांश् चित्रान् मोदकान् अथ षाडवान्। रसान् नानाप्रकारांश् च वन्यं च मुनिभोजनम्।

rasālāpūpakāṃś citrān modakān atha ṣāḍavān. rasān nānāprakārāṃś ca vanyaṃ ca munibhojanam.

फलानि च विचित्राणि तथा भोज्यानि भूरिशः। बदरेङ्गुदकाश्मर्यभल्लातकवटानि च।

phalāni ca vicitrāṇi tathā bhojyāni bhūriśaḥ. badareṅgudakāśmaryabhallātakavaṭāni ca.

गृहस्थानां च यद् भोज्यं यच् चापि वनवासिनाम्। सर्वम् आहारयाम् आस राजा शापभयान् मुनेः।

gṛhasthānāṃ ca yad bhojyaṃ yac cāpi vanavāsinām. sarvam āhārayām āsa rājā śāpabhayān muneḥ.

अथ सर्वम् उपन्यस्तम् अग्रतश् च्यवनस्य तत्। ततः सर्वं समानीय तच् च शय्यासनं मुनिः।

atha sarvam upanyastam agrataś cyavanasya tat. tataḥ sarvaṃ samānīya tac ca śayyāsanaṃ muniḥ.

वस्त्रैः शुभैर् अवच्छाद्य भोजनोपस्करैः सह। सर्वम् आदीपयाम् आस च्यवनो भृगुनन्दनः।

vastraiḥ śubhair avacchādya bhojanopaskaraiḥ saha. sarvam ādīpayām āsa cyavano bhṛgunandanaḥ.

न च तौ चक्रतुः कोपं दंपती सुमहाव्रतौ। तयोः संप्रेक्षतोर् एव पुनर् अन्तर्हितो ऽभवत्।

na ca tau cakratuḥ kopaṃ daṃpatī sumahāvratau. tayoḥ saṃprekṣator eva punar antarhito 'bhavat.

तत्रैव च स राजर्षिस् तस्थौ तां रजनीं तदा। सभार्यो वाग्यतः श्रीमान् न च तं कोप आविशत्।

tatraiva ca sa rājarṣis tasthau tāṃ rajanīṃ tadā. sabhāryo vāgyataḥ śrīmān na ca taṃ kopa āviśat.

नित्यं संस्कृतम् अन्नं तु विविधं राजवेश्मनि। शयनानि च मुख्यानि परिषेकाश् च पुष्कलाः।

nityaṃ saṃskṛtam annaṃ tu vividhaṃ rājaveśmani. śayanāni ca mukhyāni pariṣekāś ca puṣkalāḥ.

वस्त्रं च विविधाकारम् अभवत् समुपार्जितम्। न शशाक ततो द्रष्टुम् अन्तरं च्यवनस् तदा।

vastraṃ ca vividhākāram abhavat samupārjitam. na śaśāka tato draṣṭum antaraṃ cyavanas tadā.

पुनर् एव च विप्रर्षिः प्रोवाच कुशिकं नृपम्। सभार्यो मां रथेनाशु वह यत्र ब्रवीम्य् अहम्।

punar eva ca viprarṣiḥ provāca kuśikaṃ nṛpam. sabhāryo māṃ rathenāśu vaha yatra bravīmy aham.

तथेति च प्राह नृपो निर्विशङ्कस् तपोधनम्। क्रीडारथो ऽस्तु भगवन्न् उत सांग्रामिको रथः।

tatheti ca prāha nṛpo nirviśaṅkas tapodhanam. krīḍāratho 'stu bhagavann uta sāṃgrāmiko rathaḥ.

इत्य् उक्तः स मुनिस् तेन राज्ञा हृष्टेन तद् वचः। च्यवनः प्रत्युवाचेदं हृष्टः परपुरंजयम्।

ity uktaḥ sa munis tena rājñā hṛṣṭena tad vacaḥ. cyavanaḥ pratyuvācedaṃ hṛṣṭaḥ parapuraṃjayam.

सज्जीकुरु रथं क्षिप्रं यस् ते सांग्रामिको मतः। सायुधः सपताकश् च सशक्तिः कणयष्टिमान्।

sajjīkuru rathaṃ kṣipraṃ yas te sāṃgrāmiko mataḥ. sāyudhaḥ sapatākaś ca saśaktiḥ kaṇayaṣṭimān.

किङ्किणीशतनिर्घोषो युक्तस् तोमरकल्पनैः। गदाखड्गनिबद्धश् च परमेषुशतान्वितः।

kiṅkiṇīśatanirghoṣo yuktas tomarakalpanaiḥ. gadākhaḍganibaddhaś ca parameṣuśatānvitaḥ.

ततः स तं तथेत्य् उक्त्वा कल्पयित्वा महारथम्। भार्यां वामे धुरि तदा चात्मानं दक्षिणे तथा।

tataḥ sa taṃ tathety uktvā kalpayitvā mahāratham. bhāryāṃ vāme dhuri tadā cātmānaṃ dakṣiṇe tathā.

त्रिदंष्ट्रं वज्रसूच्यग्रं प्रतोदं तत्र चादधत्। सर्वम् एतत् ततो दत्त्वा नृपो वाक्यम् अथाब्रवीत्।

tridaṃṣṭraṃ vajrasūcyagraṃ pratodaṃ tatra cādadhat. sarvam etat tato dattvā nṛpo vākyam athābravīt.

भगवन् क्व रथो यातु ब्रवीतु भृगुनन्दनः। यत्र वक्ष्यसि विप्रर्षे तत्र यास्यति ते रथः।

bhagavan kva ratho yātu bravītu bhṛgunandanaḥ. yatra vakṣyasi viprarṣe tatra yāsyati te rathaḥ.

एवम् उक्तस् तु भगवान् प्रत्युवाचाथ तं नृपम्। इतःप्रभृति यातव्यं पदकं पदकं शनैः।

evam uktas tu bhagavān pratyuvācātha taṃ nṛpam. itaḥprabhṛti yātavyaṃ padakaṃ padakaṃ śanaiḥ.

श्रमो मम यथा न स्यात् तथा मे छन्दचारिणौ। सुखं चैवास्मि वोढव्यो जनः सर्वश् च पश्यतु।

śramo mama yathā na syāt tathā me chandacāriṇau. sukhaṃ caivāsmi voḍhavyo janaḥ sarvaś ca paśyatu.

नोत्सार्यः पथिकः कश् चित् तेभ्यो दास्याम्य् अहं वसु। ब्राह्मणेभ्यश् च ये कामान् अर्थयिष्यन्ति मां पथि।

notsāryaḥ pathikaḥ kaś cit tebhyo dāsyāmy ahaṃ vasu. brāhmaṇebhyaś ca ye kāmān arthayiṣyanti māṃ pathi.

सर्वं दास्याम्य् अशेषेण धनं रत्नानि चैव हि। क्रियतां निखिलेनैतन् मा विचारय पार्थिव।

sarvaṃ dāsyāmy aśeṣeṇa dhanaṃ ratnāni caiva hi. kriyatāṃ nikhilenaitan mā vicāraya pārthiva.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा राजा भृत्यान् अथाब्रवीत्। यद् यद् ब्रूयान् मुनिस् तत् तत् सर्वं देयम् अशङ्कितैः।

tasya tad vacanaṃ śrutvā rājā bhṛtyān athābravīt. yad yad brūyān munis tat tat sarvaṃ deyam aśaṅkitaiḥ.

ततो रत्नान्य् अनेकानि स्त्रियो युग्यम् अजाविकम्। कृताकृतं च कनकं गजेन्द्राश् चाचलोपमाः।

tato ratnāny anekāni striyo yugyam ajāvikam. kṛtākṛtaṃ ca kanakaṃ gajendrāś cācalopamāḥ.

अन्वगच्छन्त तम् ऋषिं राजामात्याश् च सर्वशः। हाहाभूतं च तत् सर्वम् आसीन् नगरम् आर्तिमत्।

anvagacchanta tam ṛṣiṃ rājāmātyāś ca sarvaśaḥ. hāhābhūtaṃ ca tat sarvam āsīn nagaram ārtimat.

तौ तीक्ष्णाग्रेण सहसा प्रतोदेन प्रचोदितौ। पृष्ठे विद्धौ कटे चैव निर्विकारौ तम् ऊहतुः।

tau tīkṣṇāgreṇa sahasā pratodena pracoditau. pṛṣṭhe viddhau kaṭe caiva nirvikārau tam ūhatuḥ.

वेपमानौ विराहारौ पञ्चाशद् रात्रकर्शितौ। कथं चिद् ऊहतुर् वीरौ दंपती तं रथोत्तमम्।

vepamānau virāhārau pañcāśad rātrakarśitau. kathaṃ cid ūhatur vīrau daṃpatī taṃ rathottamam.

बहुशो भृशविद्धौ तौ क्षरमाणौ क्षतोद्भवम्। ददृशाते महाराज पुष्पिताव् इव किंशुकौ।

bahuśo bhṛśaviddhau tau kṣaramāṇau kṣatodbhavam. dadṛśāte mahārāja puṣpitāv iva kiṃśukau.

तौ दृष्ट्वा पौरवर्गस् तु भृशं शोकपरायणः। अभिशापभयात् त्रस्तो न च किं चिद् उवाच ह।

tau dṛṣṭvā pauravargas tu bhṛśaṃ śokaparāyaṇaḥ. abhiśāpabhayāt trasto na ca kiṃ cid uvāca ha.

द्वन्द्वशश् चाब्रुवन् सर्वे पश्यध्वं तपसो बलम्। क्रुद्धा अपि मुनिश्रेष्ठं वीक्षितुं नैव शक्नुमः। ब्राह्मणा एव जायेरन् नान्यो वर्णः कथं चन। ईदृशं रथम् आरुह्य को ऽन्यो जीवितुम् उत्सहेत्।

dvandvaśaś cābruvan sarve paśyadhvaṃ tapaso balam. kruddhā api muniśreṣṭhaṃ vīkṣituṃ naiva śaknumaḥ. brāhmaṇā eva jāyeran nānyo varṇaḥ kathaṃ cana. īdṛśaṃ ratham āruhya ko 'nyo jīvitum utsahet.

अहो भगवतो वीर्यं महर्षेर् भावितात्मनः। राज्ञश् चापि सभार्यस्य धैर्यं पश्यत यादृशम्।

aho bhagavato vīryaṃ maharṣer bhāvitātmanaḥ. rājñaś cāpi sabhāryasya dhairyaṃ paśyata yādṛśam.

श्रान्ताव् अपि हि कृच्छ्रेण रथम् एतं समूहतुः। न चैतयोर् विकारं वै ददर्श भृगुनन्दनः।

śrāntāv api hi kṛcchreṇa ratham etaṃ samūhatuḥ. na caitayor vikāraṃ vai dadarśa bhṛgunandanaḥ.

भीष्म उवाच। ततः स निर्विकारौ तौ दृष्ट्वा भृगुकुलोद्वहः। वसु विश्राणयाम् आस यथा वैश्रवणस् तथा।

bhīṣma uvāca. tataḥ sa nirvikārau tau dṛṣṭvā bhṛgukulodvahaḥ. vasu viśrāṇayām āsa yathā vaiśravaṇas tathā.

तत्रापि राजा प्रीतात्मा यथाज्ञप्तम् अथाकरोत्। ततो ऽस्य भगवान् प्रीतो बभूव मुनिसत्तमः।

tatrāpi rājā prītātmā yathājñaptam athākarot. tato 'sya bhagavān prīto babhūva munisattamaḥ.

अवतीर्य रथश्रेष्ठाद् दंपती तौ मुमोच ह। विमोच्य चैतौ विधिवत् ततो वाक्यम् उवाच ह।

avatīrya rathaśreṣṭhād daṃpatī tau mumoca ha. vimocya caitau vidhivat tato vākyam uvāca ha.

स्निग्धगम्भीरया वाचा भार्गवः सुप्रसन्नया। ददानि वां वरं श्रेष्ठं तद् ब्रूताम् इति भारत।

snigdhagambhīrayā vācā bhārgavaḥ suprasannayā. dadāni vāṃ varaṃ śreṣṭhaṃ tad brūtām iti bhārata.

सुकुमारौ च तौ विद्वान् कराभ्यां मुनिसत्तमः। पस्पर्शामृतकल्पाभ्यां स्नेहाद् भरतसत्तम।

sukumārau ca tau vidvān karābhyāṃ munisattamaḥ. pasparśāmṛtakalpābhyāṃ snehād bharatasattama.

अथाब्रवीन् नृपो वाक्यं श्रमो नास्त्य् आवयोर् इह। विश्रान्तौ स्वः प्रभावात् ते ध्यानेनैवेति भार्गव।

athābravīn nṛpo vākyaṃ śramo nāsty āvayor iha. viśrāntau svaḥ prabhāvāt te dhyānenaiveti bhārgava.

अथ तौ भगवान् प्राह प्रहृष्टश् च्यवनस् तदा। न वृथा व्याहृतं पूर्वं यन् मया तद् भविष्यति।

atha tau bhagavān prāha prahṛṣṭaś cyavanas tadā. na vṛthā vyāhṛtaṃ pūrvaṃ yan mayā tad bhaviṣyati.

रमणीयः समुद्देशो गङ्गातीरम् इदं शुभम्। कं चित् कालं व्रतपरो निवत्स्यामीह पार्थिव।

ramaṇīyaḥ samuddeśo gaṅgātīram idaṃ śubham. kaṃ cit kālaṃ vrataparo nivatsyāmīha pārthiva.

गम्यतां स्वपुरं पुत्र विश्रान्तः पुनर् एष्यसि। इहस्थं मां सभार्यस् त्वं द्रष्टासि श्वो नराधिप।

gamyatāṃ svapuraṃ putra viśrāntaḥ punar eṣyasi. ihasthaṃ māṃ sabhāryas tvaṃ draṣṭāsi śvo narādhipa.

न च मन्युस् त्वया कार्यः श्रेयस् ते समुपस्थितम्। यत् काङ्क्षितं हृदिस्थं ते तत् सर्वं संभविष्यति।

na ca manyus tvayā kāryaḥ śreyas te samupasthitam. yat kāṅkṣitaṃ hṛdisthaṃ te tat sarvaṃ saṃbhaviṣyati.

इत्य् एवम् उक्तः कुशिकः प्रहृष्टेनान्तरात्मना। प्रोवाच मुनिशार्दूलम् इदं वचनम् अर्थवत्।

ity evam uktaḥ kuśikaḥ prahṛṣṭenāntarātmanā. provāca muniśārdūlam idaṃ vacanam arthavat.

न मे मन्युर् महाभाग पूतो ऽस्मि भगवंस् त्वया। संवृत्तौ यौवनस्थौ स्वो वपुष्मन्तौ बलान्वितौ।

na me manyur mahābhāga pūto 'smi bhagavaṃs tvayā. saṃvṛttau yauvanasthau svo vapuṣmantau balānvitau.

प्रतोदेन व्रणा ये मे सभार्यस्य कृतास् त्वया। तान् न पश्यामि गात्रेषु स्वस्थो ऽस्मि सह भार्यया।

pratodena vraṇā ye me sabhāryasya kṛtās tvayā. tān na paśyāmi gātreṣu svastho 'smi saha bhāryayā.

इमां च देवीं पश्यामि मुने दिव्याप्सरोपमाम्। श्रिया परमया युक्तां यथादृष्टां मया पुरा।

imāṃ ca devīṃ paśyāmi mune divyāpsaropamām. śriyā paramayā yuktāṃ yathādṛṣṭāṃ mayā purā.

तव प्रसादात् संवृत्तम् इदं सर्वं महामुने। नैतच् चित्रं तु भगवंस् त्वयि सत्यपराक्रम।

tava prasādāt saṃvṛttam idaṃ sarvaṃ mahāmune. naitac citraṃ tu bhagavaṃs tvayi satyaparākrama.

इत्य् उक्तः प्रत्युवाचेदं च्यवनः कुशिकं तदा। आगच्छेथाः सभार्यश् च त्वम् इहेति नराधिप।

ity uktaḥ pratyuvācedaṃ cyavanaḥ kuśikaṃ tadā. āgacchethāḥ sabhāryaś ca tvam iheti narādhipa.

इत्य् उक्तः समनुज्ञातो राजर्षिर् अभिवाद्य तम्। प्रययौ वपुषा युक्तो नगरं देवराजवत्।

ity uktaḥ samanujñāto rājarṣir abhivādya tam. prayayau vapuṣā yukto nagaraṃ devarājavat.

तत एनम् उपाजग्मुर् अमात्याः सपुरोहिताः। बलस्था गणिकायुक्ताः सर्वाः प्रकृतयस् तथा।

tata enam upājagmur amātyāḥ sapurohitāḥ. balasthā gaṇikāyuktāḥ sarvāḥ prakṛtayas tathā.

तैर् वृतः कुशिको राजा श्रिया परमया ज्वलन्। प्रविवेश पुरं हृष्टः पूज्यमानो ऽथ बन्दिभिः।

tair vṛtaḥ kuśiko rājā śriyā paramayā jvalan. praviveśa puraṃ hṛṣṭaḥ pūjyamāno 'tha bandibhiḥ.

ततः प्रविश्य नगरं कृत्वा सर्वाह्णिकक्रियाः। भुक्त्वा सभार्यो रजनीम् उवास स महीपतिः।

tataḥ praviśya nagaraṃ kṛtvā sarvāhṇikakriyāḥ. bhuktvā sabhāryo rajanīm uvāsa sa mahīpatiḥ.

ततस् तु तौ नवम् अभिवीक्ष्य यौवनं; परस्परं विगतजराव् इवामरौ। ननन्दतुः शयनगतौ वपुर्धरौ; श्रिया युतौ द्विजवरदत्तया तया।

tatas tu tau navam abhivīkṣya yauvanaṃ; parasparaṃ vigatajarāv ivāmarau. nanandatuḥ śayanagatau vapurdharau; śriyā yutau dvijavaradattayā tayā.

स चाप्य् ऋषिर् भृगुकुलकीर्तिवर्धनस्; तपोधनो वनम् अभिरामम् ऋद्धिमत्। मनीषया बहुविधरत्नभूषितं; ससर्ज यन् नास्ति शतक्रतोर् अपि।

sa cāpy ṛṣir bhṛgukulakīrtivardhanas; tapodhano vanam abhirāmam ṛddhimat. manīṣayā bahuvidharatnabhūṣitaṃ; sasarja yan nāsti śatakrator api.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...