महाभारत 13.51 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 51→

[mh-13-51] • 48 श्लोकाः

भीष्म उवाच। नहुषस् तु ततः श्रुत्वा च्यवनं तं तथागतम्। त्वरितः प्रययौ तत्र सहामात्यपुरोहितः।

bhīṣma uvāca. nahuṣas tu tataḥ śrutvā cyavanaṃ taṃ tathāgatam. tvaritaḥ prayayau tatra sahāmātyapurohitaḥ.

शौचं कृत्वा यथान्यायं प्राञ्जलिः प्रयतो नृपः। आत्मानम् आचचक्षे च च्यवनाय महात्मने।

śaucaṃ kṛtvā yathānyāyaṃ prāñjaliḥ prayato nṛpaḥ. ātmānam ācacakṣe ca cyavanāya mahātmane.

अर्चयाम् आस तं चापि तस्य राज्ञः पुरोहितः। सत्यव्रतं महाभागं देवकल्पं विशां पते।

arcayām āsa taṃ cāpi tasya rājñaḥ purohitaḥ. satyavrataṃ mahābhāgaṃ devakalpaṃ viśāṃ pate.

नहुष उवाच। करवाणि प्रियं किं ते तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि। सर्वं कर्तास्मि भगवन् यद्य् अपि स्यात् सुदुष्करम्।

nahuṣa uvāca. karavāṇi priyaṃ kiṃ te tan me vyākhyātum arhasi. sarvaṃ kartāsmi bhagavan yady api syāt suduṣkaram.

च्यवन उवाच। श्रमेण महता युक्ताः कैवर्ता मत्स्यजीविनः। मम मूल्यं प्रयच्छैभ्यो मत्स्यानां विक्रयैः सह।

cyavana uvāca. śrameṇa mahatā yuktāḥ kaivartā matsyajīvinaḥ. mama mūlyaṃ prayacchaibhyo matsyānāṃ vikrayaiḥ saha.

नहुष उवाच। सहस्रं दीयतां मूल्यं निषादेभ्यः पुरोहित। निष्क्रयार्थं भगवतो यथाह भृगुनन्दनः।

nahuṣa uvāca. sahasraṃ dīyatāṃ mūlyaṃ niṣādebhyaḥ purohita. niṣkrayārthaṃ bhagavato yathāha bhṛgunandanaḥ.

च्यवन उवाच। सहस्रं नाहम् अर्हामि किं वा त्वं मन्यसे नृप। सदृशं दीयतां मूल्यं स्वबुद्ध्या निश्चयं कुरु।

cyavana uvāca. sahasraṃ nāham arhāmi kiṃ vā tvaṃ manyase nṛpa. sadṛśaṃ dīyatāṃ mūlyaṃ svabuddhyā niścayaṃ kuru.

नहुष उवाच। सहस्राणां शतं क्षिप्रं निषादेभ्यः प्रदीयताम्। स्याद् एतत् तु भवेन् मूल्यं किं वान्यन् मन्यते भवान्।

nahuṣa uvāca. sahasrāṇāṃ śataṃ kṣipraṃ niṣādebhyaḥ pradīyatām. syād etat tu bhaven mūlyaṃ kiṃ vānyan manyate bhavān.

च्यवन उवाच। नाहं शतसहस्रेण निमेयः पार्थिवर्षभ। दीयतां सदृशं मूल्यम् अमात्यैः सह चिन्तय।

cyavana uvāca. nāhaṃ śatasahasreṇa nimeyaḥ pārthivarṣabha. dīyatāṃ sadṛśaṃ mūlyam amātyaiḥ saha cintaya.

नहुष उवाच। कोटिः प्रदीयतां मूल्यं निषादेभ्यः पुरोहित। यद् एतद् अपि नौपम्यम् अतो भूयः प्रदीयताम्।

nahuṣa uvāca. koṭiḥ pradīyatāṃ mūlyaṃ niṣādebhyaḥ purohita. yad etad api naupamyam ato bhūyaḥ pradīyatām.

च्यवन उवाच। राजन् नार्हाम्य् अहं कोटिं भूयो वापि महाद्युते। सदृशं दीयतां मूल्यं ब्राह्मणैः सह चिन्तय।

cyavana uvāca. rājan nārhāmy ahaṃ koṭiṃ bhūyo vāpi mahādyute. sadṛśaṃ dīyatāṃ mūlyaṃ brāhmaṇaiḥ saha cintaya.

नहुष उवाच। अर्धराज्यं समग्रं वा निषादेभ्यः प्रदीयताम्। एतन् मूल्यम् अहं मन्ये किं वान्यन् मन्यसे द्विज। दीयतां ते पुरोहित। अविलम्बितम् इत्य् एवम् ऋषिः कष्टात् प्रमुच्यताम्।

nahuṣa uvāca. ardharājyaṃ samagraṃ vā niṣādebhyaḥ pradīyatām. etan mūlyam ahaṃ manye kiṃ vānyan manyase dvija. dīyatāṃ te purohita. avilambitam ity evam ṛṣiḥ kaṣṭāt pramucyatām.

च्यवन उवाच। अर्धराज्यं समग्रं वा नाहम् अर्हामि पार्थिव। सदृशं दीयतां मूल्यम् ऋषिभिः सह चिन्त्यताम्।

cyavana uvāca. ardharājyaṃ samagraṃ vā nāham arhāmi pārthiva. sadṛśaṃ dīyatāṃ mūlyam ṛṣibhiḥ saha cintyatām.

भीष्म उवाच। महर्षेर् वचनं श्रुत्वा नहुषो दुःखकर्शितः। स चिन्तयाम् आस तदा सहामात्यपुरोहितः।

bhīṣma uvāca. maharṣer vacanaṃ śrutvā nahuṣo duḥkhakarśitaḥ. sa cintayām āsa tadā sahāmātyapurohitaḥ.

तत्र त्व् अन्यो वनचरः कश् चिन् मूलफलाशनः। नहुषस्य समीपस्थो गविजातो ऽभवन् मुनिः।

tatra tv anyo vanacaraḥ kaś cin mūlaphalāśanaḥ. nahuṣasya samīpastho gavijāto 'bhavan muniḥ.

स समाभाष्य राजानम् अब्रवीद् द्विजसत्तमः। तोषयिष्याम्य् अहं विप्रं यथा तुष्टो भविष्यति।

sa samābhāṣya rājānam abravīd dvijasattamaḥ. toṣayiṣyāmy ahaṃ vipraṃ yathā tuṣṭo bhaviṣyati.

नाहं मिथ्यावचो ब्रूयां स्वैरेष्व् अपि कुतो ऽन्यथा। भवतो यद् अहं ब्रूयां तत् कार्यम् अविशङ्कया।

nāhaṃ mithyāvaco brūyāṃ svaireṣv api kuto 'nyathā. bhavato yad ahaṃ brūyāṃ tat kāryam aviśaṅkayā.

नहुष उवाच। ब्रवीतु भगवान् मूल्यं महर्षेः सदृशं भृगोः। परित्रायस्व माम् अस्माद् विषयं च कुलं च मे।

nahuṣa uvāca. bravītu bhagavān mūlyaṃ maharṣeḥ sadṛśaṃ bhṛgoḥ. paritrāyasva mām asmād viṣayaṃ ca kulaṃ ca me.

हन्याद् धि भगवान् क्रुद्धस् त्रैलोक्यम् अपि केवलम्। किं पुनर् मां तपोहीनं बाहुवीर्यपरायणम्।

hanyād dhi bhagavān kruddhas trailokyam api kevalam. kiṃ punar māṃ tapohīnaṃ bāhuvīryaparāyaṇam.

अगाधे ऽम्भसि मग्नस्य सामात्यस्य सहर्त्विजः। प्लवो भव महर्षे त्वं कुरु मूल्यविनिश्चयम्।

agādhe 'mbhasi magnasya sāmātyasya sahartvijaḥ. plavo bhava maharṣe tvaṃ kuru mūlyaviniścayam.

भीष्म उवाच। नहुषस्य वचः श्रुत्वा गविजातः प्रतापवान्। उवाच हर्षयन् सर्वान् अमात्यान् पार्थिवं च तम्। गविजातः। ब्राह्मणानां गवां चैव कुलम् एकं द्विधा कृतम्। एकत्र मन्त्रास् तिष्ठन्ति हविर् अन्यत्र तिष्ठति।

bhīṣma uvāca. nahuṣasya vacaḥ śrutvā gavijātaḥ pratāpavān. uvāca harṣayan sarvān amātyān pārthivaṃ ca tam. gavijātaḥ. brāhmaṇānāṃ gavāṃ caiva kulam ekaṃ dvidhā kṛtam. ekatra mantrās tiṣṭhanti havir anyatra tiṣṭhati.

अनर्घेया महाराज द्विजा वर्णमहत्तमाः। गावश् च पृथिवीपाल गौर् मूल्यं परिकल्प्यताम्।

anargheyā mahārāja dvijā varṇamahattamāḥ. gāvaś ca pṛthivīpāla gaur mūlyaṃ parikalpyatām.

नहुषस् तु ततः श्रुत्वा महर्षेर् वचनं नृप। हर्षेण महता युक्तः सहामात्यपुरोहितः।

nahuṣas tu tataḥ śrutvā maharṣer vacanaṃ nṛpa. harṣeṇa mahatā yuktaḥ sahāmātyapurohitaḥ.

अभिगम्य भृगोः पुत्रं च्यवनं संशितव्रतम्। इदं प्रोवाच नृपते वाचा संतर्पयन्न् इव।

abhigamya bhṛgoḥ putraṃ cyavanaṃ saṃśitavratam. idaṃ provāca nṛpate vācā saṃtarpayann iva.

उत्तिष्ठोत्तिष्ठ विप्रर्षे गवा क्रीतो ऽसि भार्गव। एतन् मूल्यम् अहं मन्ये तव धर्मभृतां वर।

uttiṣṭhottiṣṭha viprarṣe gavā krīto 'si bhārgava. etan mūlyam ahaṃ manye tava dharmabhṛtāṃ vara.

च्यवन उवाच। उत्तिष्ठाम्य् एष राजेन्द्र सम्यक् क्रीतो ऽस्मि ते ऽनघ। गोभिस् तुल्यं न पश्यामि धनं किं चिद् इहाच्युत।

cyavana uvāca. uttiṣṭhāmy eṣa rājendra samyak krīto 'smi te 'nagha. gobhis tulyaṃ na paśyāmi dhanaṃ kiṃ cid ihācyuta.

कीर्तनं श्रवणं दानं दर्शनं चापि पार्थिव। गवां प्रशस्यते वीर सर्वपापहरं शिवम्।

kīrtanaṃ śravaṇaṃ dānaṃ darśanaṃ cāpi pārthiva. gavāṃ praśasyate vīra sarvapāpaharaṃ śivam.

गावो लक्ष्म्याः सदा मूलं गोषु पाप्मा न विद्यते। अन्नम् एव सदा गावो देवानां परमं हविः।

gāvo lakṣmyāḥ sadā mūlaṃ goṣu pāpmā na vidyate. annam eva sadā gāvo devānāṃ paramaṃ haviḥ.

स्वाहाकारवषट्कारौ गोषु नित्यं प्रतिष्ठितौ। गावो यज्ञप्रणेत्र्यो वै तथा यज्ञस्य ता मुखम्।

svāhākāravaṣaṭkārau goṣu nityaṃ pratiṣṭhitau. gāvo yajñapraṇetryo vai tathā yajñasya tā mukham.

अमृतं ह्य् अक्षयं दिव्यं क्षरन्ति च वहन्ति च। अमृतायतनं चैताः सर्वलोकनमस्कृताः।

amṛtaṃ hy akṣayaṃ divyaṃ kṣaranti ca vahanti ca. amṛtāyatanaṃ caitāḥ sarvalokanamaskṛtāḥ.

तेजसा वपुषा चैव गावो वह्निसमा भुवि। गावो हि सुमहत् तेजः प्राणिनां च सुखप्रदाः।

tejasā vapuṣā caiva gāvo vahnisamā bhuvi. gāvo hi sumahat tejaḥ prāṇināṃ ca sukhapradāḥ.

निविष्टं गोकुलं यत्र श्वासं मुञ्चति निर्भयम्। विराजयति तं देशं पाप्मानं चापकर्षति।

niviṣṭaṃ gokulaṃ yatra śvāsaṃ muñcati nirbhayam. virājayati taṃ deśaṃ pāpmānaṃ cāpakarṣati.

गावः स्वर्गस्य सोपानं गावः स्वर्गे ऽपि पूजिताः। गावः कामदुघा देव्यो नान्यत् किं चित् परं स्मृतम्।

gāvaḥ svargasya sopānaṃ gāvaḥ svarge 'pi pūjitāḥ. gāvaḥ kāmadughā devyo nānyat kiṃ cit paraṃ smṛtam.

इत्य् एतद् गोषु मे प्रोक्तं माहात्म्यं पार्थिवर्षभ। गुणैकदेशवचनं शक्यं पारायणं न तु।

ity etad goṣu me proktaṃ māhātmyaṃ pārthivarṣabha. guṇaikadeśavacanaṃ śakyaṃ pārāyaṇaṃ na tu.

निषादा ऊचुः। दर्शनं कथनं चैव सहास्माभिः कृतं मुने। सतां सप्तपदं मित्रं प्रसादं नः कुरु प्रभो।

niṣādā ūcuḥ. darśanaṃ kathanaṃ caiva sahāsmābhiḥ kṛtaṃ mune. satāṃ saptapadaṃ mitraṃ prasādaṃ naḥ kuru prabho.

हवींषि सर्वाणि यथा ह्य् उपभुङ्क्ते हुताशनः। एवं त्वम् अपि धर्मात्मन् पुरुषाग्निः प्रतापवान्।

havīṃṣi sarvāṇi yathā hy upabhuṅkte hutāśanaḥ. evaṃ tvam api dharmātman puruṣāgniḥ pratāpavān.

प्रसादयामहे विद्वन् भवन्तं प्रणता वयम्। अनुग्रहार्थम् अस्माकम् इयं गौः प्रतिगृह्यताम्। अत्यन्तापदि शक्तानां परित्राणं हि कुर्वताम्। या गतिर् विदिता त्व् अद्य नरके शरणं भवान्।

prasādayāmahe vidvan bhavantaṃ praṇatā vayam. anugrahārtham asmākam iyaṃ gauḥ pratigṛhyatām. atyantāpadi śaktānāṃ paritrāṇaṃ hi kurvatām. yā gatir viditā tv adya narake śaraṇaṃ bhavān.

च्यवन उवाच। कृपणस्य च यच् चक्षुर् मुनेर् आशीविषस्य च। नरं समूलं दहति कक्षम् अग्निर् इव ज्वलन्।

cyavana uvāca. kṛpaṇasya ca yac cakṣur muner āśīviṣasya ca. naraṃ samūlaṃ dahati kakṣam agnir iva jvalan.

प्रतिगृह्णामि वो धेनुं कैवर्ता मुक्तकिल्बिषाः। दिवं गच्छत वै क्षिप्रं मत्स्यैर् जालोद्धृतैः सह।

pratigṛhṇāmi vo dhenuṃ kaivartā muktakilbiṣāḥ. divaṃ gacchata vai kṣipraṃ matsyair jāloddhṛtaiḥ saha.

भीष्म उवाच। ततस् तस्य प्रसादात् ते महर्षेर् भावितात्मनः। निषादास् तेन वाक्येन सह मत्स्यैर् दिवं ययुः।

bhīṣma uvāca. tatas tasya prasādāt te maharṣer bhāvitātmanaḥ. niṣādās tena vākyena saha matsyair divaṃ yayuḥ.

ततः स राजा नहुषो विस्मितः प्रेक्ष्य धीवरान्। आरोहमाणांस् त्रिदिवं मत्स्यांश् च भरतर्षभ। आरोहणं निषादानां मत्स्यानां चैव भारत।

tataḥ sa rājā nahuṣo vismitaḥ prekṣya dhīvarān. ārohamāṇāṃs tridivaṃ matsyāṃś ca bharatarṣabha. ārohaṇaṃ niṣādānāṃ matsyānāṃ caiva bhārata.

ततस् तौ गविजश् चैव च्यवनश् च भृगूद्वहः। वराभ्याम् अनुरूपाभ्यां छन्दयाम् आसतुर् नृपम्।

tatas tau gavijaś caiva cyavanaś ca bhṛgūdvahaḥ. varābhyām anurūpābhyāṃ chandayām āsatur nṛpam.

ततो राजा महावीर्यो नहुषः पृथिवीपतिः। परम् इत्य् अब्रवीत् प्रीतस् तदा भरतसत्तम।

tato rājā mahāvīryo nahuṣaḥ pṛthivīpatiḥ. param ity abravīt prītas tadā bharatasattama.

ततो जग्राह धर्मे स स्थितिम् इन्द्रनिभो नृपः। तथेति चोदितः प्रीतस् ताव् ऋषी प्रत्यपूजयत्।

tato jagrāha dharme sa sthitim indranibho nṛpaḥ. tatheti coditaḥ prītas tāv ṛṣī pratyapūjayat.

समाप्तदीक्षश् च्यवनस् ततो ऽगच्छत् स्वम् आश्रमम्। गविजश् च महातेजाः स्वम् आश्रमपदं ययौ।

samāptadīkṣaś cyavanas tato 'gacchat svam āśramam. gavijaś ca mahātejāḥ svam āśramapadaṃ yayau.

निषादाश् च दिवं जग्मुस् ते च मत्स्या जनाधिप। नहुषो ऽपि वरं लब्ध्वा प्रविवेश पुरं स्वकम्।

niṣādāś ca divaṃ jagmus te ca matsyā janādhipa. nahuṣo 'pi varaṃ labdhvā praviveśa puraṃ svakam.

एतत् ते कथितं तात यन् मां त्वं परिपृच्छसि। दर्शने यादृशः स्नेहः संवासे च युधिष्ठिर।

etat te kathitaṃ tāta yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi. darśane yādṛśaḥ snehaḥ saṃvāse ca yudhiṣṭhira.

महाभाग्यं गवां चैव तथा धर्मविनिश्चयम्। किं भूयः कथ्यतां वीर किं ते हृदि विवक्षितम्। त्वयापि गौः प्रदातव्या सालंकारा भवेन् नृप।

mahābhāgyaṃ gavāṃ caiva tathā dharmaviniścayam. kiṃ bhūyaḥ kathyatāṃ vīra kiṃ te hṛdi vivakṣitam. tvayāpi gauḥ pradātavyā sālaṃkārā bhaven nṛpa.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...