महाभारत 13.48 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 48→

[mh-13-48] • 49 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। अर्थाश्रयाद् वा कामाद् वा वर्णानां वाप्य् अनिश्चयात्। अज्ञानाद् वापि वर्णानां जायते वर्णसंकरः।

yudhiṣṭhira uvāca. arthāśrayād vā kāmād vā varṇānāṃ vāpy aniścayāt. ajñānād vāpi varṇānāṃ jāyate varṇasaṃkaraḥ.

तेषाम् एतेन विधिना जातानां वर्णसंकरे। को धर्मः कानि कर्माणि तन् मे ब्रूहि पितामह।

teṣām etena vidhinā jātānāṃ varṇasaṃkare. ko dharmaḥ kāni karmāṇi tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। चातुर्वर्ण्यस्य कर्माणि चातुर्वर्ण्यं च केवलम्। असृजत् स ह यज्ञार्थे पूर्वम् एव प्रजापतिः।

bhīṣma uvāca. cāturvarṇyasya karmāṇi cāturvarṇyaṃ ca kevalam. asṛjat sa ha yajñārthe pūrvam eva prajāpatiḥ.

भार्याश् चतस्रो विप्रस्य द्वयोर् आत्मास्य जायते। आनुपूर्व्याद् द्वयोर् हीनौ मातृजात्यौ प्रसूयतः।

bhāryāś catasro viprasya dvayor ātmāsya jāyate. ānupūrvyād dvayor hīnau mātṛjātyau prasūyataḥ.

परं शवाद् ब्राह्मणस्यैष पुत्रः; शूद्रापुत्रं पारशवं तम् आहुः। शुश्रूषकः स्वस्य कुलस्य स स्यात्; स्वं चारित्रं नित्यम् अथो न जह्यात्।

paraṃ śavād brāhmaṇasyaiṣa putraḥ; śūdrāputraṃ pāraśavaṃ tam āhuḥ. śuśrūṣakaḥ svasya kulasya sa syāt; svaṃ cāritraṃ nityam atho na jahyāt.

सर्वान् उपायान् अपि संप्रधार्य; समुद्धरेत् स्वस्य कुलस्य तन्तुम्। ज्येष्ठो यवीयान् अपि यो द्विजस्य; शुश्रूषवान् दानपरायणः स्यात्।

sarvān upāyān api saṃpradhārya; samuddharet svasya kulasya tantum. jyeṣṭho yavīyān api yo dvijasya; śuśrūṣavān dānaparāyaṇaḥ syāt.

तिस्रः क्षत्रियसंबन्धाद् द्वयोर् आत्मास्य जायते। हीनवर्णस् तृतीयायां शूद्र उग्र इति स्मृतः।

tisraḥ kṣatriyasaṃbandhād dvayor ātmāsya jāyate. hīnavarṇas tṛtīyāyāṃ śūdra ugra iti smṛtaḥ.

द्वे चापि भार्ये वैश्यस्य द्वयोर् आत्मास्य जायते। शूद्रा शूद्रस्य चाप्य् एका शूद्रम् एव प्रजायते।

dve cāpi bhārye vaiśyasya dvayor ātmāsya jāyate. śūdrā śūdrasya cāpy ekā śūdram eva prajāyate.

अतो विशिष्टस् त्व् अधमो गुरुदारप्रधर्षकः। बाह्यं वर्णं जनयति चातुर्वर्ण्यविगर्हितम्।

ato viśiṣṭas tv adhamo gurudārapradharṣakaḥ. bāhyaṃ varṇaṃ janayati cāturvarṇyavigarhitam.

अयाज्यं क्षत्रियो व्रात्यं सूतं स्तोमक्रियापरम्। वैश्यो वैदेहकं चापि मौद्गल्यम् अपवर्जितम्।

ayājyaṃ kṣatriyo vrātyaṃ sūtaṃ stomakriyāparam. vaiśyo vaidehakaṃ cāpi maudgalyam apavarjitam.

शूद्रश् चण्डालम् अत्युग्रं वध्यघ्नं बाह्यवासिनम्। ब्राह्मण्यां संप्रजायन्त इत्य् एते कुलपांसनाः। एते मतिमतां श्रेष्ठ वर्णसंकरजाः प्रभो।

śūdraś caṇḍālam atyugraṃ vadhyaghnaṃ bāhyavāsinam. brāhmaṇyāṃ saṃprajāyanta ity ete kulapāṃsanāḥ. ete matimatāṃ śreṣṭha varṇasaṃkarajāḥ prabho.

बन्दी तु जायते वैश्यान् मागधो वाक्यजीवनः। शूद्रान् निषादो मत्स्यघ्नः क्षत्रियायां व्यतिक्रमात्।

bandī tu jāyate vaiśyān māgadho vākyajīvanaḥ. śūdrān niṣādo matsyaghnaḥ kṣatriyāyāṃ vyatikramāt.

शूद्राद् आयोगवश् चापि वैश्यायां ग्रामधर्मिणः। ब्राह्मणैर् अप्रतिग्राह्यस् तक्षा स वनजीवनः।

śūdrād āyogavaś cāpi vaiśyāyāṃ grāmadharmiṇaḥ. brāhmaṇair apratigrāhyas takṣā sa vanajīvanaḥ.

एते ऽपि सदृशं वर्णं जनयन्ति स्वयोनिषु। मातृजात्यां प्रसूयन्ते प्रवरा हीनयोनिषु।

ete 'pi sadṛśaṃ varṇaṃ janayanti svayoniṣu. mātṛjātyāṃ prasūyante pravarā hīnayoniṣu.

यथा चतुर्षु वर्णेषु द्वयोर् आत्मास्य जायते। आनन्तर्यात् तु जायन्ते तथा बाह्याः प्रधानतः।

yathā caturṣu varṇeṣu dvayor ātmāsya jāyate. ānantaryāt tu jāyante tathā bāhyāḥ pradhānataḥ.

ते चापि सदृशं वर्णं जनयन्ति स्वयोनिषु। परस्परस्य वर्तन्तो जनयन्ति विगर्हितान्।

te cāpi sadṛśaṃ varṇaṃ janayanti svayoniṣu. parasparasya vartanto janayanti vigarhitān.

यथा च शूद्रो ब्राह्मण्यां जन्तुं बाह्यं प्रसूयते। एवं बाह्यतराद् बाह्यश् चातुर्वर्ण्यात् प्रसूयते।

yathā ca śūdro brāhmaṇyāṃ jantuṃ bāhyaṃ prasūyate. evaṃ bāhyatarād bāhyaś cāturvarṇyāt prasūyate.

प्रतिलोमं तु वर्तन्तो बाह्याद् बाह्यतरं पुनः। हीना हीनात् प्रसूयन्ते वर्णाः पञ्चदशैव ते।

pratilomaṃ tu vartanto bāhyād bāhyataraṃ punaḥ. hīnā hīnāt prasūyante varṇāḥ pañcadaśaiva te.

अगम्यागमनाच् चैव वर्तते वर्णसंकरः। व्रात्यानाम् अत्र जायन्ते सैरन्ध्रा मागधेषु च। प्रसाधनोपचारज्ञम् अदासं दासजीवनम्।

agamyāgamanāc caiva vartate varṇasaṃkaraḥ. vrātyānām atra jāyante sairandhrā māgadheṣu ca. prasādhanopacārajñam adāsaṃ dāsajīvanam.

अतश् चायोगवं सूते वागुरावनजीवनम्। मैरेयकं च वैदेहः संप्रसूते ऽथ माधुकम्।

ataś cāyogavaṃ sūte vāgurāvanajīvanam. maireyakaṃ ca vaidehaḥ saṃprasūte 'tha mādhukam.

निषादो मुद्गरं सूते दाशं नावोपजीविनम्। मृतपं चापि चण्डालः श्वपाकम् अतिकुत्सितम्।

niṣādo mudgaraṃ sūte dāśaṃ nāvopajīvinam. mṛtapaṃ cāpi caṇḍālaḥ śvapākam atikutsitam.

चतुरो मागधी सूते क्रूरान् मायोपजीविनः। मांसस्वादुकरं सूदं सौगन्धम् इति संज्ञितम्।

caturo māgadhī sūte krūrān māyopajīvinaḥ. māṃsasvādukaraṃ sūdaṃ saugandham iti saṃjñitam.

वैदेहकाच् च पापिष्ठं क्रूरं भार्योपजीविनम्। निषादान् मद्रनाभं च खरयानप्रयायिनम्।

vaidehakāc ca pāpiṣṭhaṃ krūraṃ bhāryopajīvinam. niṣādān madranābhaṃ ca kharayānaprayāyinam.

चण्डालात् पुल्कसं चापि खराश्वगजभोजिनम्। मृतचेलप्रतिच्छन्नं भिन्नभाजनभोजिनम्।

caṇḍālāt pulkasaṃ cāpi kharāśvagajabhojinam. mṛtacelapraticchannaṃ bhinnabhājanabhojinam.

आयोगवीषु जायन्ते हीनवर्णासु ते त्रयः। क्षुद्रो वैदेहकाद् अन्ध्रो बहिर् ग्रामप्रतिश्रयः।

āyogavīṣu jāyante hīnavarṇāsu te trayaḥ. kṣudro vaidehakād andhro bahir grāmapratiśrayaḥ.

कारावरो निषाद्यां तु चर्मकारात् प्रजायते। चण्डालात् पाण्डुसौपाकस् त्वक्सारव्यवहारवान्।

kārāvaro niṣādyāṃ tu carmakārāt prajāyate. caṇḍālāt pāṇḍusaupākas tvaksāravyavahāravān.

आहिण्डिको निषादेन वैदेह्यां संप्रजायते। चण्डालेन तु सौपाको मौद्गल्यसमवृत्तिमान्।

āhiṇḍiko niṣādena vaidehyāṃ saṃprajāyate. caṇḍālena tu saupāko maudgalyasamavṛttimān.

निषादी चापि चण्डालात् पुत्रम् अन्तावसायिनम्। श्मशानगोचरं सूते बाह्यैर् अपि बहिष्कृतम्।

niṣādī cāpi caṇḍālāt putram antāvasāyinam. śmaśānagocaraṃ sūte bāhyair api bahiṣkṛtam.

इत्य् एताः संकरे जात्यः पितृमातृव्यतिक्रमात्। प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा वेदितव्याः स्वकर्मभिः।

ity etāḥ saṃkare jātyaḥ pitṛmātṛvyatikramāt. pracchannā vā prakāśā vā veditavyāḥ svakarmabhiḥ.

चतुर्णाम् एव वर्णानां धर्मो नान्यस्य विद्यते। वर्णानां धर्महीनेषु संज्ञा नास्तीह कस्य चित्।

caturṇām eva varṇānāṃ dharmo nānyasya vidyate. varṇānāṃ dharmahīneṣu saṃjñā nāstīha kasya cit.

यदृच्छयोपसंपन्नैर् यज्ञसाधुबहिष्कृतैः। बाह्या बाह्यैस् तु जायन्ते यथावृत्ति यथाश्रयम्।

yadṛcchayopasaṃpannair yajñasādhubahiṣkṛtaiḥ. bāhyā bāhyais tu jāyante yathāvṛtti yathāśrayam.

चतुष्पथश्मशानानि शैलांश् चान्यान् वनस्पतीन्। चैत्यद्रुमस्मशानेषु शैलेषूपवनेषु च। कार्ष्णायसम् अलंकारं परिगृह्य च नित्यशः। वसेयुर् एते पित्र्यैस् तु वर्तयन्तः स्वकर्मभिः। युञ्जन्ते चाप्य् अलंकारांस् तथोपकरणानि च।

catuṣpathaśmaśānāni śailāṃś cānyān vanaspatīn. caityadrumasmaśāneṣu śaileṣūpavaneṣu ca. kārṣṇāyasam alaṃkāraṃ parigṛhya ca nityaśaḥ. vaseyur ete pitryais tu vartayantaḥ svakarmabhiḥ. yuñjante cāpy alaṃkārāṃs tathopakaraṇāni ca.

गोब्राह्मणार्थे साहाय्यं कुर्वाणा वै न संशयः। आनृशंस्यम् अनुक्रोशः सत्यवाक्यम् अथ क्षमा।

gobrāhmaṇārthe sāhāyyaṃ kurvāṇā vai na saṃśayaḥ. ānṛśaṃsyam anukrośaḥ satyavākyam atha kṣamā.

स्वशरीरैः परित्राणं बाह्यानां सिद्धिकारकम्। मनुजव्याघ्र भवति तत्र मे नास्ति संशयः।

svaśarīraiḥ paritrāṇaṃ bāhyānāṃ siddhikārakam. manujavyāghra bhavati tatra me nāsti saṃśayaḥ.

यथोपदेशं परिकीर्तितासु; नरः प्रजायेत विचार्य बुद्धिमान्। विहीनयोनिर् हि सुतो ऽवसादयेत्; तितीर्षमाणं सलिले यथोपलम्।

yathopadeśaṃ parikīrtitāsu; naraḥ prajāyeta vicārya buddhimān. vihīnayonir hi suto 'vasādayet; titīrṣamāṇaṃ salile yathopalam.

अविद्वांसम् अलं लोके विद्वांसम् अपि वा पुनः। नयन्ते ह्य् उत्पथं नार्यः कामक्रोधवशानुगम्।

avidvāṃsam alaṃ loke vidvāṃsam api vā punaḥ. nayante hy utpathaṃ nāryaḥ kāmakrodhavaśānugam.

स्वभावश् चैव नारीणां नराणाम् इह दूषणम्। इत्यर्थं न प्रसज्जन्ते प्रमदासु विपश्चितः।

svabhāvaś caiva nārīṇāṃ narāṇām iha dūṣaṇam. ityarthaṃ na prasajjante pramadāsu vipaścitaḥ.

युधिष्ठिर उवाच। वर्णापेतम् अविज्ञातं नरं कलुषयोनिजम्। आर्यरूपम् इवानार्यं कथं विद्यामहे नृप।

yudhiṣṭhira uvāca. varṇāpetam avijñātaṃ naraṃ kaluṣayonijam. āryarūpam ivānāryaṃ kathaṃ vidyāmahe nṛpa.

भीष्म उवाच। योनिसंकलुषे जातं नानाचारसमाहितम्। कर्मभिः सज्जनाचीर्णैर् विज्ञेया योनिशुद्धता।

bhīṣma uvāca. yonisaṃkaluṣe jātaṃ nānācārasamāhitam. karmabhiḥ sajjanācīrṇair vijñeyā yoniśuddhatā.

अनार्यत्वम् अनाचारः क्रूरत्वं निष्क्रियात्मता। पुरुषं व्यञ्जयन्तीह लोके कलुषयोनिजम्।

anāryatvam anācāraḥ krūratvaṃ niṣkriyātmatā. puruṣaṃ vyañjayantīha loke kaluṣayonijam.

पित्र्यं वा भजते शीलं मातृजं वा तथोभयम्। न कथं चन संकीर्णः प्रकृतिं स्वां नियच्छति।

pitryaṃ vā bhajate śīlaṃ mātṛjaṃ vā tathobhayam. na kathaṃ cana saṃkīrṇaḥ prakṛtiṃ svāṃ niyacchati.

यथैव सदृशो रूपे मातापित्रोर् हि जायते। व्याघ्रश् चित्रैस् तथा योनिं पुरुषः स्वां नियच्छति।

yathaiva sadṛśo rūpe mātāpitror hi jāyate. vyāghraś citrais tathā yoniṃ puruṣaḥ svāṃ niyacchati.

कुलस्रोतसि संछन्ने यस्य स्याद् योनिसंकरः। संश्रयत्य् एव तच्छीलं नरो ऽल्पम् अपि वा बहु।

kulasrotasi saṃchanne yasya syād yonisaṃkaraḥ. saṃśrayaty eva tacchīlaṃ naro 'lpam api vā bahu.

आर्यरूपसमाचारं चरन्तं कृतके पथि। स्ववर्णम् अन्यवर्णं वा स्वशीलं शास्ति निश्चये।

āryarūpasamācāraṃ carantaṃ kṛtake pathi. svavarṇam anyavarṇaṃ vā svaśīlaṃ śāsti niścaye.

नानावृत्तेषु भूतेषु नानाकर्मरतेषु च। जन्मवृत्तसमं लोके सुश्लिष्टं न विरज्यते।

nānāvṛtteṣu bhūteṣu nānākarmarateṣu ca. janmavṛttasamaṃ loke suśliṣṭaṃ na virajyate.

शरीरम् इह सत्त्वेन नरस्य परिकृष्यते। ज्येष्ठमध्यावरं सत्त्वं तुल्यसत्त्वं प्रमोदते।

śarīram iha sattvena narasya parikṛṣyate. jyeṣṭhamadhyāvaraṃ sattvaṃ tulyasattvaṃ pramodate.

ज्यायांसम् अपि शीलेन विहीनं नैव पूजयेत्। अपि शूद्रं तु सद्वृत्तं धर्मज्ञम् अभिपूजयेत्। आत्मानम् आत्मनाख्याति कर्मस्वैः कर्मभिर् नरः। स्वशीलचारित्रकृतैः कर्मैर् वापि (सिच्) शुभाशुभैः।

jyāyāṃsam api śīlena vihīnaṃ naiva pūjayet. api śūdraṃ tu sadvṛttaṃ dharmajñam abhipūjayet. ātmānam ātmanākhyāti karmasvaiḥ karmabhir naraḥ. svaśīlacāritrakṛtaiḥ karmair vāpi (sic) śubhāśubhaiḥ.

आत्मानम् आख्याति हि कर्मभिर् नरः; स्वशीलचारित्रकृतैः शुभाशुभैः। प्रनष्टम् अप्य् आत्मकुलं तथा नरः; पुनः प्रकाशं कुरुते स्वकर्मभिः।

ātmānam ākhyāti hi karmabhir naraḥ; svaśīlacāritrakṛtaiḥ śubhāśubhaiḥ. pranaṣṭam apy ātmakulaṃ tathā naraḥ; punaḥ prakāśaṃ kurute svakarmabhiḥ.

योनिष्व् एतासु सर्वासु संकीर्णास्व् इतरासु च। यत्रात्मानं न जनयेद् बुधस् ताः परिवर्जयेत्।

yoniṣv etāsu sarvāsu saṃkīrṇāsv itarāsu ca. yatrātmānaṃ na janayed budhas tāḥ parivarjayet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...