महाभारत 13.47 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 47→

[mh-13-47] • 61 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। सर्वशास्त्रविधानज्ञ राजधर्मार्थवित्तम। अतीव संशयच्छेत्ता भवान् वै प्रथितः क्षितौ।

yudhiṣṭhira uvāca. sarvaśāstravidhānajña rājadharmārthavittama. atīva saṃśayacchettā bhavān vai prathitaḥ kṣitau.

कश् चित् तु संशयो मे ऽस्ति तन् मे ब्रूहि पितामह। अस्याम् आपदि कष्टायाम् अन्यं पृच्छाम कं वयम्।

kaś cit tu saṃśayo me 'sti tan me brūhi pitāmaha. asyām āpadi kaṣṭāyām anyaṃ pṛcchāma kaṃ vayam.

यथा नरेण कर्तव्यं यश् च धर्मः सनातनः। एतत् सर्वं महाबाहो भवान् व्याख्यातुम् अर्हति।

yathā nareṇa kartavyaṃ yaś ca dharmaḥ sanātanaḥ. etat sarvaṃ mahābāho bhavān vyākhyātum arhati.

चतस्रो विहिता भार्या ब्राह्मणस्य पितामह। ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या शूद्रा च रतिम् इच्छतः।

catasro vihitā bhāryā brāhmaṇasya pitāmaha. brāhmaṇī kṣatriyā vaiśyā śūdrā ca ratim icchataḥ.

तत्र जातेषु पुत्रेषु सर्वासां कुरुसत्तम। आनुपूर्व्येण कस् तेषां पित्र्यं दायाद्यम् अर्हति।

tatra jāteṣu putreṣu sarvāsāṃ kurusattama. ānupūrvyeṇa kas teṣāṃ pitryaṃ dāyādyam arhati.

केन वा किं ततो हार्यं पितृवित्तात् पितामह। एतद् इच्छामि कथितं विभागस् तेषु यः स्मृतः।

kena vā kiṃ tato hāryaṃ pitṛvittāt pitāmaha. etad icchāmi kathitaṃ vibhāgas teṣu yaḥ smṛtaḥ.

भीष्म उवाच। ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस् त्रयो वर्णा द्विजातयः। एतेषु विहितो धर्मो ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyas trayo varṇā dvijātayaḥ. eteṣu vihito dharmo brāhmaṇasya yudhiṣṭhira.

वैषम्याद् अथ वा लोभात् कामाद् वापि परंतप। ब्राह्मणस्य भवेच् छूद्रा न तु दृष्टान्ततः स्मृता।

vaiṣamyād atha vā lobhāt kāmād vāpi paraṃtapa. brāhmaṇasya bhavec chūdrā na tu dṛṣṭāntataḥ smṛtā.

शूद्रां शयनम् आरोप्य ब्राह्मणः पीडितो भवेत्। प्रायश्चित्तीयते चापि विधिदृष्टेन हेतुना।

śūdrāṃ śayanam āropya brāhmaṇaḥ pīḍito bhavet. prāyaścittīyate cāpi vidhidṛṣṭena hetunā.

तत्र जातेष्व् अपत्येषु द्विगुणं स्याद् युधिष्ठिर। अतस् ते नियमं वित्ते संप्रवक्ष्यामि भारत।

tatra jāteṣv apatyeṣu dviguṇaṃ syād yudhiṣṭhira. atas te niyamaṃ vitte saṃpravakṣyāmi bhārata.

लक्षण्यो गोवृषो यानं यत् प्रधानतमं भवेत्। ब्राह्मण्यास् तद् धरेत् पुत्र एकांशं वै पितुर् धनात्।

lakṣaṇyo govṛṣo yānaṃ yat pradhānatamaṃ bhavet. brāhmaṇyās tad dharet putra ekāṃśaṃ vai pitur dhanāt.

शेषं तु दशधा कार्यं ब्राह्मणस्वं युधिष्ठिर। तत्र तेनैव हर्तव्याश् चत्वारो ऽंशाः पितुर् धनात्।

śeṣaṃ tu daśadhā kāryaṃ brāhmaṇasvaṃ yudhiṣṭhira. tatra tenaiva hartavyāś catvāro 'ṃśāḥ pitur dhanāt.

क्षत्रियायास् तु यः पुत्रो ब्राह्मणः सो ऽप्य् असंशयः। स तु मातृविशेषेण त्रीन् अंशान् हर्तुम् अर्हति।

kṣatriyāyās tu yaḥ putro brāhmaṇaḥ so 'py asaṃśayaḥ. sa tu mātṛviśeṣeṇa trīn aṃśān hartum arhati.

वर्णे तृतीये जातस् तु वैश्यायां ब्राह्मणाद् अपि। द्विरंशस् तेन हर्तव्यो ब्राह्मणस्वाद् युधिष्ठिर।

varṇe tṛtīye jātas tu vaiśyāyāṃ brāhmaṇād api. dviraṃśas tena hartavyo brāhmaṇasvād yudhiṣṭhira.

शूद्रायां ब्राह्मणाज् जातो नित्यादेयधनः स्मृतः। अल्पं वापि प्रदातव्यं शूद्रापुत्राय भारत।

śūdrāyāṃ brāhmaṇāj jāto nityādeyadhanaḥ smṛtaḥ. alpaṃ vāpi pradātavyaṃ śūdrāputrāya bhārata.

दशधा प्रविभक्तस्य धनस्यैष भवेत् क्रमः। सवर्णासु तु जातानां समान् भागान् प्रकल्पयेत्।

daśadhā pravibhaktasya dhanasyaiṣa bhavet kramaḥ. savarṇāsu tu jātānāṃ samān bhāgān prakalpayet.

अब्राह्मणं तु मन्यन्ते शूद्रापुत्रम् अनैपुणात्। त्रिषु वर्णेषु जातो हि ब्राह्मणाद् ब्राह्मणो भवेत्।

abrāhmaṇaṃ tu manyante śūdrāputram anaipuṇāt. triṣu varṇeṣu jāto hi brāhmaṇād brāhmaṇo bhavet.

स्मृता वर्णाश् च चत्वारः पञ्चमो नाधिगम्यते। हरेत् तु दशमं भागं शूद्रापुत्रः पितुर् धनात्।

smṛtā varṇāś ca catvāraḥ pañcamo nādhigamyate. haret tu daśamaṃ bhāgaṃ śūdrāputraḥ pitur dhanāt.

तत् तु दत्तं हरेत् पित्रा नादत्तं हर्तुम् अर्हति। अवश्यं हि धनं देयं शूद्रापुत्राय भारत।

tat tu dattaṃ haret pitrā nādattaṃ hartum arhati. avaśyaṃ hi dhanaṃ deyaṃ śūdrāputrāya bhārata.

आनृशंस्यं परो धर्म इति तस्मै प्रदीयते। यत्र तत्र समुत्पन्नो गुणायैवोपकल्पते।

ānṛśaṃsyaṃ paro dharma iti tasmai pradīyate. yatra tatra samutpanno guṇāyaivopakalpate.

यदि वाप्य् एकपुत्रः स्याद् अपुत्रो यदि वा भवेत्। नाधिकं दशमाद् दद्याच् छूद्रापुत्राय भारत। स्मृत एकश् चतुर्भागः कन्याभागस् तु धर्मतः। अभ्रातृका समग्रार्हा चार्थस्येत्य् अपरे विदुः।

yadi vāpy ekaputraḥ syād aputro yadi vā bhavet. nādhikaṃ daśamād dadyāc chūdrāputrāya bhārata. smṛta ekaś caturbhāgaḥ kanyābhāgas tu dharmataḥ. abhrātṛkā samagrārhā cārthasyety apare viduḥ.

त्रैवार्षिकाद् यदा भक्ताद् अधिकं स्याद् द्विजस्य तु। यजेत तेन द्रव्येण न वृथा साधयेद् धनम्।

traivārṣikād yadā bhaktād adhikaṃ syād dvijasya tu. yajeta tena dravyeṇa na vṛthā sādhayed dhanam.

त्रिसाहस्रपरो दायः स्त्रियो देयो धनस्य वै। तच् च भर्त्रा धनं दत्तं नादत्तं भोक्तुम् अर्हति।

trisāhasraparo dāyaḥ striyo deyo dhanasya vai. tac ca bhartrā dhanaṃ dattaṃ nādattaṃ bhoktum arhati.

स्त्रीणां तु पतिदायाद्यम् उपभोगफलं स्मृतम्। नापहारं स्त्रियः कुर्युः पतिवित्तात् कथं चन।

strīṇāṃ tu patidāyādyam upabhogaphalaṃ smṛtam. nāpahāraṃ striyaḥ kuryuḥ pativittāt kathaṃ cana.

स्त्रियास् तु यद् भवेद् वित्तं पित्रा दत्तं युधिष्ठिर। ब्राह्मण्यास् तद् धरेत् कन्या यथा पुत्रस् तथा हि सा। सा हि पुत्रसमा राजन् विहिता कुरुनन्दन।

striyās tu yad bhaved vittaṃ pitrā dattaṃ yudhiṣṭhira. brāhmaṇyās tad dharet kanyā yathā putras tathā hi sā. sā hi putrasamā rājan vihitā kurunandana.

एवम् एतत् समुद्दिष्टं धर्मेषु भरतर्षभ। एतद् धर्मम् अनुस्मृत्य न वृथा साधयेद् धनम्।

evam etat samuddiṣṭaṃ dharmeṣu bharatarṣabha. etad dharmam anusmṛtya na vṛthā sādhayed dhanam.

युधिष्ठिर उवाच। शूद्रायां ब्राह्मणाज् जातो यद्य् अदेयधनः स्मृतः। केन प्रतिविशेषेण दशमो ऽप्य् अस्य दीयते।

yudhiṣṭhira uvāca. śūdrāyāṃ brāhmaṇāj jāto yady adeyadhanaḥ smṛtaḥ. kena prativiśeṣeṇa daśamo 'py asya dīyate.

ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज् जातो ब्राह्मणः स्यान् न संशयः। क्षत्रियायां तथैव स्याद् वैश्यायाम् अपि चैव हि।

brāhmaṇyāṃ brāhmaṇāj jāto brāhmaṇaḥ syān na saṃśayaḥ. kṣatriyāyāṃ tathaiva syād vaiśyāyām api caiva hi.

कस्मात् ते विषमं भागं भजेरन् नृपसत्तम। यदा सर्वे त्रयो वर्णास् त्वयोक्ता ब्राह्मणा इति।

kasmāt te viṣamaṃ bhāgaṃ bhajeran nṛpasattama. yadā sarve trayo varṇās tvayoktā brāhmaṇā iti.

भीष्म उवाच। दारा इत्य् उच्यते लोके नाम्नैकेन परंतप। प्रोक्तेन चैकनाम्नायं विशेषः सुमहान् भवेत्।

bhīṣma uvāca. dārā ity ucyate loke nāmnaikena paraṃtapa. proktena caikanāmnāyaṃ viśeṣaḥ sumahān bhavet.

तिस्रः कृत्वा पुरो भार्याः पश्चाद् विन्देत ब्राह्मणीम्। सा ज्येष्ठा सा च पूज्या स्यात् सा च ताभ्यो गरीयसी।

tisraḥ kṛtvā puro bhāryāḥ paścād vindeta brāhmaṇīm. sā jyeṣṭhā sā ca pūjyā syāt sā ca tābhyo garīyasī.

स्नानं प्रसाधनं भर्तुर् दन्तधावनम् अञ्जनम्। हव्यं कव्यं च यच् चान्यद् धर्मयुक्तं भवेद् गृहे।

snānaṃ prasādhanaṃ bhartur dantadhāvanam añjanam. havyaṃ kavyaṃ ca yac cānyad dharmayuktaṃ bhaved gṛhe.

न तस्यां जातु तिष्ठन्त्याम् अन्या तत् कर्तुम् अर्हति। ब्राह्मणी त्व् एव तत् कुर्याद् ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर।

na tasyāṃ jātu tiṣṭhantyām anyā tat kartum arhati. brāhmaṇī tv eva tat kuryād brāhmaṇasya yudhiṣṭhira.

अन्नं पानं च माल्यं च वासांस्य् आभरणानि च। ब्राह्मण्यै तानि देयानि भर्तुः सा हि गरीयसी।

annaṃ pānaṃ ca mālyaṃ ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca. brāhmaṇyai tāni deyāni bhartuḥ sā hi garīyasī.

मनुनाभिहितं शास्त्रं यच् चापि कुरुनन्दन। तत्राप्य् एष महाराज दृष्टो धर्मः सनातनः।

manunābhihitaṃ śāstraṃ yac cāpi kurunandana. tatrāpy eṣa mahārāja dṛṣṭo dharmaḥ sanātanaḥ.

अथ चेद् अन्यथा कुर्याद् यदि कामाद् युधिष्ठिर। यथा ब्राह्मणचण्डालः पूर्वदृष्टस् तथैव सः।

atha ced anyathā kuryād yadi kāmād yudhiṣṭhira. yathā brāhmaṇacaṇḍālaḥ pūrvadṛṣṭas tathaiva saḥ.

ब्राह्मण्याः सदृशः पुत्रः क्षत्रियायाश् च यो भवेत्। राजन् विशेषो नास्त्य् अत्र वर्णयोर् उभयोर् अपि।

brāhmaṇyāḥ sadṛśaḥ putraḥ kṣatriyāyāś ca yo bhavet. rājan viśeṣo nāsty atra varṇayor ubhayor api.

न तु जात्या समा लोके ब्राह्मण्याः क्षत्रिया भवेत्। ब्राह्मण्याः प्रथमः पुत्रो भूयान् स्याद् राजसत्तम। भूयो ऽपि भूयसा हार्यं पितृवित्ताद् युधिष्ठिर।

na tu jātyā samā loke brāhmaṇyāḥ kṣatriyā bhavet. brāhmaṇyāḥ prathamaḥ putro bhūyān syād rājasattama. bhūyo 'pi bhūyasā hāryaṃ pitṛvittād yudhiṣṭhira.

यथा न सदृशी जातु ब्राह्मण्याः क्षत्रिया भवेत्। क्षत्रियायास् तथा वैश्या न जातु सदृशी भवेत्।

yathā na sadṛśī jātu brāhmaṇyāḥ kṣatriyā bhavet. kṣatriyāyās tathā vaiśyā na jātu sadṛśī bhavet.

श्रीश् च राज्यं च कोशश् च क्षत्रियाणां युधिष्ठिर। विहितं दृश्यते राजन् सागरान्ता च मेदिनी।

śrīś ca rājyaṃ ca kośaś ca kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira. vihitaṃ dṛśyate rājan sāgarāntā ca medinī.

क्षत्रियो हि स्वधर्मेण श्रियं प्राप्नोति भूयसीम्। राजा दण्डधरो राजन् रक्षा नान्यत्र क्षत्रियात्।

kṣatriyo hi svadharmeṇa śriyaṃ prāpnoti bhūyasīm. rājā daṇḍadharo rājan rakṣā nānyatra kṣatriyāt.

ब्राह्मणा हि महाभागा देवानाम् अपि देवताः। तेषु राजा प्रवर्तेत पूजया विधिपूर्वकम्।

brāhmaṇā hi mahābhāgā devānām api devatāḥ. teṣu rājā pravarteta pūjayā vidhipūrvakam.

प्रणीतम् ऋषिभिर् ज्ञात्वा धर्मं शाश्वतम् अव्ययम्। लुप्यमानाः स्वधर्मेण क्षत्रियो रक्षति प्रजाः।

praṇītam ṛṣibhir jñātvā dharmaṃ śāśvatam avyayam. lupyamānāḥ svadharmeṇa kṣatriyo rakṣati prajāḥ.

दस्युभिर् ह्रियमाणं च धनं दाराश् च सर्वशः। सर्वेषाम् एव वर्णानां त्राता भवति पार्थिवः।

dasyubhir hriyamāṇaṃ ca dhanaṃ dārāś ca sarvaśaḥ. sarveṣām eva varṇānāṃ trātā bhavati pārthivaḥ.

भूयान् स्यात् क्षत्रियापुत्रो वैश्यापुत्रान् न संशयः। भूयस् तेनापि हर्तव्यं पितृवित्ताद् युधिष्ठिर। वैश्यापुत्रो ऽपि भूयांश् च शूद्रापुत्रान् न संशयः। भयं संजनयत्य् एव तस्माद् देयधनस् त्व् असौ।

bhūyān syāt kṣatriyāputro vaiśyāputrān na saṃśayaḥ. bhūyas tenāpi hartavyaṃ pitṛvittād yudhiṣṭhira. vaiśyāputro 'pi bhūyāṃś ca śūdrāputrān na saṃśayaḥ. bhayaṃ saṃjanayaty eva tasmād deyadhanas tv asau.

युधिष्ठिर उवाच। उक्तं ते विधिवद् राजन् ब्राह्मणस्वे पितामह। इतरेषां तु वर्णानां कथं विनियमो भवेत्।

yudhiṣṭhira uvāca. uktaṃ te vidhivad rājan brāhmaṇasve pitāmaha. itareṣāṃ tu varṇānāṃ kathaṃ viniyamo bhavet.

भीष्म उवाच। क्षत्रियस्यापि भार्ये द्वे विहिते कुरुनन्दन। तृतीया च भवेच् छूद्रा न तु दृष्टान्ततः स्मृता।

bhīṣma uvāca. kṣatriyasyāpi bhārye dve vihite kurunandana. tṛtīyā ca bhavec chūdrā na tu dṛṣṭāntataḥ smṛtā.

एष एव क्रमो हि स्यात् क्षत्रियाणां युधिष्ठिर। अष्टधा तु भवेत् कार्यं क्षत्रियस्वं युधिष्ठिर।

eṣa eva kramo hi syāt kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira. aṣṭadhā tu bhavet kāryaṃ kṣatriyasvaṃ yudhiṣṭhira.

क्षत्रियाया हरेत् पुत्रश् चतुरो ऽंशान् पितुर् धनात्। युद्धावहारिकं यच् च पितुः स्यात् स हरेच् च तत्।

kṣatriyāyā haret putraś caturo 'ṃśān pitur dhanāt. yuddhāvahārikaṃ yac ca pituḥ syāt sa harec ca tat.

वैश्यापुत्रस् तु भागांस् त्रीन् शूद्रापुत्रस् तथाष्टमम्। सो ऽपि दत्तं हरेत् पित्रा नादत्तं हर्तुम् अर्हति।

vaiśyāputras tu bhāgāṃs trīn śūdrāputras tathāṣṭamam. so 'pi dattaṃ haret pitrā nādattaṃ hartum arhati.

एकैव हि भवेद् भार्या वैश्यस्य कुरुनन्दन। द्वितीया वा भवेच् छूद्रा न तु दृष्टान्ततः स्मृता।

ekaiva hi bhaved bhāryā vaiśyasya kurunandana. dvitīyā vā bhavec chūdrā na tu dṛṣṭāntataḥ smṛtā.

वैश्यस्य वर्तमानस्य वैश्यायां भरतर्षभ। शूद्रायां चैव कौन्तेय तयोर् विनियमः स्मृतः।

vaiśyasya vartamānasya vaiśyāyāṃ bharatarṣabha. śūdrāyāṃ caiva kaunteya tayor viniyamaḥ smṛtaḥ.

पञ्चधा तु भवेत् कार्यं वैश्यस्वं भरतर्षभ। तयोर् अपत्ये वक्ष्यामि विभागं च जनाधिप।

pañcadhā tu bhavet kāryaṃ vaiśyasvaṃ bharatarṣabha. tayor apatye vakṣyāmi vibhāgaṃ ca janādhipa.

वैश्यापुत्रेण हर्तव्याश् चत्वारो ऽंशाः पितुर् धनात्। पञ्चमस् तु भवेद् भागः शूद्रापुत्राय भारत।

vaiśyāputreṇa hartavyāś catvāro 'ṃśāḥ pitur dhanāt. pañcamas tu bhaved bhāgaḥ śūdrāputrāya bhārata.

सो ऽपि दत्तं हरेत् पित्रा नादत्तं हर्तुम् अर्हति। त्रिभिर् वर्णैस् तथा जातः शूद्रो देयधनो भवेत्।

so 'pi dattaṃ haret pitrā nādattaṃ hartum arhati. tribhir varṇais tathā jātaḥ śūdro deyadhano bhavet.

शूद्रस्य स्यात् सवर्णैव भार्या नान्या कथं चन। शूद्रस्य समभागः स्याद् यदि पुत्रशतं भवेत्।

śūdrasya syāt savarṇaiva bhāryā nānyā kathaṃ cana. śūdrasya samabhāgaḥ syād yadi putraśataṃ bhavet.

जातानां समवर्णासु पुत्राणाम् अविशेषतः। सर्वेषाम् एव वर्णानां समभागो धने स्मृतः।

jātānāṃ samavarṇāsu putrāṇām aviśeṣataḥ. sarveṣām eva varṇānāṃ samabhāgo dhane smṛtaḥ.

ज्येष्ठस्य भागो ज्येष्ठः स्याद् एकांशो यः प्रधानतः। एष दायविधिः पार्थ पूर्वम् उक्तः स्वयंभुवा।

jyeṣṭhasya bhāgo jyeṣṭhaḥ syād ekāṃśo yaḥ pradhānataḥ. eṣa dāyavidhiḥ pārtha pūrvam uktaḥ svayaṃbhuvā.

समवर्णासु जातानां विशेषो ऽस्त्य् अपरो नृप। विवाहवैशेष्यकृतः पूर्वः पूर्वो विशिष्यते।

samavarṇāsu jātānāṃ viśeṣo 'sty aparo nṛpa. vivāhavaiśeṣyakṛtaḥ pūrvaḥ pūrvo viśiṣyate.

हरेज् ज्येष्ठः प्रधानांशम् एकं तुल्यासुतेष्व् अपि। मध्यमो मध्यमं चैव कनीयांस् तु कनीयसम्।

harej jyeṣṭhaḥ pradhānāṃśam ekaṃ tulyāsuteṣv api. madhyamo madhyamaṃ caiva kanīyāṃs tu kanīyasam.

एवं जातिषु सर्वासु सवर्णाः श्रेष्ठतां गताः। महर्षिर् अपि चैतद् वै मारीचः काश्यपो ऽब्रवीत्।

evaṃ jātiṣu sarvāsu savarṇāḥ śreṣṭhatāṃ gatāḥ. maharṣir api caitad vai mārīcaḥ kāśyapo 'bravīt.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...