महाभारत 13.44 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 44→

[mh-13-44] • 54 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। यन् मूलं सर्वधर्माणां प्रजनस्य गृहस्य च। पितृदेवातिथीनां च तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. yan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ prajanasya gṛhasya ca. pitṛdevātithīnāṃ ca tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अयं हि सर्वधर्माणां धर्मश् चिन्त्यतमो मतः। कीदृशाय प्रदेया स्यात् कन्येति वसुधाधिप।

bhīṣma uvāca. ayaṃ hi sarvadharmāṇāṃ dharmaś cintyatamo mataḥ. kīdṛśāya pradeyā syāt kanyeti vasudhādhipa.

शीलवृत्ते समाज्ञाय विद्यां योनिं च कर्म च। अद्भिर् एव प्रदातव्या कन्या गुणवते वरे। ब्राह्मणानां सताम् एष धर्मो नित्यं युधिष्ठिर।

śīlavṛtte samājñāya vidyāṃ yoniṃ ca karma ca. adbhir eva pradātavyā kanyā guṇavate vare. brāhmaṇānāṃ satām eṣa dharmo nityaṃ yudhiṣṭhira.

आवाह्यम् आवहेद् एवं यो दद्याद् अनुकूलतः। शिष्टानां क्षत्रियाणां च धर्म एष सनातनः।

āvāhyam āvahed evaṃ yo dadyād anukūlataḥ. śiṣṭānāṃ kṣatriyāṇāṃ ca dharma eṣa sanātanaḥ.

आत्माभिप्रेतम् उत्सृज्य कन्याभिप्रेत एव यः। अभिप्रेता च या यस्य तस्मै देया युधिष्ठिर। गान्धर्वम् इति तं धर्मं प्राहुर् धर्मविदो जनाः।

ātmābhipretam utsṛjya kanyābhipreta eva yaḥ. abhipretā ca yā yasya tasmai deyā yudhiṣṭhira. gāndharvam iti taṃ dharmaṃ prāhur dharmavido janāḥ.

धनेन बहुना क्रीत्वा संप्रलोभ्य च बान्धवान्। असुराणां नृपैतं वै धर्मम् आहुर् मनीषिणः।

dhanena bahunā krītvā saṃpralobhya ca bāndhavān. asurāṇāṃ nṛpaitaṃ vai dharmam āhur manīṣiṇaḥ.

हत्वा छित्त्वा च शीर्षाणि रुदतां रुदतीं गृहात्। प्रसह्य हरणं तात राक्षसं धर्मलक्षणम्। सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति। स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचः प्रथितो ऽधमः।

hatvā chittvā ca śīrṣāṇi rudatāṃ rudatīṃ gṛhāt. prasahya haraṇaṃ tāta rākṣasaṃ dharmalakṣaṇam. suptāṃ mattāṃ pramattāṃ vā raho yatropagacchati. sa pāpiṣṭho vivāhānāṃ paiśācaḥ prathito 'dhamaḥ.

पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वाव् अधर्म्यौ युधिष्ठिर। पैशाच आसुरश् चैव न कर्तव्यौ कथं चन।

pañcānāṃ tu trayo dharmyā dvāv adharmyau yudhiṣṭhira. paiśāca āsuraś caiva na kartavyau kathaṃ cana.

ब्राह्मः क्षात्रो ऽथ गान्धर्व एते धर्म्या नरर्षभ। पृथग् वा यदि वा मिश्राः कर्तव्या नात्र संशयः।

brāhmaḥ kṣātro 'tha gāndharva ete dharmyā nararṣabha. pṛthag vā yadi vā miśrāḥ kartavyā nātra saṃśayaḥ.

तिस्रो भार्या ब्राह्मणस्य द्वे भार्ये क्षत्रियस्य तु। वैश्यः स्वजातिं विन्देत तास्व् अपत्यं समं भवेत्।

tisro bhāryā brāhmaṇasya dve bhārye kṣatriyasya tu. vaiśyaḥ svajātiṃ vindeta tāsv apatyaṃ samaṃ bhavet.

ब्राह्मणी तु भवेज् ज्येष्ठा क्षत्रिया क्षत्रियस्य तु। रत्यर्थम् अपि शूद्रा स्यान् नेत्य् आहुर् अपरे जनाः।

brāhmaṇī tu bhavej jyeṣṭhā kṣatriyā kṣatriyasya tu. ratyartham api śūdrā syān nety āhur apare janāḥ.

अपत्यजन्म शूद्रायां न प्रशंसन्ति साधवः। शूद्रायां जनयन् विप्रः प्रायश्चित्ती विधीयते। नातिबालां वहन्त्य् अन्ये अनित्यत्वात् प्रजार्थिनः। वहन्ति कर्मिणस् तस्याम् अन्तःशुद्धिव्यपेक्षया। अपरान्वयसंभूतां संस्वप्नादिविवर्जिताम्। कामो यस्यां निषिद्धश् च के चिद् इच्छन्ति चापदि।

apatyajanma śūdrāyāṃ na praśaṃsanti sādhavaḥ. śūdrāyāṃ janayan vipraḥ prāyaścittī vidhīyate. nātibālāṃ vahanty anye anityatvāt prajārthinaḥ. vahanti karmiṇas tasyām antaḥśuddhivyapekṣayā. aparānvayasaṃbhūtāṃ saṃsvapnādivivarjitām. kāmo yasyāṃ niṣiddhaś ca ke cid icchanti cāpadi.

त्रिंशद्वर्षो दशवर्षां भार्यां विन्देत नग्निकाम्। एकविंशतिवर्षो वा सप्तवर्षाम् अवाप्नुयात्।

triṃśadvarṣo daśavarṣāṃ bhāryāṃ vindeta nagnikām. ekaviṃśativarṣo vā saptavarṣām avāpnuyāt.

यस्यास् तु न भवेद् भ्राता पिता वा भरतर्षभ। नोपयच्छेत तां जातु पुत्रिकाधर्मिणी हि सा।

yasyās tu na bhaved bhrātā pitā vā bharatarṣabha. nopayaccheta tāṃ jātu putrikādharmiṇī hi sā.

त्रीणि वर्षाण्य् उदीक्षेत कन्या ऋतुमती सती। चतुर्थे त्व् अथ संप्राप्ते स्वयं भर्तारम् अर्जयेत्।

trīṇi varṣāṇy udīkṣeta kanyā ṛtumatī satī. caturthe tv atha saṃprāpte svayaṃ bhartāram arjayet.

प्रजनो हीयते तस्या रतिश् च भरतर्षभ। अतो ऽन्यथा वर्तमाना भवेद् वाच्या प्रजापतेः।

prajano hīyate tasyā ratiś ca bharatarṣabha. ato 'nyathā vartamānā bhaved vācyā prajāpateḥ.

असपिण्डा च या मातुर् असगोत्रा च या पितुः। इत्य् एताम् अनुगच्छेत तं धर्मं मनुर् अब्रवीत्। सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने।

asapiṇḍā ca yā mātur asagotrā ca yā pituḥ. ity etām anugaccheta taṃ dharmaṃ manur abravīt. sā praśastā dvijātīnāṃ dārakarmaṇi maithune.

युधिष्ठिर उवाच। शुल्कम् अन्येन दत्तं स्याद् ददानीत्य् आह चापरः। बलाद् अन्यः प्रभाषेत धनम् अन्यः प्रदर्शयेत्।

yudhiṣṭhira uvāca. śulkam anyena dattaṃ syād dadānīty āha cāparaḥ. balād anyaḥ prabhāṣeta dhanam anyaḥ pradarśayet.

पाणिग्रहीता त्व् अन्यः स्यात् कस्य कन्या पितामह। तत्त्वं जिज्ञासमानानां चक्षुर् भवतु नो भवान्।

pāṇigrahītā tv anyaḥ syāt kasya kanyā pitāmaha. tattvaṃ jijñāsamānānāṃ cakṣur bhavatu no bhavān.

भीष्म उवाच। यत् किं चित् कर्म मानुष्यं संस्थानाय प्रकृष्यते। मन्त्रवन् मन्त्रितं तस्य मृषावादस् तु पातकः।

bhīṣma uvāca. yat kiṃ cit karma mānuṣyaṃ saṃsthānāya prakṛṣyate. mantravan mantritaṃ tasya mṛṣāvādas tu pātakaḥ.

भार्यापत्यृत्विगाचार्याः शिष्योपाध्याय एव च। मृषोक्ते दण्डम् अर्हन्ति नेत्य् आहुर् अपरे जनाः।

bhāryāpatyṛtvigācāryāḥ śiṣyopādhyāya eva ca. mṛṣokte daṇḍam arhanti nety āhur apare janāḥ.

न ह्य् अकामेन संवादं मनुर् एवं प्रशंसति। अयशस्यम् अधर्म्यं च यन् मृषा धर्मकोपनम्।

na hy akāmena saṃvādaṃ manur evaṃ praśaṃsati. ayaśasyam adharmyaṃ ca yan mṛṣā dharmakopanam.

नैकान्तदोष एकस्मिंस् तद् दानं नोपलभ्यते। धर्मतो यां प्रयच्छन्ति यां च क्रीणन्ति भारत।

naikāntadoṣa ekasmiṃs tad dānaṃ nopalabhyate. dharmato yāṃ prayacchanti yāṃ ca krīṇanti bhārata.

बन्धुभिः समनुज्ञातो मन्त्रहोमौ प्रयोजयेत्। तथा सिध्यन्ति ते मन्त्रा नादत्तायाः कथं चन।

bandhubhiḥ samanujñāto mantrahomau prayojayet. tathā sidhyanti te mantrā nādattāyāḥ kathaṃ cana.

यस् त्व् अत्र मन्त्रसमयो भार्यापत्योर् मिथः कृतः। तम् एवाहुर् गरीयांसं यश् चासौ ज्ञातिभिः कृतः।

yas tv atra mantrasamayo bhāryāpatyor mithaḥ kṛtaḥ. tam evāhur garīyāṃsaṃ yaś cāsau jñātibhiḥ kṛtaḥ.

देवदत्तां पतिर् भार्यां वेत्ति धर्मस्य शासनात्। सा दैवीं मानुषीं वाचम् अनृतां पर्युदस्यति।

devadattāṃ patir bhāryāṃ vetti dharmasya śāsanāt. sā daivīṃ mānuṣīṃ vācam anṛtāṃ paryudasyati.

युधिष्ठिर उवाच। कन्यायां प्राप्तशुल्कायां ज्यायांश् चेद् आव्रजेद् वरः। धर्मकामार्थसंपन्नो वाच्यम् अत्रानृतं न वा।

yudhiṣṭhira uvāca. kanyāyāṃ prāptaśulkāyāṃ jyāyāṃś ced āvrajed varaḥ. dharmakāmārthasaṃpanno vācyam atrānṛtaṃ na vā.

तस्मिन्न् उभयतो दोषे कुर्वञ् छ्रेयः समाचरेत्। अयं नः सर्वधर्माणां धर्मश् चिन्त्यतमो मतः।

tasminn ubhayato doṣe kurvañ chreyaḥ samācaret. ayaṃ naḥ sarvadharmāṇāṃ dharmaś cintyatamo mataḥ.

तत्त्वं जिज्ञासमानानां चक्षुर् भवतु नो भवान्। तद् एतत् सर्वम् आचक्ष्व न हि तृप्यामि कथ्यताम्।

tattvaṃ jijñāsamānānāṃ cakṣur bhavatu no bhavān. tad etat sarvam ācakṣva na hi tṛpyāmi kathyatām.

भीष्म उवाच। न वै निष्ठाकरं शुल्कं ज्ञात्वासीत् तेन नाहृतम्। न हि शुल्कपराः सन्तः कन्यां ददति कर्हि चित्।

bhīṣma uvāca. na vai niṣṭhākaraṃ śulkaṃ jñātvāsīt tena nāhṛtam. na hi śulkaparāḥ santaḥ kanyāṃ dadati karhi cit.

अन्यैर् गुणैर् उपेतं तु शुल्कं याचन्ति बान्धवाः। अलंकृत्वा वहस्वेति यो दद्याद् अनुकूलतः।

anyair guṇair upetaṃ tu śulkaṃ yācanti bāndhavāḥ. alaṃkṛtvā vahasveti yo dadyād anukūlataḥ.

तच् च तां च ददात्य् एव न शुल्कं विक्रयो न सः। प्रतिगृह्य भवेद् देयम् एष धर्मः सनातनः।

tac ca tāṃ ca dadāty eva na śulkaṃ vikrayo na saḥ. pratigṛhya bhaved deyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ.

दास्यामि भवते कन्याम् इति पूर्वं नभाषितम्। ये चैवाहुर् ये च नाहुर् ये चावश्यं वदन्त्य् उत।

dāsyāmi bhavate kanyām iti pūrvaṃ nabhāṣitam. ye caivāhur ye ca nāhur ye cāvaśyaṃ vadanty uta.

तस्माद् आ ग्रहणात् पाणेर् याचयन्ति परस्परम्। कन्यावरः पुरा दत्तो मरुद्भिर् इति नः श्रुतम्।

tasmād ā grahaṇāt pāṇer yācayanti parasparam. kanyāvaraḥ purā datto marudbhir iti naḥ śrutam.

नानिष्टाय प्रदातव्या कन्या इत्य् ऋषिचोदितम्। तन् मूलं काममूलस्य प्रजनस्येति मे मतिः।

nāniṣṭāya pradātavyā kanyā ity ṛṣicoditam. tan mūlaṃ kāmamūlasya prajanasyeti me matiḥ.

समीक्ष्य च बहून् दोषान् संवासाद् विद्विषाणयोः। यथा निष्ठाकरं शुल्कं न जात्व् आसीत् तथा शृणु।

samīkṣya ca bahūn doṣān saṃvāsād vidviṣāṇayoḥ. yathā niṣṭhākaraṃ śulkaṃ na jātv āsīt tathā śṛṇu.

अहं विचित्रवीर्याय द्वे कन्ये समुदावहम्। जित्वा च मागधान् सर्वान् काशीन् अथ च कोसलान्। गृहीतपाणिर् एकासीत् प्राप्तशुल्कापराभवत्।

ahaṃ vicitravīryāya dve kanye samudāvaham. jitvā ca māgadhān sarvān kāśīn atha ca kosalān. gṛhītapāṇir ekāsīt prāptaśulkāparābhavat.

पाणौ गृहीता तत्रैव विसृज्या इति मे पिता। अब्रवीद् इतरां कन्याम् आवहत् स तु कौरवः।

pāṇau gṛhītā tatraiva visṛjyā iti me pitā. abravīd itarāṃ kanyām āvahat sa tu kauravaḥ.

अप्य् अन्याम् अनुपप्रच्छ शङ्कमानः पितुर् वचः। अतीव ह्य् अस्य धर्मेप्सा पितुर् मे ऽभ्यधिकाभवत्।

apy anyām anupapraccha śaṅkamānaḥ pitur vacaḥ. atīva hy asya dharmepsā pitur me 'bhyadhikābhavat.

ततो ऽहम् अब्रुवं राजन्न् आचारेप्सुर् इदं वचः। आचारं तत्त्वतो वेत्तुम् इच्छामीति पुनः पुनः।

tato 'ham abruvaṃ rājann ācārepsur idaṃ vacaḥ. ācāraṃ tattvato vettum icchāmīti punaḥ punaḥ.

ततो मयैवम् उक्ते तु वाक्ये धर्मभृतां वरः। पिता मम महाराज बाह्लीको वाक्यम् अब्रवीत्।

tato mayaivam ukte tu vākye dharmabhṛtāṃ varaḥ. pitā mama mahārāja bāhlīko vākyam abravīt.

यदि वः शुल्कतो निष्ठा न पाणिग्रहणं तथा। लाजान्तरम् उपासीत प्राप्तशुल्का पतिं वृतम्।

yadi vaḥ śulkato niṣṭhā na pāṇigrahaṇaṃ tathā. lājāntaram upāsīta prāptaśulkā patiṃ vṛtam.

न हि धर्मविदः प्राहुः प्रमाणं वाक्यतः स्मृतम्। येषां वै शुल्कतो निष्ठा न पाणिग्रहणात् तथा।

na hi dharmavidaḥ prāhuḥ pramāṇaṃ vākyataḥ smṛtam. yeṣāṃ vai śulkato niṣṭhā na pāṇigrahaṇāt tathā.

प्रसिद्धं भाषितं दाने तेषां प्रत्यसनं पुनः। ये मन्यन्ते क्रयं शुल्कं न ते धर्मविदो जनाः।

prasiddhaṃ bhāṣitaṃ dāne teṣāṃ pratyasanaṃ punaḥ. ye manyante krayaṃ śulkaṃ na te dharmavido janāḥ.

न चैतेभ्यः प्रदातव्या न वोढव्या तथाविधा। न ह्य् एव भार्या क्रेतव्या न विक्रेया कथं चन।

na caitebhyaḥ pradātavyā na voḍhavyā tathāvidhā. na hy eva bhāryā kretavyā na vikreyā kathaṃ cana.

ये च क्रीणन्ति दासीवद् ये च विक्रीणते जनाः। भवेत् तेषां तथा निष्ठा लुब्धानां पापचेतसाम्।

ye ca krīṇanti dāsīvad ye ca vikrīṇate janāḥ. bhavet teṣāṃ tathā niṣṭhā lubdhānāṃ pāpacetasām.

अस्मिन् धर्मे सत्यवन्तं पर्यपृच्छन्त वै जनाः। कन्यायाः प्राप्तशुल्कायाः शुल्कदः प्रशमं गतः।

asmin dharme satyavantaṃ paryapṛcchanta vai janāḥ. kanyāyāḥ prāptaśulkāyāḥ śulkadaḥ praśamaṃ gataḥ.

पाणिग्रहीता चान्यः स्याद् अत्र नो धर्मसंशयः। तन् नश् छिन्धि महाप्राज्ञ त्वं हि वै प्राज्ञसंमतः। तत्त्वं जिज्ञासमानानां चक्षुर् भवतु नो भवान्।

pāṇigrahītā cānyaḥ syād atra no dharmasaṃśayaḥ. tan naś chindhi mahāprājña tvaṃ hi vai prājñasaṃmataḥ. tattvaṃ jijñāsamānānāṃ cakṣur bhavatu no bhavān.

तान् एवं ब्रुवतः सर्वान् सत्यवान् वाक्यम् अब्रवीत्। यत्रेष्टं तत्र देया स्यान् नात्र कार्या विचारणा। कुर्वते जीवतो ऽप्य् एवं मृते नैवास्ति संशयः।

tān evaṃ bruvataḥ sarvān satyavān vākyam abravīt. yatreṣṭaṃ tatra deyā syān nātra kāryā vicāraṇā. kurvate jīvato 'py evaṃ mṛte naivāsti saṃśayaḥ.

देवरं प्रविशेत् कन्या तप्येद् वापि महत् तपः। तम् एवानुव्रता भूत्वा पाणिग्राहस्य नाम सा।

devaraṃ praviśet kanyā tapyed vāpi mahat tapaḥ. tam evānuvratā bhūtvā pāṇigrāhasya nāma sā.

लिखन्त्य् एव तु केषां चिद् अपरेषां शनैर् अपि। इति ये संवदन्त्य् अत्र त एतं निश्चयं विदुः।

likhanty eva tu keṣāṃ cid apareṣāṃ śanair api. iti ye saṃvadanty atra ta etaṃ niścayaṃ viduḥ.

तत् पाणिग्रहणात् पूर्वम् उत्तरं यत्र वर्तते। सर्वमङ्गलमन्त्रं वै मृषावादस् तु पातकः।

tat pāṇigrahaṇāt pūrvam uttaraṃ yatra vartate. sarvamaṅgalamantraṃ vai mṛṣāvādas tu pātakaḥ.

पाणिग्रहणमन्त्राणां निष्ठा स्यात् सप्तमे पदे। पाणिग्राहस्य भार्या स्याद् यस्य चाद्भिः प्रदीयते।

pāṇigrahaṇamantrāṇāṃ niṣṭhā syāt saptame pade. pāṇigrāhasya bhāryā syād yasya cādbhiḥ pradīyate.

अनुकूलाम् अनुवंशां भ्रात्रा दत्ताम् उपाग्निकाम्। परिक्रम्य यथान्यायं भार्यां विन्देद् द्विजोत्तमः।

anukūlām anuvaṃśāṃ bhrātrā dattām upāgnikām. parikramya yathānyāyaṃ bhāryāṃ vinded dvijottamaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...