महाभारत 13.40 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 40→

[mh-13-40] • 59 श्लोकाः

भीष्म उवाच। एवम् एतन् महाबाहो नात्र मिथ्यास्ति किं चन। यथा ब्रवीषि कौरव्य नारीं प्रति जनाधिप।

bhīṣma uvāca. evam etan mahābāho nātra mithyāsti kiṃ cana. yathā bravīṣi kauravya nārīṃ prati janādhipa.

अत्र ते वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्। यथा रक्षा कृता पूर्वं विपुलेन महात्मना।

atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam. yathā rakṣā kṛtā pūrvaṃ vipulena mahātmanā.

प्रमदाश् च यथा सृष्टा ब्रह्मणा भरतर्षभ। यदर्थं तच् च ते तात प्रवक्ष्ये वसुधाधिप।

pramadāś ca yathā sṛṣṭā brahmaṇā bharatarṣabha. yadarthaṃ tac ca te tāta pravakṣye vasudhādhipa.

न हि स्त्रीभ्य परं पुत्र पापीयः किं चिद् अस्ति वै। अग्निर् हि प्रमदा दीप्तो मायाश् च मयजा विभो। क्षुरधारा विषं सर्पो मृत्युर् इत्य् एकतः स्त्रियः।

na hi strībhya paraṃ putra pāpīyaḥ kiṃ cid asti vai. agnir hi pramadā dīpto māyāś ca mayajā vibho. kṣuradhārā viṣaṃ sarpo mṛtyur ity ekataḥ striyaḥ.

इमाः प्रजा महाबाहो धार्मिका इति नः श्रुतम्। स्वयं गच्छन्ति देवत्वं ततो देवान् इयाद् भयम्।

imāḥ prajā mahābāho dhārmikā iti naḥ śrutam. svayaṃ gacchanti devatvaṃ tato devān iyād bhayam.

अथाभ्यगच्छन् देवास् ते पितामहम् अरिंदम। निवेद्य मानसं चापि तूष्णीम् आसन्न् अवाङ्मुखाः।

athābhyagacchan devās te pitāmaham ariṃdama. nivedya mānasaṃ cāpi tūṣṇīm āsann avāṅmukhāḥ.

तेषाम् अन्तर्गतं ज्ञात्वा देवानां स पितामहः। मानवानां प्रमोहार्थं कृत्या नार्यो ऽसृजत् प्रभुः।

teṣām antargataṃ jñātvā devānāṃ sa pitāmahaḥ. mānavānāṃ pramohārthaṃ kṛtyā nāryo 'sṛjat prabhuḥ.

पूर्वसर्गे तु कौन्तेय साध्व्यो नार्य इहाभवन्। असाध्व्यस् तु समुत्पन्ना कृत्या सर्गात् प्रजापतेः।

pūrvasarge tu kaunteya sādhvyo nārya ihābhavan. asādhvyas tu samutpannā kṛtyā sargāt prajāpateḥ.

ताभ्यः कामान् यथाकामं प्रादाद् धि स पितामहः। ताः कामलुब्धाः प्रमदाः प्रामथ्नन्त नरांस् तदा।

tābhyaḥ kāmān yathākāmaṃ prādād dhi sa pitāmahaḥ. tāḥ kāmalubdhāḥ pramadāḥ prāmathnanta narāṃs tadā.

क्रोधं कामस्य देवेशः सहायं चासृजत् प्रभुः। असज्जन्त प्रजाः सर्वाः कामक्रोधवशं गताः। द्विजानां च गुरूणां च महागुरुनृपादिनाम्। क्षणस्त्रीसङ्गकामोत्था यातनाहो निरन्तरा। अरक्तमनसां नित्यं ब्रह्मचर्यमलात्मनाम्। तपोदमार्चनाध्यानयुक्तानां शुद्धिर् उत्तमा।

krodhaṃ kāmasya deveśaḥ sahāyaṃ cāsṛjat prabhuḥ. asajjanta prajāḥ sarvāḥ kāmakrodhavaśaṃ gatāḥ. dvijānāṃ ca gurūṇāṃ ca mahāgurunṛpādinām. kṣaṇastrīsaṅgakāmotthā yātanāho nirantarā. araktamanasāṃ nityaṃ brahmacaryamalātmanām. tapodamārcanādhyānayuktānāṃ śuddhir uttamā.

न च स्त्रीणां क्रिया का चिद् इति धर्मो व्यवस्थितः। निरिन्द्रिया अमन्त्राश् च स्त्रियो ऽनृतम् इति श्रुतिः।

na ca strīṇāṃ kriyā kā cid iti dharmo vyavasthitaḥ. nirindriyā amantrāś ca striyo 'nṛtam iti śrutiḥ.

शय्यासनम् अलंकारम् अन्नपानम् अनार्यताम्। दुर्वाग्भावं रतिं चैव ददौ स्त्रीभ्यः प्रजापतिः।

śayyāsanam alaṃkāram annapānam anāryatām. durvāgbhāvaṃ ratiṃ caiva dadau strībhyaḥ prajāpatiḥ.

न तासां रक्षणं कर्तुं शक्यं पुंसा कथं चन। अपि विश्वकृता तात कुतस् तु पुरुषैर् इह।

na tāsāṃ rakṣaṇaṃ kartuṃ śakyaṃ puṃsā kathaṃ cana. api viśvakṛtā tāta kutas tu puruṣair iha.

वाचा वा वधबन्धैर् वा क्लेशैर् वा विविधैस् तथा। न शक्या रक्षितुं नार्यस् ता हि नित्यम् असंयताः।

vācā vā vadhabandhair vā kleśair vā vividhais tathā. na śakyā rakṣituṃ nāryas tā hi nityam asaṃyatāḥ.

इदं तु पुरुषव्याघ्र पुरस्ताच् छ्रुतवान् अहम्। यथा रक्षा कृता पूर्वं विपुलेन गुरुस्त्रियः। तन् निबोध महाराज कथयामि समासतः।

idaṃ tu puruṣavyāghra purastāc chrutavān aham. yathā rakṣā kṛtā pūrvaṃ vipulena gurustriyaḥ. tan nibodha mahārāja kathayāmi samāsataḥ.

ऋषिर् आसीन् महाभागो देवशर्मेति विश्रुतः। तस्य भार्या रुचिर् नाम रूपेणासदृशी भुवि।

ṛṣir āsīn mahābhāgo devaśarmeti viśrutaḥ. tasya bhāryā rucir nāma rūpeṇāsadṛśī bhuvi.

तस्य रूपेण संमत्ता देवगन्धर्वदानवाः। विशेषतस् तु राजेन्द्र वृत्रहा पाकशासनः।

tasya rūpeṇa saṃmattā devagandharvadānavāḥ. viśeṣatas tu rājendra vṛtrahā pākaśāsanaḥ.

नारीणां चरितज्ञश् च देवशर्मा महामुनिः। यथाशक्ति यथोत्साहं भार्यां ताम् अभ्यरक्षत।

nārīṇāṃ caritajñaś ca devaśarmā mahāmuniḥ. yathāśakti yathotsāhaṃ bhāryāṃ tām abhyarakṣata.

पुरंदरं च जानीते परस्त्रीकामचारिणम्। तस्माद् यत्नेन भार्याया रक्षणं स चकार ह।

puraṃdaraṃ ca jānīte parastrīkāmacāriṇam. tasmād yatnena bhāryāyā rakṣaṇaṃ sa cakāra ha.

स कदा चिद् ऋषिस् तात यज्ञं कर्तुमनास् तदा। भार्यासंरक्षणं कार्यं कथं स्याद् इत्य् अचिन्तयत्।

sa kadā cid ṛṣis tāta yajñaṃ kartumanās tadā. bhāryāsaṃrakṣaṇaṃ kāryaṃ kathaṃ syād ity acintayat.

रक्षाविधानं मनसा स विचिन्त्य महातपाः। आहूय दयितं शिष्यं विपुलं प्राह भार्गवम्।

rakṣāvidhānaṃ manasā sa vicintya mahātapāḥ. āhūya dayitaṃ śiṣyaṃ vipulaṃ prāha bhārgavam.

यज्ञकारो गमिष्यामि रुचिं चेमां सुरेश्वरः। पुत्र प्रार्थयते नित्यं तां रक्षस्व यथाबलम्।

yajñakāro gamiṣyāmi ruciṃ cemāṃ sureśvaraḥ. putra prārthayate nityaṃ tāṃ rakṣasva yathābalam.

अप्रमत्तेन ते भाव्यं सदा प्रति पुरंदरम्। स हि रूपाणि कुरुते विविधानि भृगूद्वह।

apramattena te bhāvyaṃ sadā prati puraṃdaram. sa hi rūpāṇi kurute vividhāni bhṛgūdvaha.

इत्य् उक्तो विपुलस् तेन तपस्वी नियतेन्द्रियः। सदैवोग्रतपा राजन्न् अग्न्यर्कसदृशद्युतिः।

ity ukto vipulas tena tapasvī niyatendriyaḥ. sadaivogratapā rājann agnyarkasadṛśadyutiḥ.

धर्मज्ञः सत्यवादी च तथेति प्रत्यभाषत। पुनश् चेदं महाराज पप्रच्छ प्रथितं गुरुम्।

dharmajñaḥ satyavādī ca tatheti pratyabhāṣata. punaś cedaṃ mahārāja papraccha prathitaṃ gurum.

कानि रूपाणि शक्रस्य भवन्त्य् आगच्छतो मुने। वपुस् तेजश् च कीदृग् वै तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि।

kāni rūpāṇi śakrasya bhavanty āgacchato mune. vapus tejaś ca kīdṛg vai tan me vyākhyātum arhasi.

ततः स भगवांस् तस्मै विपुलाय महात्मने। आचचक्षे यथातत्त्वं मायां शक्रस्य भारत।

tataḥ sa bhagavāṃs tasmai vipulāya mahātmane. ācacakṣe yathātattvaṃ māyāṃ śakrasya bhārata.

बहुमायः स विप्रर्षे बलहा पाकशासनः। तांस् तान् विकुरुते भावान् बहून् अथ मुहुर् मुहुः।

bahumāyaḥ sa viprarṣe balahā pākaśāsanaḥ. tāṃs tān vikurute bhāvān bahūn atha muhur muhuḥ.

किरीटी वज्रभृद् धन्वी मुकुटी बद्धकुण्डलः। भवत्य् अथ मुहूर्तेन चण्डालसमदर्शनः।

kirīṭī vajrabhṛd dhanvī mukuṭī baddhakuṇḍalaḥ. bhavaty atha muhūrtena caṇḍālasamadarśanaḥ.

शिखी जटी चीरवासाः पुनर् भवति पुत्रक। बृहच्छरीरश् च पुनः पीवरो ऽथ पुनः कृशः।

śikhī jaṭī cīravāsāḥ punar bhavati putraka. bṛhaccharīraś ca punaḥ pīvaro 'tha punaḥ kṛśaḥ.

गौरं श्यामं च कृष्णं च वर्णं विकुरुते पुनः। विरूपो रूपवांश् चैव युवा वृद्धस् तथैव च।

gauraṃ śyāmaṃ ca kṛṣṇaṃ ca varṇaṃ vikurute punaḥ. virūpo rūpavāṃś caiva yuvā vṛddhas tathaiva ca.

प्राज्ञो जडश् च मूकश् च ह्रस्वो दीर्घस् तथैव च। ब्राह्मणः क्षत्रियश् चैव वैश्यः शूद्रस् तथैव च। प्रतिलोमानुलोमश् च भवत्य् अथ शतक्रतुः।

prājño jaḍaś ca mūkaś ca hrasvo dīrghas tathaiva ca. brāhmaṇaḥ kṣatriyaś caiva vaiśyaḥ śūdras tathaiva ca. pratilomānulomaś ca bhavaty atha śatakratuḥ.

शुकवायसरूपी च हंसकोकिलरूपवान्। सिंहव्याघ्रगजानां च रूपं धारयते पुनः।

śukavāyasarūpī ca haṃsakokilarūpavān. siṃhavyāghragajānāṃ ca rūpaṃ dhārayate punaḥ.

दैवं दैत्यम् अथो राज्ञां वपुर् धारयते ऽपि च। सुकृशो वायुभग्नाङ्गः शकुनिर् विकृतस् तथा।

daivaṃ daityam atho rājñāṃ vapur dhārayate 'pi ca. sukṛśo vāyubhagnāṅgaḥ śakunir vikṛtas tathā.

चतुष्पाद् बहुरूपश् च पुनर् भवति बालिशः। मक्षिकामशकादीनां वपुर् धारयते ऽपि च।

catuṣpād bahurūpaś ca punar bhavati bāliśaḥ. makṣikāmaśakādīnāṃ vapur dhārayate 'pi ca.

न शक्यम् अस्य ग्रहणं कर्तुं विपुल केन चित्। अपि विश्वकृता तात येन सृष्टम् इदं जगत्।

na śakyam asya grahaṇaṃ kartuṃ vipula kena cit. api viśvakṛtā tāta yena sṛṣṭam idaṃ jagat.

पुनर् अन्तर्हितः शक्रो दृश्यते ज्ञानचक्षुषा। वायुभूतश् च स पुनर् देवराजो भवत्य् उत।

punar antarhitaḥ śakro dṛśyate jñānacakṣuṣā. vāyubhūtaś ca sa punar devarājo bhavaty uta.

एवं रूपाणि सततं कुरुते पाकशासनः। तस्माद् विपुल यत्नेन रक्षेमां तनुमध्यमाम्। सा त्वया सततं रक्ष्या इत्य् उक्त्वा प्रययौ मुनिः।

evaṃ rūpāṇi satataṃ kurute pākaśāsanaḥ. tasmād vipula yatnena rakṣemāṃ tanumadhyamām. sā tvayā satataṃ rakṣyā ity uktvā prayayau muniḥ.

यथा रुचिं नावलिहेद् देवेन्द्रो भृगुसत्तम। क्रताव् उपहितं न्यस्तं हविः श्वेव दुरात्मवान्।

yathā ruciṃ nāvalihed devendro bhṛgusattama. kratāv upahitaṃ nyastaṃ haviḥ śveva durātmavān.

एवम् आख्याय स मुनिर् यज्ञकारो ऽगमत् तदा। देवशर्मा महाभागस् ततो भरतसत्तम।

evam ākhyāya sa munir yajñakāro 'gamat tadā. devaśarmā mahābhāgas tato bharatasattama.

विपुलस् तु वचः श्रुत्वा गुरोश् चिन्तापरो ऽभवत्। रक्षां च परमां चक्रे देवराजान् महाबलात्।

vipulas tu vacaḥ śrutvā guroś cintāparo 'bhavat. rakṣāṃ ca paramāṃ cakre devarājān mahābalāt.

किं नु शक्यं मया कर्तुं गुरुदाराभिरक्षणे। मायावी हि सुरेन्द्रो ऽसौ दुर्धर्षश् चापि वीर्यवान्।

kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ gurudārābhirakṣaṇe. māyāvī hi surendro 'sau durdharṣaś cāpi vīryavān.

नापिधायाश्रमं शक्यो रक्षितुं पाकशासनः। उटजं वा तथा ह्य् अस्य नानाविधसरूपता।

nāpidhāyāśramaṃ śakyo rakṣituṃ pākaśāsanaḥ. uṭajaṃ vā tathā hy asya nānāvidhasarūpatā.

वायुरूपेण वा शक्रो गुरुपत्नीं प्रधर्षयेत्। तस्माद् इमां संप्रविश्य रुचिं स्थास्ये ऽहम् अद्य वै।

vāyurūpeṇa vā śakro gurupatnīṃ pradharṣayet. tasmād imāṃ saṃpraviśya ruciṃ sthāsye 'ham adya vai.

अथ वा पौरुषेणेयम् अशक्या रक्षितुं मया। बहुरूपो हि भगवाञ् छ्रूयते हरिवाहनः।

atha vā pauruṣeṇeyam aśakyā rakṣituṃ mayā. bahurūpo hi bhagavāñ chrūyate harivāhanaḥ.

सो ऽहं योगबलाद् एनां रक्षिष्ये पाकशासनात्। गात्राणि गात्रैर् अस्याहं संप्रवेक्ष्ये ऽभिरक्षितुम्।

so 'haṃ yogabalād enāṃ rakṣiṣye pākaśāsanāt. gātrāṇi gātrair asyāhaṃ saṃpravekṣye 'bhirakṣitum.

यद्य् उच्छिष्टाम् इमां पत्नीं रुचिं पश्येत मे गुरुः। शप्स्यत्य् असंशयं कोपाद् दिव्यज्ञानो महातपाः।

yady ucchiṣṭām imāṃ patnīṃ ruciṃ paśyeta me guruḥ. śapsyaty asaṃśayaṃ kopād divyajñāno mahātapāḥ.

न चेयं रक्षितुं शक्या यथान्या प्रमदा नृभिः। मायावी हि सुरेन्द्रो ऽसाव् अहो प्राप्तो ऽस्मि संशयम्।

na ceyaṃ rakṣituṃ śakyā yathānyā pramadā nṛbhiḥ. māyāvī hi surendro 'sāv aho prāpto 'smi saṃśayam.

अवश्यकरणीयं हि गुरोर् इह हि शासनम्। यदि त्व् एतद् अहं कुर्याम् आश्चर्यं स्यात् कृतं मया।

avaśyakaraṇīyaṃ hi guror iha hi śāsanam. yadi tv etad ahaṃ kuryām āścaryaṃ syāt kṛtaṃ mayā.

योगेनानुप्रविश्येह गुरुपत्न्याः कलेवरम्। निर्मुक्तस्य रजोरूपान् नापराधो भवेन् मम। मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः। अन्यथालिङ्ग्यते कान्ता दुहितालिङ्ग्यते ऽन्यथा। गर्भसंस्थो यथा पुत्रो जायमानो न लिप्यते। एवं ज्ञानी न लौक्यैश् च कर्मभिर् नैव दुष्यते।

yogenānupraviśyeha gurupatnyāḥ kalevaram. nirmuktasya rajorūpān nāparādho bhaven mama. mana eva manuṣyāṇāṃ kāraṇaṃ bandhamokṣayoḥ. anyathāliṅgyate kāntā duhitāliṅgyate 'nyathā. garbhasaṃstho yathā putro jāyamāno na lipyate. evaṃ jñānī na laukyaiś ca karmabhir naiva duṣyate.

यथा हि शून्यां पथिकः सभाम् अध्यावसेत् पथि। तथाद्यावासयिष्यामि गुरुपत्न्याः कलेवरम्।

yathā hi śūnyāṃ pathikaḥ sabhām adhyāvaset pathi. tathādyāvāsayiṣyāmi gurupatnyāḥ kalevaram.

असक्तः पद्मपत्रस्थो जलबिन्दुर् यथा चलः। एवम् एव शरीरे ऽस्या निवत्स्यामि समाहितः।

asaktaḥ padmapatrastho jalabindur yathā calaḥ. evam eva śarīre 'syā nivatsyāmi samāhitaḥ.

इत्य् एवं धर्मम् आलोक्य वेदवेदांश् च सर्वशः। तपश् च विपुलं दृष्ट्वा गुरोर् आत्मन एव च।

ity evaṃ dharmam ālokya vedavedāṃś ca sarvaśaḥ. tapaś ca vipulaṃ dṛṣṭvā guror ātmana eva ca.

इति निश्चित्य मनसा रक्षां प्रति स भार्गवः। आतिष्ठत् परमं यत्नं यथा तच् छृणु पार्थिव।

iti niścitya manasā rakṣāṃ prati sa bhārgavaḥ. ātiṣṭhat paramaṃ yatnaṃ yathā tac chṛṇu pārthiva.

गुरुपत्नीम् उपासीनो विपुलः स महातपाः। उपासीनाम् अनिन्द्याङ्गीं कथाभिः समलोभयत्। विपुलो ऽथ रुचिं तस्मिन् योगात् तां प्रविवेश ह। रक्षितुं गुरुपत्नीं स बहुरूपाच् छतक्रतोः।

gurupatnīm upāsīno vipulaḥ sa mahātapāḥ. upāsīnām anindyāṅgīṃ kathābhiḥ samalobhayat. vipulo 'tha ruciṃ tasmin yogāt tāṃ praviveśa ha. rakṣituṃ gurupatnīṃ sa bahurūpāc chatakratoḥ.

नेत्राभ्यां नेत्रयोर् अस्या रश्मीन् संयोज्य रश्मिभिः। विवेश विपुलः कायम् आकाशं पवनो यथा।

netrābhyāṃ netrayor asyā raśmīn saṃyojya raśmibhiḥ. viveśa vipulaḥ kāyam ākāśaṃ pavano yathā.

लक्षणं लक्षणेनैव वदनं वदनेन च। अविचेष्टन्न् अतिष्ठद् वै छायेवान्तर्गतो मुनिः।

lakṣaṇaṃ lakṣaṇenaiva vadanaṃ vadanena ca. aviceṣṭann atiṣṭhad vai chāyevāntargato muniḥ.

ततो विष्टभ्य विपुलो गुरुपत्न्याः कलेवरम्। उवास रक्षणे युक्तो न च सा तम् अबुध्यत।

tato viṣṭabhya vipulo gurupatnyāḥ kalevaram. uvāsa rakṣaṇe yukto na ca sā tam abudhyata.

यं कालं नागतो राजन् गुरुस् तस्य महात्मनः। क्रतुं समाप्य स्वगृहं तं कालं सो ऽभ्यरक्षत।

yaṃ kālaṃ nāgato rājan gurus tasya mahātmanaḥ. kratuṃ samāpya svagṛhaṃ taṃ kālaṃ so 'bhyarakṣata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...