महाभारत 13.4 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 4→

[mh-13-4] • 61 श्लोकाः

भीष्म उवाच। श्रूयतां पार्थ तत्त्वेन विश्वामित्रो यथा पुरा। ब्राह्मणत्वं गतस् तात ब्रह्मर्षित्वं तथैव च।

bhīṣma uvāca. śrūyatāṃ pārtha tattvena viśvāmitro yathā purā. brāhmaṇatvaṃ gatas tāta brahmarṣitvaṃ tathaiva ca.

भरतस्यान्वये चैवाजमीढो नाम पार्थिवः। बभूव भरतश्रेष्ठ यज्वा धर्मभृतां वरः।

bharatasyānvaye caivājamīḍho nāma pārthivaḥ. babhūva bharataśreṣṭha yajvā dharmabhṛtāṃ varaḥ.

तस्य पुत्रो महान् आसीज् जह्नुर् नाम नरेश्वरः। दुहितृत्वम् अनुप्राप्ता गङ्गा यस्य महात्मनः।

tasya putro mahān āsīj jahnur nāma nareśvaraḥ. duhitṛtvam anuprāptā gaṅgā yasya mahātmanaḥ.

तस्यात्मजस् तुल्यगुणः सिन्धुद्वीपो महायशाः। सिन्धुद्वीपाच् च राजर्षिर् बलाकाश्वो महाबलः।

tasyātmajas tulyaguṇaḥ sindhudvīpo mahāyaśāḥ. sindhudvīpāc ca rājarṣir balākāśvo mahābalaḥ.

वल्लभस् तस्य तनयः साक्षाद् धर्म इवापरः। कुशिकस् तस्य तनयः सहस्राक्षसमद्युतिः।

vallabhas tasya tanayaḥ sākṣād dharma ivāparaḥ. kuśikas tasya tanayaḥ sahasrākṣasamadyutiḥ.

कुशिकस्यात्मजः श्रीमान् गाधिर् नाम जनेश्वरः। अपुत्रः स महाबाहुर् वनवासम् उदावसत्।

kuśikasyātmajaḥ śrīmān gādhir nāma janeśvaraḥ. aputraḥ sa mahābāhur vanavāsam udāvasat.

कन्या जज्ञे सुता तस्य वने निवसतः सतः। नाम्ना सत्यवती नाम रूपेणाप्रतिमा भुवि।

kanyā jajñe sutā tasya vane nivasataḥ sataḥ. nāmnā satyavatī nāma rūpeṇāpratimā bhuvi.

तां वव्रे भार्गवः श्रीमांश् च्यवनस्यात्मजः प्रभुः। ऋचीक इति विख्यातो विपुले तपसि स्थितः।

tāṃ vavre bhārgavaḥ śrīmāṃś cyavanasyātmajaḥ prabhuḥ. ṛcīka iti vikhyāto vipule tapasi sthitaḥ.

स तां न प्रददौ तस्मै ऋचीकाय महात्मने। दरिद्र इति मत्वा वै गाधिः शत्रुनिबर्हणः।

sa tāṃ na pradadau tasmai ṛcīkāya mahātmane. daridra iti matvā vai gādhiḥ śatrunibarhaṇaḥ.

प्रत्याख्याय पुनर् यान्तम् अब्रवीद् राजसत्तमः। शुल्कं प्रदीयतां मह्यं ततो वेत्स्यसि मे सुताम्।

pratyākhyāya punar yāntam abravīd rājasattamaḥ. śulkaṃ pradīyatāṃ mahyaṃ tato vetsyasi me sutām.

ऋचीक उवाच। किं प्रयच्छामि राजेन्द्र तुभ्यं शुल्कम् अहं नृप। दुहितुर् ब्रूह्य् असंसक्तो मात्राभूत् ते विचारणा।

ṛcīka uvāca. kiṃ prayacchāmi rājendra tubhyaṃ śulkam ahaṃ nṛpa. duhitur brūhy asaṃsakto mātrābhūt te vicāraṇā.

गाधिर् उवाच। चन्द्ररश्मिप्रकाशानां हयानां वातरंहसाम्। एकतः श्यामकर्णानां सहस्रं देहि भार्गव।

gādhir uvāca. candraraśmiprakāśānāṃ hayānāṃ vātaraṃhasām. ekataḥ śyāmakarṇānāṃ sahasraṃ dehi bhārgava.

भीष्म उवाच। ततः स भृगुशार्दूलश् च्यवनस्यात्मजः प्रभुः। अब्रवीद् वरुणं देवम् आदित्यं पतिम् अम्भसाम्।

bhīṣma uvāca. tataḥ sa bhṛguśārdūlaś cyavanasyātmajaḥ prabhuḥ. abravīd varuṇaṃ devam ādityaṃ patim ambhasām.

एकतः श्यामकर्णानां हयानां चन्द्रवर्चसाम्। सहस्रं वातवेगानां भिक्षे त्वां देवसत्तम।

ekataḥ śyāmakarṇānāṃ hayānāṃ candravarcasām. sahasraṃ vātavegānāṃ bhikṣe tvāṃ devasattama.

तथेति वरुणो देव आदित्यो भृगुसत्तमम्। उवाच यत्र ते छन्दस् तत्रोत्थास्यन्ति वाजिनः।

tatheti varuṇo deva ādityo bhṛgusattamam. uvāca yatra te chandas tatrotthāsyanti vājinaḥ.

ध्यातमात्रे ऋचीकेन हयानां चन्द्रवर्चसाम्। गङ्गाजलात् समुत्तस्थौ सहस्रं विपुलौजसाम्।

dhyātamātre ṛcīkena hayānāṃ candravarcasām. gaṅgājalāt samuttasthau sahasraṃ vipulaujasām.

अदूरे कन्यकुब्जस्य गङ्गायास् तीरम् उत्तमम्। अश्वतीर्थं तद् अद्यापि मानवाः परिचक्षते।

adūre kanyakubjasya gaṅgāyās tīram uttamam. aśvatīrthaṃ tad adyāpi mānavāḥ paricakṣate.

तत् तदा गाधये तात सहस्रं वाजिनां शुभम्। ऋचीकः प्रददौ प्रीतः शुल्कार्थं जपतां वरः।

tat tadā gādhaye tāta sahasraṃ vājināṃ śubham. ṛcīkaḥ pradadau prītaḥ śulkārthaṃ japatāṃ varaḥ.

ततः स विस्मितो राजा गाधिः शापभयेन च। ददौ तां समलंकृत्य कन्यां भृगुसुताय वै।

tataḥ sa vismito rājā gādhiḥ śāpabhayena ca. dadau tāṃ samalaṃkṛtya kanyāṃ bhṛgusutāya vai.

जग्राह पाणिं विधिना तस्य ब्रह्मर्षिसत्तमः। सा च तं पतिम् आसाद्य परं हर्षम् अवाप ह।

jagrāha pāṇiṃ vidhinā tasya brahmarṣisattamaḥ. sā ca taṃ patim āsādya paraṃ harṣam avāpa ha.

स तुतोष च विप्रर्षिस् तस्या वृत्तेन भारत। छन्दयाम् आस चैवैनां वरेण वरवर्णिनीम्। सा च वव्रे वरं तस्मात् पुत्रं ब्रह्मर्षिसत्तमम्।

sa tutoṣa ca viprarṣis tasyā vṛttena bhārata. chandayām āsa caivaināṃ vareṇa varavarṇinīm. sā ca vavre varaṃ tasmāt putraṃ brahmarṣisattamam.

मात्रे तत् सर्वम् आचख्यौ सा कन्या राजसत्तमम्। अथ ताम् अब्रवीन् माता सुतां किं चिद् अवाङ्मुखीम्।

mātre tat sarvam ācakhyau sā kanyā rājasattamam. atha tām abravīn mātā sutāṃ kiṃ cid avāṅmukhīm.

ममापि पुत्रि भर्ता ते प्रसादं कर्तुम् अर्हति। अपत्यस्य प्रदानेन समर्थः स महातपाः।

mamāpi putri bhartā te prasādaṃ kartum arhati. apatyasya pradānena samarthaḥ sa mahātapāḥ.

ततः सा त्वरितं गत्वा तत् सर्वं प्रत्यवेदयत्। मातुश् चिकीर्षितं राजन्न् ऋचीकस् ताम् अथाब्रवीत्।

tataḥ sā tvaritaṃ gatvā tat sarvaṃ pratyavedayat. mātuś cikīrṣitaṃ rājann ṛcīkas tām athābravīt.

गुणवन्तम् अपत्यं वै त्वं च सा जनयिष्यथः। जनन्यास् तव कल्याणि मा भूद् वै प्रणयो ऽन्यथा।

guṇavantam apatyaṃ vai tvaṃ ca sā janayiṣyathaḥ. jananyās tava kalyāṇi mā bhūd vai praṇayo 'nyathā.

तव चैव गुणश्लाघी पुत्र उत्पत्स्यते शुभे। अस्मद्वंशकरः श्रीमांस् तव भ्राता च वंशकृत्।

tava caiva guṇaślāghī putra utpatsyate śubhe. asmadvaṃśakaraḥ śrīmāṃs tava bhrātā ca vaṃśakṛt.

ऋतुस्नाता च साश्वत्थं त्वं च वृक्षम् उदुम्बरम्। परिष्वजेथाः कल्याणि तत इष्टम् अवाप्स्यथः।

ṛtusnātā ca sāśvatthaṃ tvaṃ ca vṛkṣam udumbaram. pariṣvajethāḥ kalyāṇi tata iṣṭam avāpsyathaḥ.

चरुद्वयम् इदं चैव मन्त्रपूतं शुचिस्मिते। त्वं च सा चोपयुञ्जीथां ततः पुत्राव् अवाप्स्यथः।

carudvayam idaṃ caiva mantrapūtaṃ śucismite. tvaṃ ca sā copayuñjīthāṃ tataḥ putrāv avāpsyathaḥ.

ततः सत्यवती हृष्टा मातरं प्रत्यभाषत। यद् ऋचीकेन कथितं तच् चाचख्यौ चरुद्वयम्। अथ माता सुता चापि व्यत्यासेन चरुद्वयम्। भुक्तवत्यौ महाराज ततो गर्भम् उपेष्यतः। दृष्ट्वा कदा चित् स्वां भार्याम् ऋचीकस् त्व् अब्रवीद् वचः।

tataḥ satyavatī hṛṣṭā mātaraṃ pratyabhāṣata. yad ṛcīkena kathitaṃ tac cācakhyau carudvayam. atha mātā sutā cāpi vyatyāsena carudvayam. bhuktavatyau mahārāja tato garbham upeṣyataḥ. dṛṣṭvā kadā cit svāṃ bhāryām ṛcīkas tv abravīd vacaḥ.

ताम् उवाच ततो माता सुतां सत्यवतीं तदा। पुत्रि मूर्ध्ना प्रपन्नायाः कुरुष्व वचनं मम।

tām uvāca tato mātā sutāṃ satyavatīṃ tadā. putri mūrdhnā prapannāyāḥ kuruṣva vacanaṃ mama.

भर्त्रा य एष दत्तस् ते चरुर् मन्त्रपुरस्कृतः। एतं प्रयच्छ मह्यं त्वं मदीयं त्वं गृहाण च।

bhartrā ya eṣa dattas te carur mantrapuraskṛtaḥ. etaṃ prayaccha mahyaṃ tvaṃ madīyaṃ tvaṃ gṛhāṇa ca.

व्यत्यासं वृक्षयोश् चापि करवाव शुचिस्मिते। वृक्षयोर् अपि व्यत्यासं कुर्याव वरवर्णिनि। यदि प्रमाणं वचनं मम मातुर् अनिन्दिते। स्वम् अपत्यं विशिष्टं हि सर्व इच्छत्य् अनाविलम्।

vyatyāsaṃ vṛkṣayoś cāpi karavāva śucismite. vṛkṣayor api vyatyāsaṃ kuryāva varavarṇini. yadi pramāṇaṃ vacanaṃ mama mātur anindite. svam apatyaṃ viśiṣṭaṃ hi sarva icchaty anāvilam.

व्यक्तं भगवता चात्र कृतम् एवं भविष्यति। ततो मे त्वच्चरौ भावः पादपे च सुमध्यमे। कथं विशिष्टो भ्राता ते भवेद् इत्य् एव चिन्तय।

vyaktaṃ bhagavatā cātra kṛtam evaṃ bhaviṣyati. tato me tvaccarau bhāvaḥ pādape ca sumadhyame. kathaṃ viśiṣṭo bhrātā te bhaved ity eva cintaya.

तथा च कृतवत्यौ ते माता सत्यवती च सा। अथ गर्भाव् अनुप्राप्ते उभे ते वै युधिष्ठिर।

tathā ca kṛtavatyau te mātā satyavatī ca sā. atha garbhāv anuprāpte ubhe te vai yudhiṣṭhira.

दृष्ट्वा गर्भम् अनुप्राप्तां भार्यां स च महान् ऋषिः। उवाच तां सत्यवतीं दुर्मना भृगुसत्तमः।

dṛṣṭvā garbham anuprāptāṃ bhāryāṃ sa ca mahān ṛṣiḥ. uvāca tāṃ satyavatīṃ durmanā bhṛgusattamaḥ.

व्यत्यासेनोपयुक्तस् ते चरुर् व्यक्तं भविष्यति। व्यत्यासः पादपे चापि सुव्यक्तं ते कृतः शुभे।

vyatyāsenopayuktas te carur vyaktaṃ bhaviṣyati. vyatyāsaḥ pādape cāpi suvyaktaṃ te kṛtaḥ śubhe.

मया हि विश्वं यद् ब्रह्म त्वच्चरौ संनिवेशितम्। क्षत्रवीर्यं च सकलं चरौ तस्या निवेशितम्।

mayā hi viśvaṃ yad brahma tvaccarau saṃniveśitam. kṣatravīryaṃ ca sakalaṃ carau tasyā niveśitam.

त्रिलोकविख्यातगुणं त्वं विप्रं जनयिष्यसि। सा च क्षत्रं विशिष्टं वै तत एतत् कृतं मया।

trilokavikhyātaguṇaṃ tvaṃ vipraṃ janayiṣyasi. sā ca kṣatraṃ viśiṣṭaṃ vai tata etat kṛtaṃ mayā.

व्यत्यासस् तु कृतो यस्मात् त्वया मात्रा तथैव च। तस्मात् सा ब्राह्मणश्रेष्ठं माता ते जनयिष्यति।

vyatyāsas tu kṛto yasmāt tvayā mātrā tathaiva ca. tasmāt sā brāhmaṇaśreṣṭhaṃ mātā te janayiṣyati.

क्षत्रियं तूग्रकर्माणं त्वं भद्रे जनयिष्यसि। न हि ते तत् कृतं साधु मातृस्नेहेन भामिनि।

kṣatriyaṃ tūgrakarmāṇaṃ tvaṃ bhadre janayiṣyasi. na hi te tat kṛtaṃ sādhu mātṛsnehena bhāmini.

सा श्रुत्वा शोकसंतप्ता पपात वरवर्णिनी। भूमौ सत्यवती राजंश् छिन्नेव रुचिरा लता।

sā śrutvā śokasaṃtaptā papāta varavarṇinī. bhūmau satyavatī rājaṃś chinneva rucirā latā.

प्रतिलभ्य च सा संज्ञां शिरसा प्रणिपत्य च। उवाच भार्या भर्तारं गाधेयी ब्राह्मणर्षभम्।

pratilabhya ca sā saṃjñāṃ śirasā praṇipatya ca. uvāca bhāryā bhartāraṃ gādheyī brāhmaṇarṣabham.

प्रसादयन्त्यां भार्यायां मयि ब्रह्मविदां वर। प्रसादं कुरु विप्रर्षे न मे स्यात् क्षत्रियः सुतः।

prasādayantyāṃ bhāryāyāṃ mayi brahmavidāṃ vara. prasādaṃ kuru viprarṣe na me syāt kṣatriyaḥ sutaḥ.

कामं ममोग्रकर्मा वै पौत्रो भवितुम् अर्हति। न तु मे स्यात् सुतो ब्रह्मन्न् एष मे दीयतां वरः।

kāmaṃ mamograkarmā vai pautro bhavitum arhati. na tu me syāt suto brahmann eṣa me dīyatāṃ varaḥ.

एवम् अस्त्व् इति होवाच स्वां भार्यां सुमहातपाः। ततः सा जनयाम् आस जमदग्निं सुतं शुभम्।

evam astv iti hovāca svāṃ bhāryāṃ sumahātapāḥ. tataḥ sā janayām āsa jamadagniṃ sutaṃ śubham.

विश्वामित्रं चाजनयद् गाधेर् भार्या यशस्विनी। ऋषेः प्रभावाद् राजेन्द्र ब्रह्मर्षिं ब्रह्मवादिनम्।

viśvāmitraṃ cājanayad gādher bhāryā yaśasvinī. ṛṣeḥ prabhāvād rājendra brahmarṣiṃ brahmavādinam.

ततो ब्राह्मणतां यातो विश्वामित्रो महातपाः। क्षत्रियः सो ऽप्य् अथ तथा ब्रह्मवंशस्य कारकः।

tato brāhmaṇatāṃ yāto viśvāmitro mahātapāḥ. kṣatriyaḥ so 'py atha tathā brahmavaṃśasya kārakaḥ.

तस्य पुत्रा महात्मानो ब्रह्मवंशविवर्धनाः। तपस्विनो ब्रह्मविदो गोत्रकर्तार एव च।

tasya putrā mahātmāno brahmavaṃśavivardhanāḥ. tapasvino brahmavido gotrakartāra eva ca.

मधुच्छन्दश् च भगवान् देवरातश् च वीर्यवान्। अक्षीणश् च शकुन्तश् च बभ्रुः कालपथस् तथा।

madhucchandaś ca bhagavān devarātaś ca vīryavān. akṣīṇaś ca śakuntaś ca babhruḥ kālapathas tathā.

याज्ञवल्क्यश् च विख्यातस् तथा स्थूणो महाव्रतः। उलूको यमदूतश् च तथर्षिः सैन्धवायनः।

yājñavalkyaś ca vikhyātas tathā sthūṇo mahāvrataḥ. ulūko yamadūtaś ca tatharṣiḥ saindhavāyanaḥ.

कर्णजङ्घश् च भगवान् गालवश् च महान् ऋषिः। ऋषिर् वज्रस् तथाख्यातः शालङ्कायन एव च।

karṇajaṅghaś ca bhagavān gālavaś ca mahān ṛṣiḥ. ṛṣir vajras tathākhyātaḥ śālaṅkāyana eva ca.

लालाट्यो नारदश् चैव तथा कूर्चमुखः स्मृतः। वादुलिर् मुसलश् चैव रक्षोग्रीवस् तथैव च।

lālāṭyo nāradaś caiva tathā kūrcamukhaḥ smṛtaḥ. vādulir musalaś caiva rakṣogrīvas tathaiva ca.

अङ्घ्रिको नैकभृच् चैव शिलायूपः सितः शुचिः। चक्रको मारुतन्तव्यो वातघ्नो ऽथाश्वलायनः।

aṅghriko naikabhṛc caiva śilāyūpaḥ sitaḥ śuciḥ. cakrako mārutantavyo vātaghno 'thāśvalāyanaḥ.

श्यामायनो ऽथ गार्ग्यश् च जाबालिः सुश्रुतस् तथा। कारीषिर् अथ संश्रुत्यः परपौरवतन्तवः।

śyāmāyano 'tha gārgyaś ca jābāliḥ suśrutas tathā. kārīṣir atha saṃśrutyaḥ parapauravatantavaḥ.

महान् ऋषिश् च कपिलस् तथर्षिस् तारकायनः। तथैव चोपगहनस् तथर्षिश् चार्जुनायनः।

mahān ṛṣiś ca kapilas tatharṣis tārakāyanaḥ. tathaiva copagahanas tatharṣiś cārjunāyanaḥ.

मार्गमित्रिर् हिरण्याक्षो जङ्घारिर् बभ्रुवाहनः। सूतिर् विभूतिः सूतश् च सुरङ्गश् च तथैव हि।

mārgamitrir hiraṇyākṣo jaṅghārir babhruvāhanaḥ. sūtir vibhūtiḥ sūtaś ca suraṅgaś ca tathaiva hi.

आराद्धिर् नामयश् चैव चाम्पेयोज्जयनौ तथा। नवतन्तुर् बकनखः शयोनरतिर् एव च।

ārāddhir nāmayaś caiva cāmpeyojjayanau tathā. navatantur bakanakhaḥ śayonaratir eva ca.

शयोरुहश् चारुमत्स्यः शिरीषी चाथ गार्दभिः। उज्जयोनिर् अदापेक्षी नारदी च महान् ऋषिः। एते चान्ये च बहवो महात्मानो जितेन्द्रियाः। विश्वामित्रात्मजाः सर्वे मुनयो ब्रह्मवादिनः।

śayoruhaś cārumatsyaḥ śirīṣī cātha gārdabhiḥ. ujjayonir adāpekṣī nāradī ca mahān ṛṣiḥ. ete cānye ca bahavo mahātmāno jitendriyāḥ. viśvāmitrātmajāḥ sarve munayo brahmavādinaḥ.

तन् नैष क्षत्रियो राजन् विश्वामित्रो महातपाः। ऋचीकेनाहितं ब्रह्म परम् एतद् युधिष्ठिर।

tan naiṣa kṣatriyo rājan viśvāmitro mahātapāḥ. ṛcīkenāhitaṃ brahma param etad yudhiṣṭhira.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं तत्त्वेन भरतर्षभ। विश्वामित्रस्य वै जन्म सोमसूर्याग्नितेजसः।

etat te sarvam ākhyātaṃ tattvena bharatarṣabha. viśvāmitrasya vai janma somasūryāgnitejasaḥ.

यत्र यत्र च संदेहो भूयस् ते राजसत्तम। तत्र तत्र च मां ब्रूहि च्छेत्तास्मि तव संशयान्।

yatra yatra ca saṃdeho bhūyas te rājasattama. tatra tatra ca māṃ brūhi cchettāsmi tava saṃśayān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...