महाभारत 13.27 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 27→

[mh-13-27] • 105 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। बृहस्पतिसमं बुद्ध्या क्षमया ब्रह्मणः समम्। पराक्रमे शक्रसमम् आदित्यसमतेजसम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. bṛhaspatisamaṃ buddhyā kṣamayā brahmaṇaḥ samam. parākrame śakrasamam ādityasamatejasam.

गाङ्गेयम् अर्जुनेनाजौ निहतं भूरिवर्चसम्। भ्रातृभिः सहितो ऽन्यैश् च पर्युपास्ते युधिष्ठिरः।

gāṅgeyam arjunenājau nihataṃ bhūrivarcasam. bhrātṛbhiḥ sahito 'nyaiś ca paryupāste yudhiṣṭhiraḥ.

शयानं वीरशयने कालाकाङ्क्षिणम् अच्युतम्। आजग्मुर् भरतश्रेष्ठं द्रष्टुकामा महर्षयः।

śayānaṃ vīraśayane kālākāṅkṣiṇam acyutam. ājagmur bharataśreṣṭhaṃ draṣṭukāmā maharṣayaḥ.

अत्रिर् वसिष्ठो ऽथ भृगुः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। अङ्गिरा गौतमो ऽगस्त्यः सुमतिः स्वायुर् आत्मवान्।

atrir vasiṣṭho 'tha bhṛguḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ. aṅgirā gautamo 'gastyaḥ sumatiḥ svāyur ātmavān.

विश्वामित्रः स्थूलशिराः संवर्तः प्रमतिर् दमः। उशना बृहस्पतिर् व्यासश् च्यवनः काश्यपो ध्रुवः।

viśvāmitraḥ sthūlaśirāḥ saṃvartaḥ pramatir damaḥ. uśanā bṛhaspatir vyāsaś cyavanaḥ kāśyapo dhruvaḥ.

दुर्वासा जमदग्निश् च मार्कण्डेयो ऽथ गालवः। भरद्वाजश् च रैभ्यश् च यवक्रीतस् त्रितस् तथा।

durvāsā jamadagniś ca mārkaṇḍeyo 'tha gālavaḥ. bharadvājaś ca raibhyaś ca yavakrītas tritas tathā.

स्थूलाक्षः शकलाक्षश् च कण्वो मेधातिथिः कृशः। नारदः पर्वतश् चैव सुधन्वाथैकतो द्वितः।

sthūlākṣaḥ śakalākṣaś ca kaṇvo medhātithiḥ kṛśaḥ. nāradaḥ parvataś caiva sudhanvāthaikato dvitaḥ.

नितंभूर् भुवनो धौम्यः शतानन्दो ऽकृतव्रणः। जामदग्न्यस् तथा रामः काम्यश् चेत्य् एवमादयः। समागता महात्मानो भीष्मं द्रष्टुं महर्षयः।

nitaṃbhūr bhuvano dhaumyaḥ śatānando 'kṛtavraṇaḥ. jāmadagnyas tathā rāmaḥ kāmyaś cety evamādayaḥ. samāgatā mahātmāno bhīṣmaṃ draṣṭuṃ maharṣayaḥ.

तेषां महात्मनां पूजाम् आगतानां युधिष्ठिरः। भ्रातृभिः सहितश् चक्रे यथावद् अनुपूर्वशः।

teṣāṃ mahātmanāṃ pūjām āgatānāṃ yudhiṣṭhiraḥ. bhrātṛbhiḥ sahitaś cakre yathāvad anupūrvaśaḥ.

ते पूजिताः सुखासीनाः कथाश् चक्रुर् महर्षयः। भीष्माश्रिताः सुमधुराः सर्वेन्द्रियमनोहराः।

te pūjitāḥ sukhāsīnāḥ kathāś cakrur maharṣayaḥ. bhīṣmāśritāḥ sumadhurāḥ sarvendriyamanoharāḥ.

भीष्मस् तेषां कथाः श्रुत्वा ऋषीणां भावितात्मनाम्। मेने दिविस्थम् आत्मानं तुष्ट्या परमया युतः।

bhīṣmas teṣāṃ kathāḥ śrutvā ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām. mene divistham ātmānaṃ tuṣṭyā paramayā yutaḥ.

ततस् ते भीष्मम् आमन्त्र्य पाण्डवांश् च महर्षयः। अन्तर्धानं गताः सर्वे सर्वेषाम् एव पश्यताम्।

tatas te bhīṣmam āmantrya pāṇḍavāṃś ca maharṣayaḥ. antardhānaṃ gatāḥ sarve sarveṣām eva paśyatām.

तान् ऋषीन् सुमहाभागान् अन्तर्धानगतान् अपि। पाण्डवास् तुष्टुवुः सर्वे प्रणेमुश् च मुहुर् मुहुः।

tān ṛṣīn sumahābhāgān antardhānagatān api. pāṇḍavās tuṣṭuvuḥ sarve praṇemuś ca muhur muhuḥ.

प्रसन्नमनसः सर्वे गाङ्गेयं कुरुसत्तमाः। उपतस्थुर् यथोद्यन्तम् आदित्यं मन्त्रकोविदाः।

prasannamanasaḥ sarve gāṅgeyaṃ kurusattamāḥ. upatasthur yathodyantam ādityaṃ mantrakovidāḥ.

प्रभावात् तपसस् तेषाम् ऋषीणां वीक्ष्य पाण्डवाः। प्रकाशन्तो दिशः सर्वा विस्मयं परमं ययुः।

prabhāvāt tapasas teṣām ṛṣīṇāṃ vīkṣya pāṇḍavāḥ. prakāśanto diśaḥ sarvā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ.

महाभाग्यं परं तेषाम् ऋषीणाम् अनुचिन्त्य ते। पाण्डवाः सह भीष्मेण कथाश् चक्रुस् तदाश्रयाः।

mahābhāgyaṃ paraṃ teṣām ṛṣīṇām anucintya te. pāṇḍavāḥ saha bhīṣmeṇa kathāś cakrus tadāśrayāḥ.

कथान्ते शिरसा पादौ स्पृष्ट्वा भीष्मस्य पाण्डवः। धर्म्यं धर्मसुतः प्रश्नं पर्यपृच्छद् युधिष्ठिरः।

kathānte śirasā pādau spṛṣṭvā bhīṣmasya pāṇḍavaḥ. dharmyaṃ dharmasutaḥ praśnaṃ paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ.

के देशाः के जनपदा आश्रमाः के च पर्वताः। प्रकृष्टाः पुण्यतः काश् च ज्ञेया नद्यः पितामह।

ke deśāḥ ke janapadā āśramāḥ ke ca parvatāḥ. prakṛṣṭāḥ puṇyataḥ kāś ca jñeyā nadyaḥ pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। शिलोञ्छवृत्तेः संवादं सिद्धस्य च युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. śiloñchavṛtteḥ saṃvādaṃ siddhasya ca yudhiṣṭhira.

इमां कश् चित् परिक्रम्य पृथिवीं शैलभूषिताम्। असकृद् द्विपदां श्रेष्ठः श्रेष्ठस्य गृहमेधिनः।

imāṃ kaś cit parikramya pṛthivīṃ śailabhūṣitām. asakṛd dvipadāṃ śreṣṭhaḥ śreṣṭhasya gṛhamedhinaḥ.

शिलवृत्तेर् गृहं प्राप्तः स तेन विधिनार्चितः। उवास रजनीं तत्र सुसुखं सुखभाग् ऋषिः। शिलवृत्तिस् तु यत् कृत्यं प्रातस् तत् कृतवाञ् शुचिः। कृतकृत्य उपातिष्ठत् सिद्धं तम् अतिथिं तदा।

śilavṛtter gṛhaṃ prāptaḥ sa tena vidhinārcitaḥ. uvāsa rajanīṃ tatra susukhaṃ sukhabhāg ṛṣiḥ. śilavṛttis tu yat kṛtyaṃ prātas tat kṛtavāñ śuciḥ. kṛtakṛtya upātiṣṭhat siddhaṃ tam atithiṃ tadā.

तौ समेत्य महात्मानौ सुखासीनौ कथाः शुभाः। चक्रतुर् वेदसंबद्धास् तच्छेषकृतलक्षणाः।

tau sametya mahātmānau sukhāsīnau kathāḥ śubhāḥ. cakratur vedasaṃbaddhās taccheṣakṛtalakṣaṇāḥ.

शिलवृत्तिः कथान्ते तु सिद्धम् आमन्त्र्य यत्नतः। प्रश्नं पप्रच्छ मेधावी यन् मां त्वं परिपृच्छसि।

śilavṛttiḥ kathānte tu siddham āmantrya yatnataḥ. praśnaṃ papraccha medhāvī yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi.

शिलवृत्तिर् उवाच। के देशाः के जनपदाः के ऽऽश्रमाः के च पर्वताः। प्रकृष्टाः पुण्यतः काश् च ज्ञेया नद्यस् तद् उच्यताम्। सिद्ध उवाच। पुष्करं च प्रभासं च नैमिषं हिमवान् गिरिः। गङ्गा च यमुना चैव वेदिका मथुरा गया। सरस्वत्यारुणा चैव कुरुक्षेत्रं पृथूदकम्। शिलवृत्तिर् उवाच। एतेषां कतमस्याहं माहात्म्यं कथयामि ते। बाल्यात् प्रभृति विप्रेन्द्र भक्तिः कौतुकम् एव च। माहात्म्यं प्रति विप्रेन्द्र गङ्गाया मम तत्त्वतः।

śilavṛttir uvāca. ke deśāḥ ke janapadāḥ ke ''śramāḥ ke ca parvatāḥ. prakṛṣṭāḥ puṇyataḥ kāś ca jñeyā nadyas tad ucyatām. siddha uvāca. puṣkaraṃ ca prabhāsaṃ ca naimiṣaṃ himavān giriḥ. gaṅgā ca yamunā caiva vedikā mathurā gayā. sarasvatyāruṇā caiva kurukṣetraṃ pṛthūdakam. śilavṛttir uvāca. eteṣāṃ katamasyāhaṃ māhātmyaṃ kathayāmi te. bālyāt prabhṛti viprendra bhaktiḥ kautukam eva ca. māhātmyaṃ prati viprendra gaṅgāyā mama tattvataḥ.

सिद्ध उवाच। ते देशास् ते जनपदास् ते ऽऽश्रमास् ते च पर्वताः। येषां भागीरथी गङ्गा मध्येनैति सरिद्वरा।

siddha uvāca. te deśās te janapadās te ''śramās te ca parvatāḥ. yeṣāṃ bhāgīrathī gaṅgā madhyenaiti saridvarā.

तपसा ब्रह्मचर्येण यज्ञैस् त्यागेन वा पुनः। गतिं तां न लभेज् जन्तुर् गङ्गां संसेव्य यां लभेत्।

tapasā brahmacaryeṇa yajñais tyāgena vā punaḥ. gatiṃ tāṃ na labhej jantur gaṅgāṃ saṃsevya yāṃ labhet.

स्पृष्टानि येषां गाङ्गेयैस् तोयैर् गात्राणि देहिनाम्। न्यस्तानि न पुनस् तेषां त्यागः स्वर्गाद् विधीयते। त्यक्तानि यानि वै येषां त्यागात् स्वर्गो विधीयते।

spṛṣṭāni yeṣāṃ gāṅgeyais toyair gātrāṇi dehinām. nyastāni na punas teṣāṃ tyāgaḥ svargād vidhīyate. tyaktāni yāni vai yeṣāṃ tyāgāt svargo vidhīyate.

सर्वाणि येषां गाङ्गेयैस् तोयैः कृत्यानि देहिनाम्। ये वा यथाविधि स्नाता गङ्गायां साघमर्षणाः। गां त्यक्त्वा मानवा विप्र दिवि तिष्ठन्ति ते ऽचलाः।

sarvāṇi yeṣāṃ gāṅgeyais toyaiḥ kṛtyāni dehinām. ye vā yathāvidhi snātā gaṅgāyāṃ sāghamarṣaṇāḥ. gāṃ tyaktvā mānavā vipra divi tiṣṭhanti te 'calāḥ.

पूर्वे वयसि कर्माणि कृत्वा पापानि ये नराः। पश्चाद् गङ्गां निषेवन्ते ते ऽपि यान्त्य् उत्तमां गतिम्। युक्ताश् च पातकैस् त्यक्त्वा देहं शुद्धा भवन्ति ते। मुच्यन्ते देहसंत्यागाद् गङ्गायमुनसंगमे।

pūrve vayasi karmāṇi kṛtvā pāpāni ye narāḥ. paścād gaṅgāṃ niṣevante te 'pi yānty uttamāṃ gatim. yuktāś ca pātakais tyaktvā dehaṃ śuddhā bhavanti te. mucyante dehasaṃtyāgād gaṅgāyamunasaṃgame.

स्नातानां शुचिभिस् तोयैर् गाङ्गेयैः प्रयतात्मनाम्। व्युष्टिर् भवति या पुंसां न सा क्रतुशतैर् अपि।

snātānāṃ śucibhis toyair gāṅgeyaiḥ prayatātmanām. vyuṣṭir bhavati yā puṃsāṃ na sā kratuśatair api.

यावद् अस्थि मनुष्यस्य गङ्गातोयेषु तिष्ठति। तावद् वर्षसहस्राणि स्वर्गं प्राप्य महीयते।

yāvad asthi manuṣyasya gaṅgātoyeṣu tiṣṭhati. tāvad varṣasahasrāṇi svargaṃ prāpya mahīyate.

अपहत्य तमस् तीव्रं यथा भात्य् उदये रविः। तथापहत्य पाप्मानं भाति गङ्गाजलोक्षितः।

apahatya tamas tīvraṃ yathā bhāty udaye raviḥ. tathāpahatya pāpmānaṃ bhāti gaṅgājalokṣitaḥ.

विसोमा इव शर्वर्यो विपुष्पास् तरवो यथा। तद्वद् देशा दिशश् चैव हीना गङ्गाजलैः शुभैः।

visomā iva śarvaryo vipuṣpās taravo yathā. tadvad deśā diśaś caiva hīnā gaṅgājalaiḥ śubhaiḥ.

वर्णाश्रमा यथा सर्वे स्वधर्मज्ञानवर्जिताः। क्रतवश् च यथासोमास् तथा गङ्गां विना जगत्।

varṇāśramā yathā sarve svadharmajñānavarjitāḥ. kratavaś ca yathāsomās tathā gaṅgāṃ vinā jagat.

यथा हीनं नभो ऽर्केण भूः शैलैः खं च वायुना। तथा देशा दिशश् चैव गङ्गाहीना न संशयः।

yathā hīnaṃ nabho 'rkeṇa bhūḥ śailaiḥ khaṃ ca vāyunā. tathā deśā diśaś caiva gaṅgāhīnā na saṃśayaḥ.

त्रिषु लोकेषु ये के चित् प्राणिनः सर्व एव ते। तर्प्यमाणाः परां तृप्तिं यान्ति गङ्गाजलैः शुभैः। अन्ये च देवा मुनयः प्रेतानि पितृभिः सह। तर्पितास् तृप्तिम् आयान्ति त्रिषु लोकेषु सर्वशः।

triṣu lokeṣu ye ke cit prāṇinaḥ sarva eva te. tarpyamāṇāḥ parāṃ tṛptiṃ yānti gaṅgājalaiḥ śubhaiḥ. anye ca devā munayaḥ pretāni pitṛbhiḥ saha. tarpitās tṛptim āyānti triṣu lokeṣu sarvaśaḥ.

यस् तु सूर्येण निष्टप्तं गाङ्गेयं पिबते जलम्। गवां निर्हारनिर्मुक्ताद् यावकात् तद् विशिष्यते।

yas tu sūryeṇa niṣṭaptaṃ gāṅgeyaṃ pibate jalam. gavāṃ nirhāranirmuktād yāvakāt tad viśiṣyate.

इन्दुव्रतसहस्रं तु चरेद् यः कायशोधनम्। पिबेद् यश् चापि गङ्गाम्भः समौ स्यातां न वा समौ।

induvratasahasraṃ tu cared yaḥ kāyaśodhanam. pibed yaś cāpi gaṅgāmbhaḥ samau syātāṃ na vā samau.

तिष्ठेद् युगसहस्रं तु पादेनैकेन यः पुमान्। मासम् एकं तु गङ्गायां समौ स्यातां न वा समौ।

tiṣṭhed yugasahasraṃ tu pādenaikena yaḥ pumān. māsam ekaṃ tu gaṅgāyāṃ samau syātāṃ na vā samau.

लम्बेतावाक्शिरा यस् तु युगानाम् अयुतं पुमान्। तिष्ठेद् यथेष्टं यश् चापि गङ्गायां स विशिष्यते। संवत्सरं जले वासं गङ्गायां तत्समं मतम्।

lambetāvākśirā yas tu yugānām ayutaṃ pumān. tiṣṭhed yatheṣṭaṃ yaś cāpi gaṅgāyāṃ sa viśiṣyate. saṃvatsaraṃ jale vāsaṃ gaṅgāyāṃ tatsamaṃ matam.

अग्नौ प्राप्तं प्रधूयेत यथा तूलं द्विजोत्तम। तथा गङ्गावगाढस्य सर्वं पापं प्रधूयते।

agnau prāptaṃ pradhūyeta yathā tūlaṃ dvijottama. tathā gaṅgāvagāḍhasya sarvaṃ pāpaṃ pradhūyate.

भूतानाम् इह सर्वेषां दुःखोपहतचेतसाम्। गतिम् अन्वेषमाणानां न गङ्गासदृशी गतिः। गङ्गा गङ्गेति यो ब्रूयाद् योजनानां शतैर् अपि। मुच्यते सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छति। प्रायश्चित्तानि दीयन्ते यत्र गङ्गा न विद्यते। गङ्गा च विद्यते यत्र प्रायश्चित्तं कथं भवेत्। दर्शनाज् जायते शुद्धिः स्नानेन परमा गतिः। धन्या गङ्गा कनखले कुरुक्षेत्रे सरस्वती। ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा।

bhūtānām iha sarveṣāṃ duḥkhopahatacetasām. gatim anveṣamāṇānāṃ na gaṅgāsadṛśī gatiḥ. gaṅgā gaṅgeti yo brūyād yojanānāṃ śatair api. mucyate sarvapāpebhyo viṣṇulokaṃ sa gacchati. prāyaścittāni dīyante yatra gaṅgā na vidyate. gaṅgā ca vidyate yatra prāyaścittaṃ kathaṃ bhavet. darśanāj jāyate śuddhiḥ snānena paramā gatiḥ. dhanyā gaṅgā kanakhale kurukṣetre sarasvatī. grāme vā yadi vāraṇye puṇyā sarvatra narmadā.

भवन्ति निर्विषाः सर्पा यथा तार्क्ष्यस्य दर्शनात्। गङ्गाया दर्शनात् तद्वत् सर्वपापैः प्रमुच्यते।

bhavanti nirviṣāḥ sarpā yathā tārkṣyasya darśanāt. gaṅgāyā darśanāt tadvat sarvapāpaiḥ pramucyate.

अप्रतिष्ठाश् च ये के चिद् अधर्मशरणाश् च ये। तेषां प्रतिष्ठा गङ्गेह शरणं शर्म वर्म च।

apratiṣṭhāś ca ye ke cid adharmaśaraṇāś ca ye. teṣāṃ pratiṣṭhā gaṅgeha śaraṇaṃ śarma varma ca.

प्रकृष्टैर् अशुभैर् ग्रस्तान् अनेकैः पुरुषाधमान्। पततो नरके गङ्गा संश्रितान् प्रेत्य तारयेत्।

prakṛṣṭair aśubhair grastān anekaiḥ puruṣādhamān. patato narake gaṅgā saṃśritān pretya tārayet.

ते संविभक्ता मुनिभिर् नूनं देवैः सवासवैः। ये ऽभिगच्छन्ति सततं गङ्गाम् अभिगतां सुरैः।

te saṃvibhaktā munibhir nūnaṃ devaiḥ savāsavaiḥ. ye 'bhigacchanti satataṃ gaṅgām abhigatāṃ suraiḥ.

विनयाचारहीनाश् च अशिवाश् च नराधमाः। ते भवन्ति शिवा विप्र ये वै गङ्गां समाश्रिताः। गङ्गाम् उपाश्रिता ये वै शिवास् ते ऽपि भवन्त्य् अपि।

vinayācārahīnāś ca aśivāś ca narādhamāḥ. te bhavanti śivā vipra ye vai gaṅgāṃ samāśritāḥ. gaṅgām upāśritā ye vai śivās te 'pi bhavanty api.

यथा सुराणाम् अमृतं पितॄणां च यथा स्वधा। सुधा यथा च नागानां तथा गङ्गाजलं नृणाम्।

yathā surāṇām amṛtaṃ pitṝṇāṃ ca yathā svadhā. sudhā yathā ca nāgānāṃ tathā gaṅgājalaṃ nṛṇām.

उपासते यथा बाला मातरं क्षुधयार्दिताः। श्रेयस्कामास् तथा गङ्गाम् उपासन्तीह देहिनः। उपजीव्या यथा धेनुर् लोकानां ब्राह्मम् एव वा। हविषां च यथा सोमस् तरणेषु तथाक्षयम्।

upāsate yathā bālā mātaraṃ kṣudhayārditāḥ. śreyaskāmās tathā gaṅgām upāsantīha dehinaḥ. upajīvyā yathā dhenur lokānāṃ brāhmam eva vā. haviṣāṃ ca yathā somas taraṇeṣu tathākṣayam.

स्वायंभुवं यथा स्थानं सर्वेषां श्रेष्ठम् उच्यते। स्नातानां सरितां श्रेष्ठा गङ्गा तद्वद् इहोच्यते।

svāyaṃbhuvaṃ yathā sthānaṃ sarveṣāṃ śreṣṭham ucyate. snātānāṃ saritāṃ śreṣṭhā gaṅgā tadvad ihocyate.

यथोपजीविनां धेनुर् देवादीनां धरा स्मृता। तथोपजीविनां गङ्गा सर्वप्राणभृताम् इह।

yathopajīvināṃ dhenur devādīnāṃ dharā smṛtā. tathopajīvināṃ gaṅgā sarvaprāṇabhṛtām iha.

देवाः सोमार्कसंस्थानि यथा सत्रादिभिर् मखैः। अमृतान्य् उपजीवन्ति तथा गङ्गाजलं नराः।

devāḥ somārkasaṃsthāni yathā satrādibhir makhaiḥ. amṛtāny upajīvanti tathā gaṅgājalaṃ narāḥ.

जाह्नवीपुलिनोत्थाभिः सिकताभिः समुक्षितः। मन्यते पुरुषो ऽऽत्मानं दिविष्ठम् इव शोभितम्।

jāhnavīpulinotthābhiḥ sikatābhiḥ samukṣitaḥ. manyate puruṣo ''tmānaṃ diviṣṭham iva śobhitam.

जाह्नवीतीरसंभूतां मृदं मूर्ध्ना बिभर्ति यः। बिभर्ति रूपं सो ऽर्कस्य तमोनाशात् सुनिर्मलम्।

jāhnavītīrasaṃbhūtāṃ mṛdaṃ mūrdhnā bibharti yaḥ. bibharti rūpaṃ so 'rkasya tamonāśāt sunirmalam.

गङ्गोर्मिभिर् अथो दिग्धः पुरुषं पवनो यदा। स्पृशते सो ऽपि पाप्मानं सद्य एवापमार्जति। तथा स्पृशन् सो ऽस्य पापं सर्वम् एव प्रकर्षति।

gaṅgormibhir atho digdhaḥ puruṣaṃ pavano yadā. spṛśate so 'pi pāpmānaṃ sadya evāpamārjati. tathā spṛśan so 'sya pāpaṃ sarvam eva prakarṣati.

व्यसनैर् अभितप्तस्य नरस्य विनशिष्यतः। गङ्गादर्शनजा प्रीतिर् व्यसनान्य् अपकर्षति।

vyasanair abhitaptasya narasya vinaśiṣyataḥ. gaṅgādarśanajā prītir vyasanāny apakarṣati.

हंसारावैः कोकरवै रवैर् अन्यैश् च पक्षिणाम्। उत्पादयति गङ्गा वै प्रीतिं नित्यसुखप्रदाम्। पस्पर्ध गङ्गा गन्धर्वान् पुलिनैश् च शिलोच्चयान्।

haṃsārāvaiḥ kokaravai ravair anyaiś ca pakṣiṇām. utpādayati gaṅgā vai prītiṃ nityasukhapradām. paspardha gaṅgā gandharvān pulinaiś ca śiloccayān.

हंसादिभिः सुबहुभिर् विविधैः पक्षिभिर् वृताम्। गङ्गां गोकुलसंबाधां दृष्ट्वा स्वर्गो ऽपि विस्मृतः।

haṃsādibhiḥ subahubhir vividhaiḥ pakṣibhir vṛtām. gaṅgāṃ gokulasaṃbādhāṃ dṛṣṭvā svargo 'pi vismṛtaḥ.

न सा प्रीतिर् दिविष्ठस्य सर्वकामान् उपाश्नतः। अभवद् या परा प्रीतिर् गङ्गायाः पुलिने नृणाम्।

na sā prītir diviṣṭhasya sarvakāmān upāśnataḥ. abhavad yā parā prītir gaṅgāyāḥ puline nṛṇām.

वाङ्मनःकर्मजैर् ग्रस्तः पापैर् अपि पुमान् इह। वीक्ष्य गङ्गां भवेत् पूतस् तत्र मे नास्ति संशयः।

vāṅmanaḥkarmajair grastaḥ pāpair api pumān iha. vīkṣya gaṅgāṃ bhavet pūtas tatra me nāsti saṃśayaḥ.

सप्तावरान् सप्त परान् पितॄंस् तेभ्यश् च ये परे। पुमांस् तारयते गङ्गां वीक्ष्य स्पृष्ट्वावगाह्य च।

saptāvarān sapta parān pitṝṃs tebhyaś ca ye pare. pumāṃs tārayate gaṅgāṃ vīkṣya spṛṣṭvāvagāhya ca.

श्रुताभिलषिता दृष्टा स्पृष्टा पीतावगाहिता। गङ्गा तारयते नॄणाम् उभौ वंशौ विशेषतः। तत्तीरगानां तपसा श्राद्धपारायणादिभिः। गङ्गाद्वारप्रभृतिभिस् तत्तीर्थैर् न परं नृणाम्। सायं प्रातः स्मरेद् गङ्गां नित्यं स्नाने तु कीर्तयेत्। तर्पणे पितृपूजासु मरणे चापि संस्मरेत्।

śrutābhilaṣitā dṛṣṭā spṛṣṭā pītāvagāhitā. gaṅgā tārayate nṝṇām ubhau vaṃśau viśeṣataḥ. tattīragānāṃ tapasā śrāddhapārāyaṇādibhiḥ. gaṅgādvāraprabhṛtibhis tattīrthair na paraṃ nṛṇām. sāyaṃ prātaḥ smared gaṅgāṃ nityaṃ snāne tu kīrtayet. tarpaṇe pitṛpūjāsu maraṇe cāpi saṃsmaret.

दर्शनात् स्पर्शनात् पानात् तथा गङ्गेति कीर्तनात्। पुनात्य् अपुण्यान् पुरुषाञ् शतशो ऽथ सहस्रशः।

darśanāt sparśanāt pānāt tathā gaṅgeti kīrtanāt. punāty apuṇyān puruṣāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ.

य इच्छेत् सफलं जन्म जीवितं श्रुतम् एव च। स पितॄंस् तर्पयेद् गङ्गाम् अभिगम्य सुरांस् तथा।

ya icchet saphalaṃ janma jīvitaṃ śrutam eva ca. sa pitṝṃs tarpayed gaṅgām abhigamya surāṃs tathā.

न सुतैर् न च वित्तेन कर्मणा न च तत् फलम्। प्राप्नुयात् पुरुषो ऽत्यन्तं गङ्गां प्राप्य यद् आप्नुयात्।

na sutair na ca vittena karmaṇā na ca tat phalam. prāpnuyāt puruṣo 'tyantaṃ gaṅgāṃ prāpya yad āpnuyāt.

जात्यन्धैर् इह तुल्यास् ते मृतैः पङ्गुभिर् एव च। समर्था ये न पश्यन्ति गङ्गां पुण्यजलां शिवाम्।

jātyandhair iha tulyās te mṛtaiḥ paṅgubhir eva ca. samarthā ye na paśyanti gaṅgāṃ puṇyajalāṃ śivām.

भूतभव्यभविष्यज्ञैर् महर्षिभिर् उपस्थिताम्। देवैः सेन्द्रैश् च को गङ्गां नोपसेवेत मानवः।

bhūtabhavyabhaviṣyajñair maharṣibhir upasthitām. devaiḥ sendraiś ca ko gaṅgāṃ nopaseveta mānavaḥ.

वानप्रस्थैर् गृहस्थैश् च यतिभिर् ब्रह्मचारिभिः। विद्यावद्भिः श्रितां गङ्गां पुमान् को नाम नाश्रयेत्।

vānaprasthair gṛhasthaiś ca yatibhir brahmacāribhiḥ. vidyāvadbhiḥ śritāṃ gaṅgāṃ pumān ko nāma nāśrayet.

उत्क्रामद्भिश् च यः प्राणैः प्रयतः शिष्टसंमतः। चिन्तयेन् मनसा गङ्गां स गतिं परमां लभेत्।

utkrāmadbhiś ca yaḥ prāṇaiḥ prayataḥ śiṣṭasaṃmataḥ. cintayen manasā gaṅgāṃ sa gatiṃ paramāṃ labhet.

न भयेभ्यो भयं तस्य न पापेभ्यो न राजतः। आ देहपतनाद् गङ्गाम् उपास्ते यः पुमान् इह।

na bhayebhyo bhayaṃ tasya na pāpebhyo na rājataḥ. ā dehapatanād gaṅgām upāste yaḥ pumān iha.

गगनाद् यां महापुण्यां पतन्तीं वै महेश्वरः। दधार शिरसा देवीं ताम् एव दिवि सेवते।

gaganād yāṃ mahāpuṇyāṃ patantīṃ vai maheśvaraḥ. dadhāra śirasā devīṃ tām eva divi sevate.

अलंकृतास् त्रयो लोकाः पथिभिर् विमलैस् त्रिभिः। यस् तु तस्या जलं सेवेत् कृतकृत्यः पुमान् भवेत्।

alaṃkṛtās trayo lokāḥ pathibhir vimalais tribhiḥ. yas tu tasyā jalaṃ sevet kṛtakṛtyaḥ pumān bhavet.

दिवि ज्योतिर् यथादित्यः पितॄणां चैव चन्द्रमाः। देवेशश् च यथा नॄणां गङ्गेह सरितां तथा।

divi jyotir yathādityaḥ pitṝṇāṃ caiva candramāḥ. deveśaś ca yathā nṝṇāṃ gaṅgeha saritāṃ tathā.

मात्रा पित्रा सुतैर् दारैर् वियुक्तस्य धनेन वा। न भवेद् धि तथा दुःखं यथा गङ्गावियोगजम्।

mātrā pitrā sutair dārair viyuktasya dhanena vā. na bhaved dhi tathā duḥkhaṃ yathā gaṅgāviyogajam.

नारण्यैर् नेष्टविषयैर् न सुतैर् न धनागमैः। तथा प्रसादो भवति गङ्गां वीक्ष्य यथा नृणाम्।

nāraṇyair neṣṭaviṣayair na sutair na dhanāgamaiḥ. tathā prasādo bhavati gaṅgāṃ vīkṣya yathā nṛṇām.

पूर्णम् इन्दुं यथा दृष्ट्वा नृणां दृष्टिः प्रसीदति। गङ्गां त्रिपथगां दृष्ट्वा तथा दृष्टिः प्रसीदति।

pūrṇam induṃ yathā dṛṣṭvā nṛṇāṃ dṛṣṭiḥ prasīdati. gaṅgāṃ tripathagāṃ dṛṣṭvā tathā dṛṣṭiḥ prasīdati.

तद्भावस् तद्गतमनास् तन्निष्ठस् तत्परायणः। गङ्गां यो ऽनुगतो भक्त्या स तस्याः प्रियतां व्रजेत्।

tadbhāvas tadgatamanās tanniṣṭhas tatparāyaṇaḥ. gaṅgāṃ yo 'nugato bhaktyā sa tasyāḥ priyatāṃ vrajet.

भूःस्थैः खस्थैर् दिविष्ठैश् च भूतैर् उच्चावचैर् अपि। गङ्गा विगाह्या सततम् एतत् कार्यतमं सताम्।

bhūḥsthaiḥ khasthair diviṣṭhaiś ca bhūtair uccāvacair api. gaṅgā vigāhyā satatam etat kāryatamaṃ satām.

त्रिषु लोकेषु पुण्यत्वाद् गङ्गायाः प्रथितं यशः। दुर्मृतान् अनपत्यांश् च सा मृतान् अनयद् दिवम्। यत् पुत्रान् सगरस्यैषा भस्माख्यान् अनयद् दिवम्।

triṣu lokeṣu puṇyatvād gaṅgāyāḥ prathitaṃ yaśaḥ. durmṛtān anapatyāṃś ca sā mṛtān anayad divam. yat putrān sagarasyaiṣā bhasmākhyān anayad divam.

वाय्वीरिताभिः सुमहास्वनाभिर्; द्रुताभिर् अत्यर्थसमुच्छ्रिताभिः। गङ्गोर्मिभिर् भानुमतीभिर् इद्धः; सहस्ररश्मिप्रतिमो विभाति।

vāyvīritābhiḥ sumahāsvanābhir; drutābhir atyarthasamucchritābhiḥ. gaṅgormibhir bhānumatībhir iddhaḥ; sahasraraśmipratimo vibhāti.

पयस्विनीं घृतिनीम् अत्युदारां; समृद्धिनीं वेगिनीं दुर्विगाह्याम्। गङ्गां गत्वा यैः शरीरं विसृष्टं; गता धीरास् ते विबुधैः समत्वम्।

payasvinīṃ ghṛtinīm atyudārāṃ; samṛddhinīṃ veginīṃ durvigāhyām. gaṅgāṃ gatvā yaiḥ śarīraṃ visṛṣṭaṃ; gatā dhīrās te vibudhaiḥ samatvam.

अन्धाञ् जडान् द्रव्यहीनांश् च गङ्गा; यशस्विनी बृहती विश्वरूपा। देवैः सेन्द्रैर् मुनिभिर् मानवैश् च; निषेविता सर्वकामैर् युनक्ति।

andhāñ jaḍān dravyahīnāṃś ca gaṅgā; yaśasvinī bṛhatī viśvarūpā. devaiḥ sendrair munibhir mānavaiś ca; niṣevitā sarvakāmair yunakti.

ऊर्जावतीं मधुमतीं महापुण्यां त्रिवर्त्मगाम्। त्रिलोकगोप्त्रीं ये गङ्गां संश्रितास् ते दिवं गताः।

ūrjāvatīṃ madhumatīṃ mahāpuṇyāṃ trivartmagām. trilokagoptrīṃ ye gaṅgāṃ saṃśritās te divaṃ gatāḥ.

यो वत्स्यति द्रक्ष्यति वापि मर्त्यस्; तस्मै प्रयच्छन्ति सुखानि देवाः। तद्भाविताः स्पर्शने दर्शने यस्; तस्मै देवा गतिम् इष्टां दिशन्ति।

yo vatsyati drakṣyati vāpi martyas; tasmai prayacchanti sukhāni devāḥ. tadbhāvitāḥ sparśane darśane yas; tasmai devā gatim iṣṭāṃ diśanti.

दक्षां पृथ्वीं बृहतीं विप्रकृष्टां; शिवाम् ऋतां सुरसां सुप्रसन्नाम्। विभावरीं सर्वभूतप्रतिष्ठां; गङ्गां गता ये त्रिदिवं गतास् ते।

dakṣāṃ pṛthvīṃ bṛhatīṃ viprakṛṣṭāṃ; śivām ṛtāṃ surasāṃ suprasannām. vibhāvarīṃ sarvabhūtapratiṣṭhāṃ; gaṅgāṃ gatā ye tridivaṃ gatās te.

ख्यातिर् यस्याः खं दिवं गां च नित्यं; पुरा दिशो विदिशश् चावतस्थे। तस्या जलं सेव्य सरिद्वराया; मर्त्याः सर्वे कृतकृत्या भवन्ति।

khyātir yasyāḥ khaṃ divaṃ gāṃ ca nityaṃ; purā diśo vidiśaś cāvatasthe. tasyā jalaṃ sevya saridvarāyā; martyāḥ sarve kṛtakṛtyā bhavanti.

इयं गङ्गेति नियतं प्रतिष्ठा; गुहस्य रुक्मस्य च गर्भयोषा। प्रातस् त्रिमार्गा घृतवहा विपाप्मा; गङ्गावतीर्णा वियतो विश्वतोया। प्रातस् त्रिमार्गेषु कृतावगाहा। विपाप्मनां वितता विश्वगोप्ता। नारायणाद् अक्षयात् पूर्वजाता। विष्णोः पदाच् छिंशुमाराद् ध्रुवाच् च। सोमात् सूर्यान् मेरुरूपाच् च विष्णोः। समागता शिवमूर्ध्नो हिमाद्रिम्।

iyaṃ gaṅgeti niyataṃ pratiṣṭhā; guhasya rukmasya ca garbhayoṣā. prātas trimārgā ghṛtavahā vipāpmā; gaṅgāvatīrṇā viyato viśvatoyā. prātas trimārgeṣu kṛtāvagāhā. vipāpmanāṃ vitatā viśvagoptā. nārāyaṇād akṣayāt pūrvajātā. viṣṇoḥ padāc chiṃśumārād dhruvāc ca. somāt sūryān merurūpāc ca viṣṇoḥ. samāgatā śivamūrdhno himādrim.

सुतावनीध्रस्य हरस्य भार्या; दिवो भुवश् चापि कक्ष्यानुरूपा। भव्या पृथिव्या भाविनी भाति राजन्; गङ्गा लोकानां पुण्यदा वै त्रयाणाम्।

sutāvanīdhrasya harasya bhāryā; divo bhuvaś cāpi kakṣyānurūpā. bhavyā pṛthivyā bhāvinī bhāti rājan; gaṅgā lokānāṃ puṇyadā vai trayāṇām.

मधुप्रवाहा घृतरागोद्धृताभिर्; महोर्मिभिः शोभिता ब्राह्मणैश् च। सेव्या देवी सर्वभावेन पुण्या। या शंकरेण भुवनत्रयशंकरेण। दिवश् च्युता शिरसात्ता भवेन; गङ्गावनीध्रास् त्रिदिवस्य माला। विष्णोः पादक्षाऌइनी जह्नुकन्या।

madhupravāhā ghṛtarāgoddhṛtābhir; mahormibhiḥ śobhitā brāhmaṇaiś ca. sevyā devī sarvabhāvena puṇyā. yā śaṃkareṇa bhuvanatrayaśaṃkareṇa. divaś cyutā śirasāttā bhavena; gaṅgāvanīdhrās tridivasya mālā. viṣṇoḥ pādakṣāḷinī jahnukanyā.

योनिर् वरिष्ठा विरजा वितन्वी; शुष्मा इरा वारिवहा यशोदा। विश्वावती चाकृतिर् इष्टिर् इद्धा; गङ्गोक्षितानां भुवनस्य पन्थाः।

yonir variṣṭhā virajā vitanvī; śuṣmā irā vārivahā yaśodā. viśvāvatī cākṛtir iṣṭir iddhā; gaṅgokṣitānāṃ bhuvanasya panthāḥ.

क्षान्त्या मह्या गोपने धारणे च; दीप्त्या कृशानोस् तपनस्य चैव। तुल्या गङ्गा संमता ब्राह्मणानां; गुहस्य ब्रह्मण्यतया च नित्यम्।

kṣāntyā mahyā gopane dhāraṇe ca; dīptyā kṛśānos tapanasya caiva. tulyā gaṅgā saṃmatā brāhmaṇānāṃ; guhasya brahmaṇyatayā ca nityam.

ऋषिष्टुतां विष्णुपदीं पुराणीं; सुपुण्यतोयां मनसापि लोके। सर्वात्मना जाह्नवीं ये प्रपन्नास्; ते ब्रह्मणः सदनं संप्रयाताः।

ṛṣiṣṭutāṃ viṣṇupadīṃ purāṇīṃ; supuṇyatoyāṃ manasāpi loke. sarvātmanā jāhnavīṃ ye prapannās; te brahmaṇaḥ sadanaṃ saṃprayātāḥ.

लोकान् इमान् नयति या जननीव पुत्रान्; सर्वात्मना सर्वगुणोपपन्ना। स्वस्थानम् इष्टम् इह ब्राह्मम् अभीप्समानैर्; गङ्गा सदैवात्मवशैर् उपास्या।

lokān imān nayati yā jananīva putrān; sarvātmanā sarvaguṇopapannā. svasthānam iṣṭam iha brāhmam abhīpsamānair; gaṅgā sadaivātmavaśair upāsyā.

उस्रां जुष्टां मिषतीं विश्वतोयाम्; इरां वज्रीं रेवतीं भूधराणाम्। शिष्टाश्रयाम् अमृतां ब्रह्मकान्तां; गङ्गां श्रयेद् आत्मवान् सिद्धिकामः।

usrāṃ juṣṭāṃ miṣatīṃ viśvatoyām; irāṃ vajrīṃ revatīṃ bhūdharāṇām. śiṣṭāśrayām amṛtāṃ brahmakāntāṃ; gaṅgāṃ śrayed ātmavān siddhikāmaḥ.

प्रसाद्य देवान् सविभून् समस्तान्; भगीरथस् तपसोग्रेण गङ्गाम्। गाम् आनयत् ताम् अभिगम्य शश्वन्; पुमान् भयं नेह नामुत्र विद्यात्।

prasādya devān savibhūn samastān; bhagīrathas tapasogreṇa gaṅgām. gām ānayat tām abhigamya śaśvan; pumān bhayaṃ neha nāmutra vidyāt.

उदाहृतः सर्वथा ते गुणानां; मयैकदेशः प्रसमीक्ष्य बुद्ध्या। शक्तिर् न मे का चिद् इहास्ति वक्तुं; गुणान् सर्वान् परिमातुं तथैव।

udāhṛtaḥ sarvathā te guṇānāṃ; mayaikadeśaḥ prasamīkṣya buddhyā. śaktir na me kā cid ihāsti vaktuṃ; guṇān sarvān parimātuṃ tathaiva.

मेरोः समुद्रस्य च सर्वरत्नैः; संख्योपलानाम् उदकस्य वापि। वक्तुं शक्यं नेह गङ्गाजलानां; गुणाख्यानं परिमातुं तथैव।

meroḥ samudrasya ca sarvaratnaiḥ; saṃkhyopalānām udakasya vāpi. vaktuṃ śakyaṃ neha gaṅgājalānāṃ; guṇākhyānaṃ parimātuṃ tathaiva.

तस्माद् इमान् परया श्रद्धयोक्तान्; गुणान् सर्वाञ् जाह्नवीजांस् तथैव। भजेद् वाचा मनसा कर्मणा च; भक्त्या युक्तः परया श्रद्दधानः।

tasmād imān parayā śraddhayoktān; guṇān sarvāñ jāhnavījāṃs tathaiva. bhajed vācā manasā karmaṇā ca; bhaktyā yuktaḥ parayā śraddadhānaḥ.

लोकान् इमांस् त्रीन् यशसा वितत्य; सिद्धिं प्राप्य महतीं तां दुरापाम्। गङ्गाकृतान् अचिरेणैव लोकान्; यथेष्टम् इष्टान् विचरिष्यसि त्वम्।

lokān imāṃs trīn yaśasā vitatya; siddhiṃ prāpya mahatīṃ tāṃ durāpām. gaṅgākṛtān acireṇaiva lokān; yatheṣṭam iṣṭān vicariṣyasi tvam.

तव मम च गुणैर् महानुभावा; जुषतु मतिं सततं स्वधर्मयुक्तैः। अभिगतजनवत्सला हि गङ्गा; भजति युनक्ति सुखैश् च भक्तिमन्तम्।

tava mama ca guṇair mahānubhāvā; juṣatu matiṃ satataṃ svadharmayuktaiḥ. abhigatajanavatsalā hi gaṅgā; bhajati yunakti sukhaiś ca bhaktimantam.

भीष्म उवाच। इति परममतिर् गुणान् अनेकाञ्; शिलरतये त्रिपथानुयोगरूपान्। बहुविधम् अनुशास्य तथ्यरूपान्; गगनतलं द्युतिमान् विवेश सिद्धः।

bhīṣma uvāca. iti paramamatir guṇān anekāñ; śilarataye tripathānuyogarūpān. bahuvidham anuśāsya tathyarūpān; gaganatalaṃ dyutimān viveśa siddhaḥ.

शिलवृत्तिस् तु सिद्धस्य वाक्यैः संबोधितस् तदा। गङ्गाम् उपास्य विधिवत् सिद्धिं प्राप्तः सुदुर्लभाम्।

śilavṛttis tu siddhasya vākyaiḥ saṃbodhitas tadā. gaṅgām upāsya vidhivat siddhiṃ prāptaḥ sudurlabhām.

तस्मात् त्वम् अपि कौन्तेय भक्त्या परमया युतः। गङ्गाम् अभ्येहि सततं प्राप्स्यसे सिद्धिम् उत्तमाम्।

tasmāt tvam api kaunteya bhaktyā paramayā yutaḥ. gaṅgām abhyehi satataṃ prāpsyase siddhim uttamām.

वैशंपायन उवाच। श्रुत्वेतिहासं भीष्मोक्तं गङ्गायाः स्तवसंयुतम्। युधिष्ठिरः परां प्रीतिम् अगच्छद् भ्रातृभिः सह।

vaiśaṃpāyana uvāca. śrutvetihāsaṃ bhīṣmoktaṃ gaṅgāyāḥ stavasaṃyutam. yudhiṣṭhiraḥ parāṃ prītim agacchad bhrātṛbhiḥ saha.

इतिहासम् इमं पुण्यं शृणुयाद् यः पठेत वा। गङ्गायाः स्तवसंयुक्तं स मुच्येत् सर्वकिल्बिषैः।

itihāsam imaṃ puṇyaṃ śṛṇuyād yaḥ paṭheta vā. gaṅgāyāḥ stavasaṃyuktaṃ sa mucyet sarvakilbiṣaiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...