महाभारत 13.148 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 148→

[mh-13-148] • 36 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। ये च धर्मम् असूयन्ति ये चैनं पर्युपासते। ब्रवीतु भगवान् एतत् क्व ते गच्छन्ति तादृशाः।

yudhiṣṭhira uvāca. ye ca dharmam asūyanti ye cainaṃ paryupāsate. bravītu bhagavān etat kva te gacchanti tādṛśāḥ.

भीष्म उवाच। रजसा तमसा चैव समवस्तीर्णचेतसः। नरकं प्रतिपद्यन्ते धर्मविद्वेषिणो नराः।

bhīṣma uvāca. rajasā tamasā caiva samavastīrṇacetasaḥ. narakaṃ pratipadyante dharmavidveṣiṇo narāḥ.

ये तु धर्मं महाराज सततं पर्युपासते। सत्यार्जवपराः सन्तस् ते वै स्वर्गभुजो नराः।

ye tu dharmaṃ mahārāja satataṃ paryupāsate. satyārjavaparāḥ santas te vai svargabhujo narāḥ.

धर्म एव रतिस् तेषाम् आचार्योपासनाद् भवेत्। देवलोकं प्रपद्यन्ते ये धर्मं पर्युपासते।

dharma eva ratis teṣām ācāryopāsanād bhavet. devalokaṃ prapadyante ye dharmaṃ paryupāsate.

मनुष्या यदि वा देवाः शरीरम् उपताप्य वै। धर्मिणः सुखम् एधन्ते लोभद्वेषविवर्जिताः।

manuṣyā yadi vā devāḥ śarīram upatāpya vai. dharmiṇaḥ sukham edhante lobhadveṣavivarjitāḥ.

प्रथमं ब्रह्मणः पुत्रं धर्मम् आहुर् मनीषिणः। धर्मिणः पर्युपासन्ते फलं पक्वम् इवाशयः।

prathamaṃ brahmaṇaḥ putraṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ. dharmiṇaḥ paryupāsante phalaṃ pakvam ivāśayaḥ.

युधिष्ठिर उवाच। असतां कीदृशं रूपं साधवः किं च कुर्वते। ब्रवीतु मे भवान् एतत् सन्तो ऽसन्तश् च कीदृशाः।

yudhiṣṭhira uvāca. asatāṃ kīdṛśaṃ rūpaṃ sādhavaḥ kiṃ ca kurvate. bravītu me bhavān etat santo 'santaś ca kīdṛśāḥ.

भीष्म उवाच। दुराचाराश् च दुर्धर्षा दुर्मुखाश् चाप्य् असाधवः। साधवः शीलसंपन्नाः शिष्टाचारस्य लक्षणम्। सत्यार्जवपरायणाः। एतेषां धर्मशीलानां।

bhīṣma uvāca. durācārāś ca durdharṣā durmukhāś cāpy asādhavaḥ. sādhavaḥ śīlasaṃpannāḥ śiṣṭācārasya lakṣaṇam. satyārjavaparāyaṇāḥ. eteṣāṃ dharmaśīlānāṃ.

राजमार्गे गवां मध्ये गोष्ठमध्ये च धर्मिणः। नोपसेवन्ति राजेन्द्र सर्गं मूत्रपुरीषयोः।

rājamārge gavāṃ madhye goṣṭhamadhye ca dharmiṇaḥ. nopasevanti rājendra sargaṃ mūtrapurīṣayoḥ.

पञ्चानाम् अशनं दत्त्वा शेषम् अश्नन्ति साधवः। न जल्पन्ति च भुञ्जाना न निद्रान्त्य् आर्द्रपाणयः।

pañcānām aśanaṃ dattvā śeṣam aśnanti sādhavaḥ. na jalpanti ca bhuñjānā na nidrānty ārdrapāṇayaḥ.

चित्रभानुम् अनड्वाहं देवं गोष्ठं चतुष्पथम्। ब्राह्मणं धार्मिकं चैत्यं ते कुर्वन्ति प्रदक्षिणम्।

citrabhānum anaḍvāhaṃ devaṃ goṣṭhaṃ catuṣpatham. brāhmaṇaṃ dhārmikaṃ caityaṃ te kurvanti pradakṣiṇam.

वृद्धानां भारतप्तानां स्त्रीणां बालातुरस्य च। ब्राह्मणानां गवां राज्ञां पन्थानं ददते च ते।

vṛddhānāṃ bhārataptānāṃ strīṇāṃ bālāturasya ca. brāhmaṇānāṃ gavāṃ rājñāṃ panthānaṃ dadate ca te.

अतिथीनां च सर्वेषां प्रेष्याणां स्वजनस्य च। सामान्यं भोजनं कुर्यात् स्वयं नाग्र्याशनं व्रजेत्। न सत्यार्जवधर्मस्य तुल्यम् अन्यच् च विद्यते। बहुला नाम गौस् तेन गतिम् अग्र्यां गता किल। मुनिशापाद् द्विजः कश् चिद् व्याघ्रतां समुपागतः। बहुलां भक्षणरुचिम् आस्वाद्य शपथेन तु। विमुच्य पीतवत्सां तां दृष्ट्वा स्मृत्वा पुरातनम्। जगाम लोकान् अमलान् सा स्वराष्ट्रं तथा पुनः। तस्मात् सत्यार्जवरतो राजा राष्ट्रं समानवम्। तारयित्वा सुखं स्वर्गं गन्तासि भरतर्षभ। तथा शरणकामानां गोप्ता स्यात् स्वागतप्रदः।

atithīnāṃ ca sarveṣāṃ preṣyāṇāṃ svajanasya ca. sāmānyaṃ bhojanaṃ kuryāt svayaṃ nāgryāśanaṃ vrajet. na satyārjavadharmasya tulyam anyac ca vidyate. bahulā nāma gaus tena gatim agryāṃ gatā kila. muniśāpād dvijaḥ kaś cid vyāghratāṃ samupāgataḥ. bahulāṃ bhakṣaṇarucim āsvādya śapathena tu. vimucya pītavatsāṃ tāṃ dṛṣṭvā smṛtvā purātanam. jagāma lokān amalān sā svarāṣṭraṃ tathā punaḥ. tasmāt satyārjavarato rājā rāṣṭraṃ samānavam. tārayitvā sukhaṃ svargaṃ gantāsi bharatarṣabha. tathā śaraṇakāmānāṃ goptā syāt svāgatapradaḥ.

सायं प्रातर् मनुष्याणाम् अशनं देवनिर्मितम्। नान्तरा भोजनं दृष्टम् उपवासविधिर् हि सः।

sāyaṃ prātar manuṣyāṇām aśanaṃ devanirmitam. nāntarā bhojanaṃ dṛṣṭam upavāsavidhir hi saḥ.

होमकाले यथा वह्निः कालम् एव प्रतीक्षते। ऋतुकाले तथा नारी ऋतुम् एव प्रतीक्षते। न चान्यां गच्छते यस् तु ब्रह्मचर्यं हि तत् स्मृतम्।

homakāle yathā vahniḥ kālam eva pratīkṣate. ṛtukāle tathā nārī ṛtum eva pratīkṣate. na cānyāṃ gacchate yas tu brahmacaryaṃ hi tat smṛtam.

अमृतं ब्राह्मणा गाव इत्य् एतत् त्रयम् एकतः। तस्माद् गोब्राह्मणं नित्यम् अर्चयेत यथाविधि।

amṛtaṃ brāhmaṇā gāva ity etat trayam ekataḥ. tasmād gobrāhmaṇaṃ nityam arcayeta yathāvidhi.

यजुषा संस्कृतं मांसम् उपभुञ्जन् न दुष्यति। पृष्ठमांसं वृथामांसं पुत्रमांसं च तत् समम्।

yajuṣā saṃskṛtaṃ māṃsam upabhuñjan na duṣyati. pṛṣṭhamāṃsaṃ vṛthāmāṃsaṃ putramāṃsaṃ ca tat samam.

स्वदेशे परदेशे वाप्य् अतिथिं नोपवासयेत्। कर्म वै सफलं कृत्वा गुरूणां प्रतिपादयेत्।

svadeśe paradeśe vāpy atithiṃ nopavāsayet. karma vai saphalaṃ kṛtvā gurūṇāṃ pratipādayet.

गुरुभ्य आसनं देयम् अभिवाद्याभिपूज्य च। गुरून् अभ्यर्च्य वर्धन्ते आयुषा यशसा श्रिया।

gurubhya āsanaṃ deyam abhivādyābhipūjya ca. gurūn abhyarcya vardhante āyuṣā yaśasā śriyā.

वृद्धान् नातिवदेज् जातु न च संप्रेषयेद् अपि। नासीनः स्यात् स्थितेष्व् एवम् आयुर् अस्य न रिष्यते।

vṛddhān nātivadej jātu na ca saṃpreṣayed api. nāsīnaḥ syāt sthiteṣv evam āyur asya na riṣyate.

न नग्नाम् ईक्षते नारीं न विद्वान् पुरुषान् अपि। मैथुनं सततं गुप्तम् आहारं च समाचरेत्।

na nagnām īkṣate nārīṃ na vidvān puruṣān api. maithunaṃ satataṃ guptam āhāraṃ ca samācaret.

तीर्थानां गुरवस् तीर्थं शुचीनां हृदयं शुचि। दर्शनानां परं ज्ञानं संतोषः परमं सुखम्।

tīrthānāṃ guravas tīrthaṃ śucīnāṃ hṛdayaṃ śuci. darśanānāṃ paraṃ jñānaṃ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham.

सायं प्रातश् च वृद्धानां शृणुयात् पुष्कला गिरः। श्रुतम् आप्नोति हि नरः सततं वृद्धसेवया। दानागारे गवां चैव ब्राह्मणानां च संनिधौ।

sāyaṃ prātaś ca vṛddhānāṃ śṛṇuyāt puṣkalā giraḥ. śrutam āpnoti hi naraḥ satataṃ vṛddhasevayā. dānāgāre gavāṃ caiva brāhmaṇānāṃ ca saṃnidhau.

स्वाध्याये भोजने चैव दक्षिणं पाणिम् उद्धरेत्। यच्छेद् वाङ्मनसी नित्यम् इन्द्रियाणां च विभ्रमम्।

svādhyāye bhojane caiva dakṣiṇaṃ pāṇim uddharet. yacched vāṅmanasī nityam indriyāṇāṃ ca vibhramam.

संस्कृतं पायसं नित्यं यवागूं कृसरं हविः। अष्टकाः पितृदैवत्या वृद्धानाम् अभिपूजनम्।

saṃskṛtaṃ pāyasaṃ nityaṃ yavāgūṃ kṛsaraṃ haviḥ. aṣṭakāḥ pitṛdaivatyā vṛddhānām abhipūjanam.

श्मश्रुकर्मणि मङ्गल्यं क्षुतानाम् अभिनन्दनम्। व्याधितानां च सर्वेषाम् आयुषः प्रतिनन्दनम्।

śmaśrukarmaṇi maṅgalyaṃ kṣutānām abhinandanam. vyādhitānāṃ ca sarveṣām āyuṣaḥ pratinandanam.

न जातु त्वम् इति ब्रूयाद् आपन्नो ऽपि महत्तरम्। त्वंकारो वा वधो वेति विद्वत्सु न विशिष्यते। अवराणां समानानां शिष्याणां च समाचरेत्।

na jātu tvam iti brūyād āpanno 'pi mahattaram. tvaṃkāro vā vadho veti vidvatsu na viśiṣyate. avarāṇāṃ samānānāṃ śiṣyāṇāṃ ca samācaret.

पापम् आचक्षते नित्यं हृदयं पापकर्मिणाम्। ज्ञानपूर्वं विनश्यन्ति गूहमाना महाजने।

pāpam ācakṣate nityaṃ hṛdayaṃ pāpakarmiṇām. jñānapūrvaṃ vinaśyanti gūhamānā mahājane.

ज्ञानपूर्वं कृतं कर्म च्छादयन्ते ह्य् असाधवः। न मां मनुष्याः पश्यन्ति न मां पश्यन्ति देवताः। पापेनाभिहतः पापः पापम् एवाभिजायते।

jñānapūrvaṃ kṛtaṃ karma cchādayante hy asādhavaḥ. na māṃ manuṣyāḥ paśyanti na māṃ paśyanti devatāḥ. pāpenābhihataḥ pāpaḥ pāpam evābhijāyate.

यथा वार्धुषिको वृद्धिं देहभेदे प्रतीक्षते। धर्मेणापिहितं पापं धर्मम् एवाभिवर्धयेत्।

yathā vārdhuṣiko vṛddhiṃ dehabhede pratīkṣate. dharmeṇāpihitaṃ pāpaṃ dharmam evābhivardhayet.

यथा लवणम् अम्भोभिर् आप्लुतं प्रविलीयते। प्रायश्चित्तहतं पापं तथा सद्यः प्रणश्यति।

yathā lavaṇam ambhobhir āplutaṃ pravilīyate. prāyaścittahataṃ pāpaṃ tathā sadyaḥ praṇaśyati.

तस्मात् पापं न गूहेत गूहमानं विवर्धते। कृत्वा तु साधुष्व् आख्येयं ते तत् प्रशमयन्त्य् उत।

tasmāt pāpaṃ na gūheta gūhamānaṃ vivardhate. kṛtvā tu sādhuṣv ākhyeyaṃ te tat praśamayanty uta.

आशया संचितं द्रव्यं यत् काले नोपभुज्यते। अन्ये चैतत् प्रपद्यन्ते वियोगे तस्य देहिनः। तद् धर्मसाधनं नित्यं संकल्पाद् धनम् आर्जयेत्।

āśayā saṃcitaṃ dravyaṃ yat kāle nopabhujyate. anye caitat prapadyante viyoge tasya dehinaḥ. tad dharmasādhanaṃ nityaṃ saṃkalpād dhanam ārjayet.

मानसं सर्वभूतानां धर्मम् आहुर् मनीषिणः। तस्मात् सर्वाणि भूतानि धर्मम् एव समासते।

mānasaṃ sarvabhūtānāṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ. tasmāt sarvāṇi bhūtāni dharmam eva samāsate.

एक एव चरेद् धर्मं न धर्मध्वजिको भवेत्। धर्मवाणिजका ह्य् एते ये धर्मम् उपभुञ्जते।

eka eva cared dharmaṃ na dharmadhvajiko bhavet. dharmavāṇijakā hy ete ye dharmam upabhuñjate.

अर्चेद् देवान् अदम्भेन सेवेतामायया गुरून्। निधिं निदध्यात् पारत्र्यं यात्रार्थं दानशब्दितम्। युधिष्ठिरः। मानसानीह तीर्थानि प्रशंसन्ति महर्षयः। भीष्मः। तानि मे कुरुशार्दूल यथावद् वक्तुम् अर्हसि। शृणु तीर्थानि गदतो मानसानीह मानद। येषु सम्यङ् नरः स्नात्वा प्रयाति परमां गतिम्। सत्यं तीर्थं क्षमा तीर्थं सत्यम् इन्द्रियनिग्रहः। सर्वभूतदया तीर्थं तीर्थम् आर्जवम् एव च। दानं तीर्थं दमस् तीर्थं संतोषस् तीर्थम् उत्तमम्। ब्रह्मचर्यं परं तीर्थं तीर्थं च प्रियवादिता। ज्ञानं तीर्थं तपस् तीर्थं धृतिस् तीर्थम् उदाहृतम्। तीर्थानाम् अपि यत् तीर्थं विशुद्धिर् मनसः परा। नोदकक्लिन्नगात्रो हि स्नात इत्य् अभिधीयते। स स्नातो यो दमस्नातः सुविशुद्धमनोमलः। यो लुब्धः पिशुनः क्रूरो दाम्भिको विषयात्मकः। सर्वतीर्थेष्व् अपि स्नातः पापो मलिन एव सः। न च गच्छन्ति ते स्वर्गम् अविशुद्धमनोमलाः। विषयेष्व् अपि संरागो मानसो मल उच्यते। तेष्व् एव च विरागो ऽस्य निर्मलत्वम् उदाहृतम्। चित्तम् अन्तर्गतं दुष्टं तीर्थस्नानैर् न शुध्यति। शतशो ऽपि जले धौतं सुराभाण्डम् इवाशुचि। निगृहीतेन्द्रियग्रामो यत्रैव निवसेन् नरः। तत्र तस्य कुरुक्षेत्रं नैमिषं पुष्करं गया। ज्ञानह्रदे सत्यजले रागद्वेषमलापहे। युधिष्ठिरः। यः स्नातो मानसे तीर्थे स याति परमां गतिम्। पापस्य किम् अधिष्ठानं का प्रसूतिश् च भारत। भीष्मः। किं चास्य कारणं प्रोक्तं तन् मे ब्रूहि पितामह। लोभः प्रतिष्ठा पापस्य प्रसूतिर् लोभ एव च। अत्र ते संशयो मा भूल् लोभः पापस्य कारणम्। लोभात् क्रोधः प्रभवति लोभाद् द्रोहः प्रवर्तते। लोभान् मोहश् च माया च मानान् मात्सर्यम् एव च। नार्थैः पूरयितुं शक्यो लोभो बहुविधैर् अपि। नित्यं गम्भीरतोयाभिर् आपगाभिर् इवार्णवः। सर्वभूतेष्व् अविश्वासः सर्वभूतेष्व् अनिर्दयः। सर्वभूतेष्व् अजिह्मश् च लोभाद् भवति भारत। सुमहान्त्य् अपि शास्त्राणि धारयन्तो बहुश्रुताः। छेत्तारः संशयानां च लोभग्रस्ताः प्रत्यान्त्य् अधः। लोभक्षये क्षयं यान्ति सर्वपापानि देहिनाम्। लोभवृद्धौ च वर्धन्ते नृपते नात्र संशयः। तस्मात् सर्वप्रयत्नेन त्यज लोभं युधिष्ठिर। यदीच्छसि महाराज शाश्वतीं गतिम् आत्मनः।

arced devān adambhena sevetāmāyayā gurūn. nidhiṃ nidadhyāt pāratryaṃ yātrārthaṃ dānaśabditam. yudhiṣṭhiraḥ. mānasānīha tīrthāni praśaṃsanti maharṣayaḥ. bhīṣmaḥ. tāni me kuruśārdūla yathāvad vaktum arhasi. śṛṇu tīrthāni gadato mānasānīha mānada. yeṣu samyaṅ naraḥ snātvā prayāti paramāṃ gatim. satyaṃ tīrthaṃ kṣamā tīrthaṃ satyam indriyanigrahaḥ. sarvabhūtadayā tīrthaṃ tīrtham ārjavam eva ca. dānaṃ tīrthaṃ damas tīrthaṃ saṃtoṣas tīrtham uttamam. brahmacaryaṃ paraṃ tīrthaṃ tīrthaṃ ca priyavāditā. jñānaṃ tīrthaṃ tapas tīrthaṃ dhṛtis tīrtham udāhṛtam. tīrthānām api yat tīrthaṃ viśuddhir manasaḥ parā. nodakaklinnagātro hi snāta ity abhidhīyate. sa snāto yo damasnātaḥ suviśuddhamanomalaḥ. yo lubdhaḥ piśunaḥ krūro dāmbhiko viṣayātmakaḥ. sarvatīrtheṣv api snātaḥ pāpo malina eva saḥ. na ca gacchanti te svargam aviśuddhamanomalāḥ. viṣayeṣv api saṃrāgo mānaso mala ucyate. teṣv eva ca virāgo 'sya nirmalatvam udāhṛtam. cittam antargataṃ duṣṭaṃ tīrthasnānair na śudhyati. śataśo 'pi jale dhautaṃ surābhāṇḍam ivāśuci. nigṛhītendriyagrāmo yatraiva nivasen naraḥ. tatra tasya kurukṣetraṃ naimiṣaṃ puṣkaraṃ gayā. jñānahrade satyajale rāgadveṣamalāpahe. yudhiṣṭhiraḥ. yaḥ snāto mānase tīrthe sa yāti paramāṃ gatim. pāpasya kim adhiṣṭhānaṃ kā prasūtiś ca bhārata. bhīṣmaḥ. kiṃ cāsya kāraṇaṃ proktaṃ tan me brūhi pitāmaha. lobhaḥ pratiṣṭhā pāpasya prasūtir lobha eva ca. atra te saṃśayo mā bhūl lobhaḥ pāpasya kāraṇam. lobhāt krodhaḥ prabhavati lobhād drohaḥ pravartate. lobhān mohaś ca māyā ca mānān mātsaryam eva ca. nārthaiḥ pūrayituṃ śakyo lobho bahuvidhair api. nityaṃ gambhīratoyābhir āpagābhir ivārṇavaḥ. sarvabhūteṣv aviśvāsaḥ sarvabhūteṣv anirdayaḥ. sarvabhūteṣv ajihmaś ca lobhād bhavati bhārata. sumahānty api śāstrāṇi dhārayanto bahuśrutāḥ. chettāraḥ saṃśayānāṃ ca lobhagrastāḥ pratyānty adhaḥ. lobhakṣaye kṣayaṃ yānti sarvapāpāni dehinām. lobhavṛddhau ca vardhante nṛpate nātra saṃśayaḥ. tasmāt sarvaprayatnena tyaja lobhaṃ yudhiṣṭhira. yadīcchasi mahārāja śāśvatīṃ gatim ātmanaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...