महाभारत 13.144 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 144→

[mh-13-144] • 52 श्लोकाः

वैशंपायनः। पितामहवचः श्रुत्वा राजंस् ते प्रपितामहः। प्रणम्य पुण्डरीकाक्षम् इदं वचनम् अब्रवीत्।

vaiśaṃpāyanaḥ. pitāmahavacaḥ śrutvā rājaṃs te prapitāmahaḥ. praṇamya puṇḍarīkākṣam idaṃ vacanam abravīt.

युधिष्ठिर उवाच। ब्रूहि ब्राह्मणपूजायां व्युष्टिं त्वं मधुसूदन। वेत्ता त्वम् अस्य चार्थस्य वेद त्वां हि पितामहः।

yudhiṣṭhira uvāca. brūhi brāhmaṇapūjāyāṃ vyuṣṭiṃ tvaṃ madhusūdana. vettā tvam asya cārthasya veda tvāṃ hi pitāmahaḥ.

वासुदेव उवाच। शृणुष्वावहितो राजन् द्विजानां भरतर्षभ। यथातत्त्वेन वदतो गुणान् मे कुरुसत्तम। द्वारवत्यां समासीनं पुरा मां कुरुनन्दन।

vāsudeva uvāca. śṛṇuṣvāvahito rājan dvijānāṃ bharatarṣabha. yathātattvena vadato guṇān me kurusattama. dvāravatyāṃ samāsīnaṃ purā māṃ kurunandana.

प्रद्युम्नः परिपप्रच्छ ब्राह्मणैः परिकोपितः। किं फलं ब्राह्मणेष्व् अस्ति पूजायां मधुसूदन। ईश्वरस्य सतस् तस्य इह चैव परत्र च।

pradyumnaḥ paripapraccha brāhmaṇaiḥ parikopitaḥ. kiṃ phalaṃ brāhmaṇeṣv asti pūjāyāṃ madhusūdana. īśvarasya satas tasya iha caiva paratra ca.

सदा द्विजातीन् संपूज्य किं फलं तत्र मानद। एतद् ब्रूहि पितः सर्वं सुमहान् संशयो ऽत्र मे।

sadā dvijātīn saṃpūjya kiṃ phalaṃ tatra mānada. etad brūhi pitaḥ sarvaṃ sumahān saṃśayo 'tra me.

इत्य् उक्तवचनस् तेन प्रद्युम्नेन तदा त्व् अहम्। प्रत्यब्रुवं महाराज यत् तच् छृणु समाहितः।

ity uktavacanas tena pradyumnena tadā tv aham. pratyabruvaṃ mahārāja yat tac chṛṇu samāhitaḥ.

व्युष्टिं ब्राह्मणपूजायां रौक्मिणेय निबोध मे। त्रिवर्गे चापवर्गे च यशःश्रीरोगशान्तिषु। देवतापितृपूजासु संतोष्या एव नो द्विजाः। एते हि सोमराजान ईश्वराः सुखदुःखयोः।

vyuṣṭiṃ brāhmaṇapūjāyāṃ raukmiṇeya nibodha me. trivarge cāpavarge ca yaśaḥśrīrogaśāntiṣu. devatāpitṛpūjāsu saṃtoṣyā eva no dvijāḥ. ete hi somarājāna īśvarāḥ sukhaduḥkhayoḥ.

अस्मिंल् लोके रौक्मिणेय तथामुष्मिंश् च पुत्रक। ब्राह्मणप्रमुखं सौख्यं न मे ऽत्रास्ति विचारणा।

asmiṃl loke raukmiṇeya tathāmuṣmiṃś ca putraka. brāhmaṇapramukhaṃ saukhyaṃ na me 'trāsti vicāraṇā.

ब्राह्मणप्रमुखं वीर्यम् आयुः कीर्तिर् यशो बलम्। लोका लोकेश्वराश् चैव सर्वे ब्राह्मणपूर्वकाः।

brāhmaṇapramukhaṃ vīryam āyuḥ kīrtir yaśo balam. lokā lokeśvarāś caiva sarve brāhmaṇapūrvakāḥ.

तत् कथं नाद्रियेयं वै ईश्वरो ऽस्मीति पुत्रक। मा ते मन्युर् महाबाहो भवत्व् अत्र द्विजान् प्रति।

tat kathaṃ nādriyeyaṃ vai īśvaro 'smīti putraka. mā te manyur mahābāho bhavatv atra dvijān prati.

ब्राह्मणो हि महद् भूतम् अस्मिंल् लोके परत्र च। भस्म कुर्युर् जगद् इदं क्रुद्धाः प्रत्यक्षदर्शिनः।

brāhmaṇo hi mahad bhūtam asmiṃl loke paratra ca. bhasma kuryur jagad idaṃ kruddhāḥ pratyakṣadarśinaḥ.

अन्यान् अपि सृजेयुश् च लोकांल् लोकेश्वरांस् तथा। कथं तेषु न वर्तेय सम्यग् ज्ञानात् सुतेजसः।

anyān api sṛjeyuś ca lokāṃl lokeśvarāṃs tathā. kathaṃ teṣu na varteya samyag jñānāt sutejasaḥ.

अवसन् मद्गृहे तात ब्राह्मणो हरिपिङ्गलः। चीरवासा बिल्वदण्डी दीर्घश्मश्रुनखादिमान्। दीर्घेभ्यश् च मनुष्येभ्यः प्रमाणाद् अधिको भुवि।

avasan madgṛhe tāta brāhmaṇo haripiṅgalaḥ. cīravāsā bilvadaṇḍī dīrghaśmaśrunakhādimān. dīrghebhyaś ca manuṣyebhyaḥ pramāṇād adhiko bhuvi.

स स्म संचरते लोकान् ये दिव्या ये च मानुषाः। इमा गाथा गायमानश् चत्वरेषु सभासु च।

sa sma saṃcarate lokān ye divyā ye ca mānuṣāḥ. imā gāthā gāyamānaś catvareṣu sabhāsu ca.

दुर्वाससं वासयेत् को ब्राह्मणं सत्कृतं गृहे। रोषणं सर्वभूतानां सूक्ष्मे ऽप्य् अपकृते कृते। परिभाषां च मे श्रुत्वा को नु दद्यात् प्रतिश्रयम्। यो मां कश् चिद् वासयेत न स मां कोपयेद् इह।

durvāsasaṃ vāsayet ko brāhmaṇaṃ satkṛtaṃ gṛhe. roṣaṇaṃ sarvabhūtānāṃ sūkṣme 'py apakṛte kṛte. paribhāṣāṃ ca me śrutvā ko nu dadyāt pratiśrayam. yo māṃ kaś cid vāsayeta na sa māṃ kopayed iha.

तं स्म नाद्रियते कश् चित् ततो ऽहं तम् अवासयम्।

taṃ sma nādriyate kaś cit tato 'haṃ tam avāsayam.

स स्म भुङ्क्ते सहस्राणां बहूनाम् अन्नम् एकदा। एकदा स्माल्पकं भुङ्क्ते न वैति च पुनर् गृहान्।

sa sma bhuṅkte sahasrāṇāṃ bahūnām annam ekadā. ekadā smālpakaṃ bhuṅkte na vaiti ca punar gṛhān.

अकस्माच् च प्रहसति तथाकस्मात् प्ररोदिति। न चास्य वयसा तुल्यः पृथिव्याम् अभवत् तदा।

akasmāc ca prahasati tathākasmāt praroditi. na cāsya vayasā tulyaḥ pṛthivyām abhavat tadā.

सो ऽस्मदावसथं गत्वा शय्याश् चास्तरणानि च। कन्याश् चालंकृता दग्ध्वा ततो व्यपगतः स्वयम्। अदहत् स महातेजास् ततश् चाभ्यपतत् स्वयम्।

so 'smadāvasathaṃ gatvā śayyāś cāstaraṇāni ca. kanyāś cālaṃkṛtā dagdhvā tato vyapagataḥ svayam. adahat sa mahātejās tataś cābhyapatat svayam.

अथ माम् अब्रवीद् भूयः स मुनिः संशितव्रतः। कृष्ण पायसम् इच्छामि भोक्तुम् इत्य् एव सत्वरः।

atha mām abravīd bhūyaḥ sa muniḥ saṃśitavrataḥ. kṛṣṇa pāyasam icchāmi bhoktum ity eva satvaraḥ.

सदैव तु मया तस्य चित्तज्ञेन गृहे जनः। सर्वाण्य् एवान्नपानानि भक्ष्याश् चोच्चावचास् तथा। भवन्तु सत्कृतानीति पूर्वम् एव प्रचोदितः।

sadaiva tu mayā tasya cittajñena gṛhe janaḥ. sarvāṇy evānnapānāni bhakṣyāś coccāvacās tathā. bhavantu satkṛtānīti pūrvam eva pracoditaḥ.

ततो ऽहं ज्वलमानं वै पायसं प्रत्यवेदयम्। तद् भुक्त्वैव तु स क्षिप्रं ततो वचनम् अब्रवीत्। क्षिप्रम् अङ्गानि लिम्पस्व पायसेनेति स स्म ह।

tato 'haṃ jvalamānaṃ vai pāyasaṃ pratyavedayam. tad bhuktvaiva tu sa kṣipraṃ tato vacanam abravīt. kṣipram aṅgāni limpasva pāyaseneti sa sma ha.

अविमृश्यैव च ततः कृतवान् अस्मि तत् तथा। तेनोच्छिष्टेन गात्राणि शिरश् चैवाभ्यमृक्षयम्।

avimṛśyaiva ca tataḥ kṛtavān asmi tat tathā. tenocchiṣṭena gātrāṇi śiraś caivābhyamṛkṣayam.

स ददर्श तदाभ्याशे मातरं ते शुभाननाम्। ताम् अपि स्मयमानः स पायसेनाभ्यलेपयत्।

sa dadarśa tadābhyāśe mātaraṃ te śubhānanām. tām api smayamānaḥ sa pāyasenābhyalepayat.

मुनिः पायसदिग्धाङ्गीं रथे तूर्णम् अयोजयत्। तम् आरुह्य रथं चैव निर्ययौ स गृहान् मम।

muniḥ pāyasadigdhāṅgīṃ rathe tūrṇam ayojayat. tam āruhya rathaṃ caiva niryayau sa gṛhān mama.

अग्निवर्णो ज्वलन् धीमान् स द्विजो रथधुर्यवत्। प्रतोदेनातुदद् बालां रुक्मिणीं मम पश्यतः।

agnivarṇo jvalan dhīmān sa dvijo rathadhuryavat. pratodenātudad bālāṃ rukmiṇīṃ mama paśyataḥ.

न च मे स्तोकम् अप्य् आसीद् दुःखम् ईर्ष्याकृतं तदा। ततः स राजमार्गेण महता निर्ययौ बहिः।

na ca me stokam apy āsīd duḥkham īrṣyākṛtaṃ tadā. tataḥ sa rājamārgeṇa mahatā niryayau bahiḥ.

तद् दृष्ट्वा महद् आश्चर्यं दाशार्हा जातमन्यवः। तत्राजल्पन् मिथः के चित् समाभाष्य परस्परम्।

tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ dāśārhā jātamanyavaḥ. tatrājalpan mithaḥ ke cit samābhāṣya parasparam.

ब्राह्मणा एव जायेरन् नान्यो वर्णः कथं चन। को ह्य् एनं रथम् आस्थाय जीवेद् अन्यः पुमान् इह।

brāhmaṇā eva jāyeran nānyo varṇaḥ kathaṃ cana. ko hy enaṃ ratham āsthāya jīved anyaḥ pumān iha.

आशीविषविषं तीक्ष्णं ततस् तीक्ष्णतरं विषम्। ब्रह्माशीविषदग्धस्य नास्ति कश् चिच् चिकित्सकः।

āśīviṣaviṣaṃ tīkṣṇaṃ tatas tīkṣṇataraṃ viṣam. brahmāśīviṣadagdhasya nāsti kaś cic cikitsakaḥ.

तस्मिन् व्रजति दुर्धर्षे प्रास्खलद् रुक्मिणी पथि। तां नामर्षयत श्रीमांस् ततस् तूर्णम् अचोदयत्।

tasmin vrajati durdharṣe prāskhalad rukmiṇī pathi. tāṃ nāmarṣayata śrīmāṃs tatas tūrṇam acodayat.

ततः परमसंक्रुद्धो रथात् प्रस्कन्द्य स द्विजः। पदातिर् उत्पथेनैव प्राधावद् दक्षिणामुखः।

tataḥ paramasaṃkruddho rathāt praskandya sa dvijaḥ. padātir utpathenaiva prādhāvad dakṣiṇāmukhaḥ.

तम् उत्पथेन धावन्तम् अन्वधावं द्विजोत्तमम्। तथैव पायसादिग्धः प्रसीद भगवन्न् इति।

tam utpathena dhāvantam anvadhāvaṃ dvijottamam. tathaiva pāyasādigdhaḥ prasīda bhagavann iti.

ततो विलोक्य तेजस्वी ब्राह्मणो माम् उवाच ह। जितः क्रोधस् त्वया कृष्ण प्रकृत्यैव महाभुज।

tato vilokya tejasvī brāhmaṇo mām uvāca ha. jitaḥ krodhas tvayā kṛṣṇa prakṛtyaiva mahābhuja.

न ते ऽपराधम् इह वै दृष्टवान् अस्मि सुव्रत। प्रीतो ऽस्मि तव गोविन्द वृणु कामान् यथेप्सितान्। प्रसन्नस्य च मे तात पश्य व्युष्टिर् यथाविधा।

na te 'parādham iha vai dṛṣṭavān asmi suvrata. prīto 'smi tava govinda vṛṇu kāmān yathepsitān. prasannasya ca me tāta paśya vyuṣṭir yathāvidhā.

यावद् एव मनुष्याणाम् अन्ने भावो भविष्यति। यथैवान्ने तथा तेषां त्वयि भावो भविष्यति।

yāvad eva manuṣyāṇām anne bhāvo bhaviṣyati. yathaivānne tathā teṣāṃ tvayi bhāvo bhaviṣyati.

यावच् च पुण्या लोकेषु त्वयि कीर्तिर् भविष्यति। त्रिषु लोकेषु तावच् च वैशिष्ट्यं प्रतिपत्स्यसे। सुप्रियः सर्वलोकस्य भविष्यसि जनार्दन।

yāvac ca puṇyā lokeṣu tvayi kīrtir bhaviṣyati. triṣu lokeṣu tāvac ca vaiśiṣṭyaṃ pratipatsyase. supriyaḥ sarvalokasya bhaviṣyasi janārdana.

यत् ते भिन्नं च दग्धं च यच् च किं चिद् विनाशितम्। सर्वं तथैव द्रष्टासि विशिष्टं वा जनार्दन।

yat te bhinnaṃ ca dagdhaṃ ca yac ca kiṃ cid vināśitam. sarvaṃ tathaiva draṣṭāsi viśiṣṭaṃ vā janārdana.

यावद् एतत् प्रलिप्तं ते गात्रेषु मधुसूदन। अतो मृत्युभयं नास्ति यावदिच्छा तवाच्युत।

yāvad etat praliptaṃ te gātreṣu madhusūdana. ato mṛtyubhayaṃ nāsti yāvadicchā tavācyuta.

न तु पादतले लिप्ते कस्मात् ते पुत्रकाद्य वै। नैतन् मे प्रियम् इत्य् एव स मां प्रीतो ऽब्रवीत् तदा। इत्य् उक्तो ऽहं शरीरं स्वम् अपश्यं श्रीसमायुतम्।

na tu pādatale lipte kasmāt te putrakādya vai. naitan me priyam ity eva sa māṃ prīto 'bravīt tadā. ity ukto 'haṃ śarīraṃ svam apaśyaṃ śrīsamāyutam.

रुक्मिणीं चाब्रवीत् प्रीतः सर्वस्त्रीणां वरं यशः। कीर्तिं चानुत्तमां लोके समवाप्स्यसि शोभने।

rukmiṇīṃ cābravīt prītaḥ sarvastrīṇāṃ varaṃ yaśaḥ. kīrtiṃ cānuttamāṃ loke samavāpsyasi śobhane.

न त्वां जरा वा रोगो वा वैवर्ण्यं चापि भामिनि। स्प्रक्ष्यन्ति पुण्यगन्धा च कृष्णम् आराधयिष्यसि।

na tvāṃ jarā vā rogo vā vaivarṇyaṃ cāpi bhāmini. sprakṣyanti puṇyagandhā ca kṛṣṇam ārādhayiṣyasi.

षोडशानां सहस्राणां वधूनां केशवस्य ह। वरिष्ठा सहलोक्या च केशवस्य भविष्यसि।

ṣoḍaśānāṃ sahasrāṇāṃ vadhūnāṃ keśavasya ha. variṣṭhā sahalokyā ca keśavasya bhaviṣyasi.

तव मातरम् इत्य् उक्त्वा ततो मां पुनर् अब्रवीत्। प्रस्थितः सुमहातेजा दुर्वासा वह्निवज् ज्वलन्।

tava mātaram ity uktvā tato māṃ punar abravīt. prasthitaḥ sumahātejā durvāsā vahnivaj jvalan.

एषैव ते बुद्धिर् अस्तु ब्राह्मणान् प्रति केशव। इत्य् उक्त्वा स तदा पुत्र तत्रैवान्तरधीयत।

eṣaiva te buddhir astu brāhmaṇān prati keśava. ity uktvā sa tadā putra tatraivāntaradhīyata.

तस्मिन्न् अन्तर्हिते चाहम् उपांशुव्रतम् आदिशम्। यत् किं चिद् ब्राह्मणो ब्रूयात् सर्वं कुर्याम् इति प्रभो।

tasminn antarhite cāham upāṃśuvratam ādiśam. yat kiṃ cid brāhmaṇo brūyāt sarvaṃ kuryām iti prabho.

एतद् व्रतम् अहं कृत्वा मात्रा ते सह पुत्रक। ततः परमहृष्टात्मा प्राविशं गृहम् एव च।

etad vratam ahaṃ kṛtvā mātrā te saha putraka. tataḥ paramahṛṣṭātmā prāviśaṃ gṛham eva ca.

प्रविष्टमात्रश् च गृहे सर्वं पश्यामि तन् नवम्। यद् भिन्नं यच् च वै दग्धं तेन विप्रेण पुत्रक।

praviṣṭamātraś ca gṛhe sarvaṃ paśyāmi tan navam. yad bhinnaṃ yac ca vai dagdhaṃ tena vipreṇa putraka.

ततो ऽहं विस्मयं प्राप्तः सर्वं दृष्ट्वा नवं दृढम्। अपूजयं च मनसा रौक्मिणेय द्विजं तदा।

tato 'haṃ vismayaṃ prāptaḥ sarvaṃ dṛṣṭvā navaṃ dṛḍham. apūjayaṃ ca manasā raukmiṇeya dvijaṃ tadā.

इत्य् अहं रौक्मिणेयस्य पृच्छतो भरतर्षभ। माहात्म्यं द्विजमुख्यस्य सर्वम् आख्यातवांस् तदा।

ity ahaṃ raukmiṇeyasya pṛcchato bharatarṣabha. māhātmyaṃ dvijamukhyasya sarvam ākhyātavāṃs tadā.

तथा त्वम् अपि कौन्तेय ब्राह्मणान् सततं प्रभो। पूजयस्व महाभागान् वाग्भिर् दानैश् च नित्यदा।

tathā tvam api kaunteya brāhmaṇān satataṃ prabho. pūjayasva mahābhāgān vāgbhir dānaiś ca nityadā.

एवं व्युष्टिम् अहं प्राप्तो ब्राह्मणानां प्रसादजाम्। यच् च माम् आह भीष्मो ऽयं तत् सत्यं भरतर्षभ।

evaṃ vyuṣṭim ahaṃ prāpto brāhmaṇānāṃ prasādajām. yac ca mām āha bhīṣmo 'yaṃ tat satyaṃ bharatarṣabha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...