महाभारत 13.143 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 143→

[mh-13-143] • 44 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। ब्राह्मणान् अर्चसे राजन् सततं संशितव्रतान्। कं तु कर्मोदयं दृष्ट्वा तान् अर्चसि नराधिप।

yudhiṣṭhira uvāca. brāhmaṇān arcase rājan satataṃ saṃśitavratān. kaṃ tu karmodayaṃ dṛṣṭvā tān arcasi narādhipa.

कां वा ब्राह्मणपूजायां व्युष्टिं दृष्ट्वा महाव्रत। तान् अर्चसि महाबाहो सर्वम् एतद् वदस्व मे।

kāṃ vā brāhmaṇapūjāyāṃ vyuṣṭiṃ dṛṣṭvā mahāvrata. tān arcasi mahābāho sarvam etad vadasva me.

भीष्म उवाच। एष ते केशवः सर्वम् आख्यास्यति महामतिः। व्युष्टिं ब्राह्मणपूजायां दृष्टव्युष्टिर् महाव्रतः।

bhīṣma uvāca. eṣa te keśavaḥ sarvam ākhyāsyati mahāmatiḥ. vyuṣṭiṃ brāhmaṇapūjāyāṃ dṛṣṭavyuṣṭir mahāvrataḥ.

बलं श्रोत्रे वाङ् मनश् चक्षुषी च; ज्ञानं तथा न विशुद्धं ममाद्य। देहन्यासो नातिचिरान् मतो मे; न चातितूर्णं सविताद्य याति।

balaṃ śrotre vāṅ manaś cakṣuṣī ca; jñānaṃ tathā na viśuddhaṃ mamādya. dehanyāso nāticirān mato me; na cātitūrṇaṃ savitādya yāti.

उक्ता धर्मा ये पुराणे महान्तो; ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां विशां च। पौराणं ये दण्डम् उपासते च; शेषं कृष्णाद् उपशिक्षस्व पार्थ।

uktā dharmā ye purāṇe mahānto; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca. paurāṇaṃ ye daṇḍam upāsate ca; śeṣaṃ kṛṣṇād upaśikṣasva pārtha.

अहं ह्य् एनं वेद्मि तत्त्वेन कृष्णं; यो ऽयं हि यच् चास्य बलं पुराणम्। अमेयात्मा केशवः कौरवेन्द्र; सो ऽयं धर्मं वक्ष्यति संशयेषु।

ahaṃ hy enaṃ vedmi tattvena kṛṣṇaṃ; yo 'yaṃ hi yac cāsya balaṃ purāṇam. ameyātmā keśavaḥ kauravendra; so 'yaṃ dharmaṃ vakṣyati saṃśayeṣu.

कृष्णः पृथ्वीम् असृजत् खं दिवं च; वराहो ऽयं भीमबलः पुराणः। कृष्णस्य देहान् मेदिनी संबभूव। कृत्स्नम् एतत् स्थावरं जंगमं च। स पर्वतान् व्यसृजद् वै दिशश् च। अस्य चाधो ऽथान्तरिक्षं दिवं च; दिशश् चतस्रः प्रदिशश् चतस्रः। सृष्टिस् तथैवेयम् अनुप्रसूता; स निर्ममे विश्वम् इदं पुराणम्।

kṛṣṇaḥ pṛthvīm asṛjat khaṃ divaṃ ca; varāho 'yaṃ bhīmabalaḥ purāṇaḥ. kṛṣṇasya dehān medinī saṃbabhūva. kṛtsnam etat sthāvaraṃ jaṃgamaṃ ca. sa parvatān vyasṛjad vai diśaś ca. asya cādho 'thāntarikṣaṃ divaṃ ca; diśaś catasraḥ pradiśaś catasraḥ. sṛṣṭis tathaiveyam anuprasūtā; sa nirmame viśvam idaṃ purāṇam.

अस्य नाभ्यां पुष्करं संप्रसूतं; यत्रोत्पन्नः स्वयम् एवामितौजाः। येनाच्छिन्नं तत् तमः पार्थ घोरं; यत् तत् तिष्ठत्य् अर्णवं तर्जयानम्।

asya nābhyāṃ puṣkaraṃ saṃprasūtaṃ; yatrotpannaḥ svayam evāmitaujāḥ. yenācchinnaṃ tat tamaḥ pārtha ghoraṃ; yat tat tiṣṭhaty arṇavaṃ tarjayānam.

कृते युगे धर्म आसीत् समग्रस्; त्रेताकाले ज्ञानम् अनुप्रपन्नः। बलं त्व् आसीद् द्वापरे पार्थ कृष्णः; कलाव् अधर्मः क्षितिम् आजगाम।

kṛte yuge dharma āsīt samagras; tretākāle jñānam anuprapannaḥ. balaṃ tv āsīd dvāpare pārtha kṛṣṇaḥ; kalāv adharmaḥ kṣitim ājagāma.

स पूर्वदेवो निजघान दैत्यान्; स पूर्वदेवश् च बभूव सम्राट्। स भूतानां भावनो भूतभव्यः; स विश्वस्यास्य जगतश् चापि गोप्ता।

sa pūrvadevo nijaghāna daityān; sa pūrvadevaś ca babhūva samrāṭ. sa bhūtānāṃ bhāvano bhūtabhavyaḥ; sa viśvasyāsya jagataś cāpi goptā.

यदा धर्मो ग्लायति वै सुराणां; तदा कृष्णो जायते मानुषेषु। धर्मे स्थित्वा स तु वै भावितात्मा; परांश् च लोकान् अपरांश् च याति।

yadā dharmo glāyati vai surāṇāṃ; tadā kṛṣṇo jāyate mānuṣeṣu. dharme sthitvā sa tu vai bhāvitātmā; parāṃś ca lokān aparāṃś ca yāti.

त्याज्यांस् त्यक्त्वाथासुराणां वधाय; कार्याकार्ये कारणं चैव पार्थ। कृतं करिष्यत् क्रियते च देवो; मुहुः सोमं विद्धि च शक्रम् एतम्।

tyājyāṃs tyaktvāthāsurāṇāṃ vadhāya; kāryākārye kāraṇaṃ caiva pārtha. kṛtaṃ kariṣyat kriyate ca devo; muhuḥ somaṃ viddhi ca śakram etam.

स विश्वकर्मा स च विश्वरूपः; स विश्वभृद् विश्वसृग् विश्वजिच् च। शतक्रतुं जित्य स विश्वकर्मा। स विश्वसृक् पार्थ स विश्वरूपः। स विश्वभुग् विश्वधृग् विश्वजिच् च। स शूलभृच् छोणितभृत् करालस्; तं कर्मभिर् विदितं वै स्तुवन्ति।

sa viśvakarmā sa ca viśvarūpaḥ; sa viśvabhṛd viśvasṛg viśvajic ca. śatakratuṃ jitya sa viśvakarmā. sa viśvasṛk pārtha sa viśvarūpaḥ. sa viśvabhug viśvadhṛg viśvajic ca. sa śūlabhṛc choṇitabhṛt karālas; taṃ karmabhir viditaṃ vai stuvanti.

तं गन्धर्वा अप्सरसश् च नित्यम्; उपतिष्ठन्ते विबुधानां शतानि। तं राक्षसाश् च परिसंवहन्ते; रायस्पोषः स विजिगीषुर् एकः।

taṃ gandharvā apsarasaś ca nityam; upatiṣṭhante vibudhānāṃ śatāni. taṃ rākṣasāś ca parisaṃvahante; rāyaspoṣaḥ sa vijigīṣur ekaḥ.

तम् अध्वरे शंसितारः स्तुवन्ति; रथंतरे सामगाश् च स्तुवन्ति। तं ब्राह्मणा ब्रह्ममन्त्रैः स्तुवन्ति; तस्मै हविर् अध्वर्यवः कल्पयन्ति।

tam adhvare śaṃsitāraḥ stuvanti; rathaṃtare sāmagāś ca stuvanti. taṃ brāhmaṇā brahmamantraiḥ stuvanti; tasmai havir adhvaryavaḥ kalpayanti.

स पौराणीं ब्रह्मगुहां प्रविष्टो; महीसत्रं भारताग्रे ददर्श। स चैव गाम् उद्दधाराग्र्यकर्मा; विक्षोभ्य दैत्यान् उरगान् दानवांश् च। तं घोषार्थे गीर्भिर् इन्द्राः स्तुवन्ति। स चापीशो भारतैकः पशूनाम्।

sa paurāṇīṃ brahmaguhāṃ praviṣṭo; mahīsatraṃ bhāratāgre dadarśa. sa caiva gām uddadhārāgryakarmā; vikṣobhya daityān uragān dānavāṃś ca. taṃ ghoṣārthe gīrbhir indrāḥ stuvanti. sa cāpīśo bhārataikaḥ paśūnām.

तस्य भक्षान् विविधान् वेदयन्ति; तम् एवाजौ वाहनं वेदयन्ति। तस्यान्तरिक्षं पृथिवी दिवं च; सर्वं वशे तिष्ठति शाश्वतस्य।

tasya bhakṣān vividhān vedayanti; tam evājau vāhanaṃ vedayanti. tasyāntarikṣaṃ pṛthivī divaṃ ca; sarvaṃ vaśe tiṣṭhati śāśvatasya.

स कुम्भरेताः ससृजे पुराणं; यत्रोत्पन्नम् ऋषिम् आहुर् वसिष्ठम्। स मातरिश्वा विभुर् अश्ववाजी; स रश्मिमान् सविता चादिदेवः।

sa kumbharetāḥ sasṛje purāṇaṃ; yatrotpannam ṛṣim āhur vasiṣṭham. sa mātariśvā vibhur aśvavājī; sa raśmimān savitā cādidevaḥ.

तेनासुरा विजिताः सर्व एव; तस्य विक्रान्तैर् विजितानीह त्रीणि। स देवानां मानुषाणां पितॄणां; तम् एवाहुर् यज्ञविदां वितानम्।

tenāsurā vijitāḥ sarva eva; tasya vikrāntair vijitānīha trīṇi. sa devānāṃ mānuṣāṇāṃ pitṝṇāṃ; tam evāhur yajñavidāṃ vitānam.

स एव कालं विभजन्न् उदेति; तस्योत्तरं दक्षिणं चायने द्वे। तस्यैवोर्ध्वं तिर्यग् अधश् चरन्ति; गभस्तयो मेदिनीं तापयन्तः।

sa eva kālaṃ vibhajann udeti; tasyottaraṃ dakṣiṇaṃ cāyane dve. tasyaivordhvaṃ tiryag adhaś caranti; gabhastayo medinīṃ tāpayantaḥ.

तं ब्राह्मणा वेदविदो जुषन्ति; तस्यादित्यो भाम् उपयुज्य भाति। स मासि मास्य् अध्वरकृद् विधत्ते; तम् अध्वरे वेदविदः पठन्ति।

taṃ brāhmaṇā vedavido juṣanti; tasyādityo bhām upayujya bhāti. sa māsi māsy adhvarakṛd vidhatte; tam adhvare vedavidaḥ paṭhanti.

स एकयुक् चक्रम् इदं त्रिनाभि; सप्ताश्वयुक्तं वहते वै त्रिधामा। महातेजाः सर्वगः सर्वसिंहः; कृष्णो लोकान् धारयते तथैकः। हिरण्मयः सप्तगूढः ससंविच्। चतुर्बाहुः पद्मगः पद्मनाभः। अश्नन्न् अनश्नंश् च तथैव धीरः; कृष्णं सदा पार्थ कर्तारम् एहि।

sa ekayuk cakram idaṃ trinābhi; saptāśvayuktaṃ vahate vai tridhāmā. mahātejāḥ sarvagaḥ sarvasiṃhaḥ; kṛṣṇo lokān dhārayate tathaikaḥ. hiraṇmayaḥ saptagūḍhaḥ sasaṃvic. caturbāhuḥ padmagaḥ padmanābhaḥ. aśnann anaśnaṃś ca tathaiva dhīraḥ; kṛṣṇaṃ sadā pārtha kartāram ehi.

स एकदा कक्षगतो महात्मा; तृप्तो विभुः खाण्डवे धूमकेतुः। स राक्षसान् उरगांश् चावजित्य; सर्वत्रगः सर्वम् अग्नौ जुहोति।

sa ekadā kakṣagato mahātmā; tṛpto vibhuḥ khāṇḍave dhūmaketuḥ. sa rākṣasān uragāṃś cāvajitya; sarvatragaḥ sarvam agnau juhoti.

स एवाश्वः श्वेतम् अश्वं प्रयच्छत्; स एवाश्वान् अथ सर्वांश् चकार। त्रिवन्धुरस् तस्य रथस् त्रिचक्रस्; त्रिवृच्छिराश् चतुरस्रश् च तस्य।

sa evāśvaḥ śvetam aśvaṃ prayacchat; sa evāśvān atha sarvāṃś cakāra. trivandhuras tasya rathas tricakras; trivṛcchirāś caturasraś ca tasya.

स विहायो व्यदधात् पञ्चनाभिः; स निर्ममे गां दिवम् अन्तरिक्षम्। एवं रम्यान् असृजत् पर्वतांश् च; हृषीकेशो ऽमितदीप्ताग्नितेजाः।

sa vihāyo vyadadhāt pañcanābhiḥ; sa nirmame gāṃ divam antarikṣam. evaṃ ramyān asṛjat parvatāṃś ca; hṛṣīkeśo 'mitadīptāgnitejāḥ.

स लङ्घयन् वै सरितो जिघांसन्; स तं वज्रं प्रहरन्तं निरास। स महेन्द्रः स्तूयते वै महाध्वरे; विप्रैर् एको ऋक्सहस्रैः पुराणैः। तम् ऋक्सहस्रैः पुरुषं पुराणं। सुपर्णम् आदौ चयनैः स्तुवन्ति।

sa laṅghayan vai sarito jighāṃsan; sa taṃ vajraṃ praharantaṃ nirāsa. sa mahendraḥ stūyate vai mahādhvare; viprair eko ṛksahasraiḥ purāṇaiḥ. tam ṛksahasraiḥ puruṣaṃ purāṇaṃ. suparṇam ādau cayanaiḥ stuvanti.

दुर्वासा वै तेन नान्येन शक्यो; गृहे राजन् वासयितुं महौजाः। तम् एवाहुर् ऋषिम् एकं पुराणं; स विश्वकृद् विदधात्य् आत्मभावान्।

durvāsā vai tena nānyena śakyo; gṛhe rājan vāsayituṃ mahaujāḥ. tam evāhur ṛṣim ekaṃ purāṇaṃ; sa viśvakṛd vidadhāty ātmabhāvān.

वेदांश् च यो वेदयते ऽधिदेवो; विधींश् च यश् चाश्रयते पुराणान्। कामे वेदे लौकिके यत् फलं च; विष्वक्सेने सर्वम् एतत् प्रतीहि।

vedāṃś ca yo vedayate 'dhidevo; vidhīṃś ca yaś cāśrayate purāṇān. kāme vede laukike yat phalaṃ ca; viṣvaksene sarvam etat pratīhi.

ज्योतींषि शुक्लानि च सर्वलोके; त्रयो लोका लोकपालास् त्रयश् च। त्रयो ऽग्नयो व्याहृतयश् च तिस्रः; सर्वे देवा देवकीपुत्र एव।

jyotīṃṣi śuklāni ca sarvaloke; trayo lokā lokapālās trayaś ca. trayo 'gnayo vyāhṛtayaś ca tisraḥ; sarve devā devakīputra eva.

संवत्सरः स ऋतुः सो ऽर्धमासः; सो ऽहोरात्रः स कला वै स काष्ठाः। मात्रा मुहूर्ताश् च लवाः क्षणाश् च; विष्वक्सेने सर्वम् एतत् प्रतीहि।

saṃvatsaraḥ sa ṛtuḥ so 'rdhamāsaḥ; so 'horātraḥ sa kalā vai sa kāṣṭhāḥ. mātrā muhūrtāś ca lavāḥ kṣaṇāś ca; viṣvaksene sarvam etat pratīhi.

चन्द्रादित्यौ ग्रहनक्षत्रताराः; सर्वाणि दर्शान्य् अथ पौर्णमास्यः। नक्षत्रयोगा ऋतवश् च पार्थ; विष्वक्सेनात् सर्वम् एतत् प्रसूतम्।

candrādityau grahanakṣatratārāḥ; sarvāṇi darśāny atha paurṇamāsyaḥ. nakṣatrayogā ṛtavaś ca pārtha; viṣvaksenāt sarvam etat prasūtam.

रुद्रादित्या वसवो ऽथाश्विनौ च; साध्या विश्वे मरुतां षड् गणाश् च। प्रजापतिर् देवमातादितिश् च; सर्वे कृष्णाद् ऋषयश् चैव सप्त।

rudrādityā vasavo 'thāśvinau ca; sādhyā viśve marutāṃ ṣaḍ gaṇāś ca. prajāpatir devamātāditiś ca; sarve kṛṣṇād ṛṣayaś caiva sapta.

वायुर् भूत्वा विक्षिपते च विश्वम्; अग्निर् भूत्वा दहते विश्वरूपः। आपो भूत्वा मज्जयते च सर्वं; ब्रह्मा भूत्वा सृजते विश्वसंघान्।

vāyur bhūtvā vikṣipate ca viśvam; agnir bhūtvā dahate viśvarūpaḥ. āpo bhūtvā majjayate ca sarvaṃ; brahmā bhūtvā sṛjate viśvasaṃghān.

वेद्यं च यद् वेदयते च वेदान्; विधिश् च यश् चाश्रयते विधेयान्। धर्मे च वेदे च बले च सर्वं; चराचरं केशवं त्वं प्रतीहि। वशे स्थितं तस्य समस्तयोनेः।

vedyaṃ ca yad vedayate ca vedān; vidhiś ca yaś cāśrayate vidheyān. dharme ca vede ca bale ca sarvaṃ; carācaraṃ keśavaṃ tvaṃ pratīhi. vaśe sthitaṃ tasya samastayoneḥ.

ज्योतिर्भूतः परमो ऽसौ पुरस्तात्; प्रकाशयन् प्रभया विश्वरूपः। अपः सृष्ट्वा ह्य् आत्मभूर् आत्मयोनिः; पुराकरोत् सर्वम् एवाथ विश्वम्।

jyotirbhūtaḥ paramo 'sau purastāt; prakāśayan prabhayā viśvarūpaḥ. apaḥ sṛṣṭvā hy ātmabhūr ātmayoniḥ; purākarot sarvam evātha viśvam.

ऋतून् उत्पातान् विविधान्य् अद्भुतानि; मेघान् विद्युत् सर्वम् ऐरावतं च। ऋतून् मासान् विविधं कार्यजातं। विद्युत्संघैर् आपतन्तश् च मेघाः। सर्वं कृष्णात् स्थावरं जङ्गमं च; विश्वाख्याताद् विष्णुम् एनं प्रतीहि।

ṛtūn utpātān vividhāny adbhutāni; meghān vidyut sarvam airāvataṃ ca. ṛtūn māsān vividhaṃ kāryajātaṃ. vidyutsaṃghair āpatantaś ca meghāḥ. sarvaṃ kṛṣṇāt sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viśvākhyātād viṣṇum enaṃ pratīhi.

विश्वावासं निर्गुणं वासुदेवं; संकर्षणं जीवभूतं वदन्ति। ततः प्रद्युम्नम् अनिरुद्धं चतुर्थम्; आज्ञापयत्य् आत्मयोनिर् महात्मा।

viśvāvāsaṃ nirguṇaṃ vāsudevaṃ; saṃkarṣaṇaṃ jīvabhūtaṃ vadanti. tataḥ pradyumnam aniruddhaṃ caturtham; ājñāpayaty ātmayonir mahātmā.

स पञ्चधा पञ्चजनोपपन्नं; संचोदयन् विश्वम् इदं सिसृक्षुः। ततश् चकारावनिमारुतौ च; खं ज्योतिर् आपश् च तथैव पार्थ।

sa pañcadhā pañcajanopapannaṃ; saṃcodayan viśvam idaṃ sisṛkṣuḥ. tataś cakārāvanimārutau ca; khaṃ jyotir āpaś ca tathaiva pārtha.

स स्थावरं जङ्गमं चैवम् एतच्; चतुर्विधं लोकम् इमं च कृत्वा। सृष्ट्वा विश्वं विश्वयोनिर् महात्मा। तत्रातिष्ठद् विश्वरूपो हि योगात्। ततो भूमिं व्यदधात् पञ्चबीजां; द्यौः पृथिव्यां धास्यति भूरि वारि। तेन विश्वं कृतम् एतद् धि राजन्; स जीवयत्य् आत्मनैवात्मयोनिः।

sa sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caivam etac; caturvidhaṃ lokam imaṃ ca kṛtvā. sṛṣṭvā viśvaṃ viśvayonir mahātmā. tatrātiṣṭhad viśvarūpo hi yogāt. tato bhūmiṃ vyadadhāt pañcabījāṃ; dyauḥ pṛthivyāṃ dhāsyati bhūri vāri. tena viśvaṃ kṛtam etad dhi rājan; sa jīvayaty ātmanaivātmayoniḥ.

ततो देवान् असुरान् मानुषांश् च; लोकान् ऋषींश् चाथ पितॄन् प्रजाश् च। समासेन विविधान् प्राणिलोकान्; सर्वान् सदा भूतपतिः सिसृक्षुः।

tato devān asurān mānuṣāṃś ca; lokān ṛṣīṃś cātha pitṝn prajāś ca. samāsena vividhān prāṇilokān; sarvān sadā bhūtapatiḥ sisṛkṣuḥ.

शुभाशुभं स्थावरं जङ्गमं च; विष्वक्सेनात् सर्वम् एतत् प्रतीहि। यद् वर्तते यच् च भविष्यतीह; सर्वम् एतत् केशवं त्वं प्रतीहि।

śubhāśubhaṃ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi. yad vartate yac ca bhaviṣyatīha; sarvam etat keśavaṃ tvaṃ pratīhi.

मृत्युश् चैव प्राणिनाम् अन्तकाले; साक्षात् कृष्णः शाश्वतो धर्मवाहः। भूतं च यच् चेह न विद्म किं चिद्; विष्वक्सेनात् सर्वम् एतत् प्रतीहि।

mṛtyuś caiva prāṇinām antakāle; sākṣāt kṛṣṇaḥ śāśvato dharmavāhaḥ. bhūtaṃ ca yac ceha na vidma kiṃ cid; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi.

यत् प्रशस्तं च लोकेषु पुण्यं यच् च शुभाशुभम्। तत् सर्वं केशवो ऽचिन्त्यो विपरीतम् अतो भवेत्।

yat praśastaṃ ca lokeṣu puṇyaṃ yac ca śubhāśubham. tat sarvaṃ keśavo 'cintyo viparītam ato bhavet.

एतादृशः केशवो ऽयं स्वयंभूर्; नारायणः परमश् चाव्ययश् च। मध्यं चास्य जगतस् तस्थुषश् च; सर्वेषां भूतानां प्रभवश् चाप्ययश् च। तादृशः केशवो देवो भूयो नारायणः परः। आदिर् अन्तश् च मध्यं च देशतः कालतो हरिः। जगतां तस्थुषां चैव भूतानां प्रभवाप्ययः।

etādṛśaḥ keśavo 'yaṃ svayaṃbhūr; nārāyaṇaḥ paramaś cāvyayaś ca. madhyaṃ cāsya jagatas tasthuṣaś ca; sarveṣāṃ bhūtānāṃ prabhavaś cāpyayaś ca. tādṛśaḥ keśavo devo bhūyo nārāyaṇaḥ paraḥ. ādir antaś ca madhyaṃ ca deśataḥ kālato hariḥ. jagatāṃ tasthuṣāṃ caiva bhūtānāṃ prabhavāpyayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...