महाभारत 13.133 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 133→

[mh-13-133] • 63 श्लोकाः

उमोवाच। किंशीलाः किंसमाचाराः पुरुषाः कैश् च कर्मभिः। स्वर्गं समभिपद्यन्ते संप्रदानेन केन वा।

umovāca. kiṃśīlāḥ kiṃsamācārāḥ puruṣāḥ kaiś ca karmabhiḥ. svargaṃ samabhipadyante saṃpradānena kena vā.

महेश्वर उवाच। दाता ब्राह्मणसत्कर्ता दीनान्धकृपणादिषु। भक्ष्यभोज्यान्नपानानां वाससां च प्रदायकः।

maheśvara uvāca. dātā brāhmaṇasatkartā dīnāndhakṛpaṇādiṣu. bhakṣyabhojyānnapānānāṃ vāsasāṃ ca pradāyakaḥ.

प्रतिश्रयान् सभाः कूपान् प्रपाः पुष्करिणीस् तथा। नैत्यकानि च सर्वाणि किम् इच्छकम् अतीव च।

pratiśrayān sabhāḥ kūpān prapāḥ puṣkariṇīs tathā. naityakāni ca sarvāṇi kim icchakam atīva ca.

आसनं शयनं यानं धनं रत्नं गृहांस् तथा। सस्यजातानि सर्वाणि गाः क्षेत्राण्य् अथ योषितः।

āsanaṃ śayanaṃ yānaṃ dhanaṃ ratnaṃ gṛhāṃs tathā. sasyajātāni sarvāṇi gāḥ kṣetrāṇy atha yoṣitaḥ.

सुप्रतीतमना नित्यं यः प्रयच्छति मानवः। एवंभूतो मृतो देवि देवलोके ऽभिजायते।

supratītamanā nityaṃ yaḥ prayacchati mānavaḥ. evaṃbhūto mṛto devi devaloke 'bhijāyate.

तत्रोष्य सुचिरं कालं भुक्त्वा भोगान् अनुत्तमान्। सहाप्सरोभिर् मुदितो रमित्वा नन्दनादिषु।

tatroṣya suciraṃ kālaṃ bhuktvā bhogān anuttamān. sahāpsarobhir mudito ramitvā nandanādiṣu.

तस्मात् स्वर्गाच् च्युतो लोकान् मानुषेषूपजायते। महाभोगे कुले देवि धनधान्यसमाचिते।

tasmāt svargāc cyuto lokān mānuṣeṣūpajāyate. mahābhoge kule devi dhanadhānyasamācite.

तत्र कामगुणैः सर्वैः समुपेतो मुदा युतः। महाभोगो महाकोशो धनी भवति मानवः।

tatra kāmaguṇaiḥ sarvaiḥ samupeto mudā yutaḥ. mahābhogo mahākośo dhanī bhavati mānavaḥ.

एते देवि महाभोगाः प्राणिनो दानशीलिनः। ब्रह्मणा वै पुरा प्रोक्ताः सर्वस्य प्रियदर्शनाः।

ete devi mahābhogāḥ prāṇino dānaśīlinaḥ. brahmaṇā vai purā proktāḥ sarvasya priyadarśanāḥ.

अपरे मानवा देवि प्रदानकृपणा द्विजैः। याचिता न प्रयच्छन्ति विद्यमाने ऽप्य् अबुद्धयः।

apare mānavā devi pradānakṛpaṇā dvijaiḥ. yācitā na prayacchanti vidyamāne 'py abuddhayaḥ.

दीनान्धकृपणान् दृष्ट्वा भिक्षुकान् अतिथीन् अपि। याच्यमाना निवर्तन्ते जिह्वालोभसमन्विताः।

dīnāndhakṛpaṇān dṛṣṭvā bhikṣukān atithīn api. yācyamānā nivartante jihvālobhasamanvitāḥ.

न धनानि न वासांसि न भोगान् न च काञ्चनम्। न गावो नान्नविकृतिं प्रयच्छन्ति कदा चन।

na dhanāni na vāsāṃsi na bhogān na ca kāñcanam. na gāvo nānnavikṛtiṃ prayacchanti kadā cana.

अप्रवृत्तास् तु ये लुब्धा नास्तिका दानवर्जिताः। एवंभूता नरा देवि निरयं यान्त्य् अबुद्धयः।

apravṛttās tu ye lubdhā nāstikā dānavarjitāḥ. evaṃbhūtā narā devi nirayaṃ yānty abuddhayaḥ.

ते चेन् मनुष्यतां यान्ति यदा कालस्य पर्ययात्। धनरिक्ते कुले जन्म लभन्ते स्वल्पबुद्धयः।

te cen manuṣyatāṃ yānti yadā kālasya paryayāt. dhanarikte kule janma labhante svalpabuddhayaḥ.

क्षुत्पिपासापरीताश् च सर्वभोगबहिष्कृताः। निराशाः सर्वभोगेभ्यो जीवन्त्य् अधमजीविकाम्।

kṣutpipāsāparītāś ca sarvabhogabahiṣkṛtāḥ. nirāśāḥ sarvabhogebhyo jīvanty adhamajīvikām.

अल्पभोगकुले जाता अल्पभोगरता नराः। अनेन कर्मणा देवि भवन्त्य् अधनिनो नराः।

alpabhogakule jātā alpabhogaratā narāḥ. anena karmaṇā devi bhavanty adhanino narāḥ.

अपरे स्तम्भिनो नित्यं मानिनः पापतो रताः। आसनार्हस्य ये पीठं न प्रयच्छन्त्य् अचेतसः।

apare stambhino nityaṃ māninaḥ pāpato ratāḥ. āsanārhasya ye pīṭhaṃ na prayacchanty acetasaḥ.

मार्गार्हस्य च ये मार्गं न यच्छन्त्य् अल्पबुद्धयः। पाद्यार्हस्य च ये पाद्यं न ददत्य् अल्पबुद्धयः।

mārgārhasya ca ye mārgaṃ na yacchanty alpabuddhayaḥ. pādyārhasya ca ye pādyaṃ na dadaty alpabuddhayaḥ.

अर्घार्हान् न च सत्कारैर् अर्चयन्ति यथाविधि। अर्घ्यम् आचमनीयं वा न यच्छन्त्य् अल्पबुद्धयः।

arghārhān na ca satkārair arcayanti yathāvidhi. arghyam ācamanīyaṃ vā na yacchanty alpabuddhayaḥ.

गुरुं चाभिगतं प्रेम्णा गुरुवन् न बुभूषते। अभिमानप्रवृत्तेन लोभेन समवस्थिताः।

guruṃ cābhigataṃ premṇā guruvan na bubhūṣate. abhimānapravṛttena lobhena samavasthitāḥ.

संमान्यांश् चावमन्यन्ते वृद्धान् परिभवन्ति च। एवंविधा नरा देवि सर्वे निरयगामिनः।

saṃmānyāṃś cāvamanyante vṛddhān paribhavanti ca. evaṃvidhā narā devi sarve nirayagāminaḥ.

ते वै यदि नरास् तस्मान् निरयाद् उत्तरन्ति वै। वर्षपूगैस् ततो जन्म लभन्ते कुत्सिते कुले।

te vai yadi narās tasmān nirayād uttaranti vai. varṣapūgais tato janma labhante kutsite kule.

श्वपाकपुल्कसादीनां कुत्सितानाम् अचेतसाम्। कुलेषु तेषु जायन्ते गुरुवृद्धापचायिनः।

śvapākapulkasādīnāṃ kutsitānām acetasām. kuleṣu teṣu jāyante guruvṛddhāpacāyinaḥ.

न स्तम्भी न च मानी यो देवताद्विजपूजकः। लोकपूज्यो नमस्कर्ता प्रश्रितो मधुरं वदन्।

na stambhī na ca mānī yo devatādvijapūjakaḥ. lokapūjyo namaskartā praśrito madhuraṃ vadan.

सर्ववर्णप्रियकरः सर्वभूतहितः सदा। अद्वेषी सुमुखः श्लक्ष्णः स्निग्धवाणीप्रदः सदा।

sarvavarṇapriyakaraḥ sarvabhūtahitaḥ sadā. adveṣī sumukhaḥ ślakṣṇaḥ snigdhavāṇīpradaḥ sadā.

स्वागतेनैव सर्वेषां भूतानाम् अविहिंसकः। यथार्हसत्क्रियापूर्वम् अर्चयन्न् उपतिष्ठति।

svāgatenaiva sarveṣāṃ bhūtānām avihiṃsakaḥ. yathārhasatkriyāpūrvam arcayann upatiṣṭhati.

मार्गार्हाय ददन् मार्गं गुरुं गुरुवद् अर्चयन्। अतिथिप्रग्रहरतस् तथाभ्यागतपूजकः।

mārgārhāya dadan mārgaṃ guruṃ guruvad arcayan. atithipragraharatas tathābhyāgatapūjakaḥ.

एवंभूतो नरो देवि स्वर्गतिं प्रतिपद्यते। ततो मानुषतां प्राप्य विशिष्टकुलजो भवेत्।

evaṃbhūto naro devi svargatiṃ pratipadyate. tato mānuṣatāṃ prāpya viśiṣṭakulajo bhavet.

तत्रासौ विपुलैर् भोगैः सर्वरत्नसमायुतः। यथार्हदाता चार्हेषु धर्मचर्यापरो भवेत्।

tatrāsau vipulair bhogaiḥ sarvaratnasamāyutaḥ. yathārhadātā cārheṣu dharmacaryāparo bhavet.

संमतः सर्वभूतानां सर्वलोकनमस्कृतः। स्वकर्मफलम् आप्नोति स्वयम् एव नरः सदा।

saṃmataḥ sarvabhūtānāṃ sarvalokanamaskṛtaḥ. svakarmaphalam āpnoti svayam eva naraḥ sadā.

उदात्तकुलजातीय उदात्ताभिजनः सदा। एष धर्मो मया प्रोक्तो विधात्रा स्वयम् ईरितः।

udāttakulajātīya udāttābhijanaḥ sadā. eṣa dharmo mayā prokto vidhātrā svayam īritaḥ.

यस् तु रौद्रसमाचारः सर्वसत्त्वभयंकरः। हस्ताभ्यां यदि वा पद्भ्यां रज्ज्वा दण्डेन वा पुनः।

yas tu raudrasamācāraḥ sarvasattvabhayaṃkaraḥ. hastābhyāṃ yadi vā padbhyāṃ rajjvā daṇḍena vā punaḥ.

लोष्टैः स्तम्भैर् उपायैर् वा जन्तून् बाधति शोभने। हिंसार्थं निकृतिप्रज्ञः प्रोद्वेजयति चैव ह।

loṣṭaiḥ stambhair upāyair vā jantūn bādhati śobhane. hiṃsārthaṃ nikṛtiprajñaḥ prodvejayati caiva ha.

उपक्रामति जन्तूंश् च उद्वेगजननः सदा। एवंशीलसमाचारो निरयं प्रतिपद्यते।

upakrāmati jantūṃś ca udvegajananaḥ sadā. evaṃśīlasamācāro nirayaṃ pratipadyate.

स चेन् मानुषतां गच्छेद् यदि कालस्य पर्ययात्। बह्वाबाधपरिक्लिष्टे सो ऽधमे जायते कुले।

sa cen mānuṣatāṃ gacched yadi kālasya paryayāt. bahvābādhaparikliṣṭe so 'dhame jāyate kule.

लोकद्वेष्यो ऽधमः पुंसां स्वयं कर्मकृतैः फलैः। एष देवि मनुष्येषु बोद्धव्यो ज्ञातिबन्धुषु।

lokadveṣyo 'dhamaḥ puṃsāṃ svayaṃ karmakṛtaiḥ phalaiḥ. eṣa devi manuṣyeṣu boddhavyo jñātibandhuṣu.

अपरः सर्वभूतानि दयावान् अनुपश्यति। मैत्रदृष्टिः पितृसमो निर्वैरो नियतेन्द्रियः।

aparaḥ sarvabhūtāni dayāvān anupaśyati. maitradṛṣṭiḥ pitṛsamo nirvairo niyatendriyaḥ.

नोद्वेजयति भूतानि न विहिंसयते तथा। हस्तपादैः सुनियतैर् विश्वास्यः सर्वजन्तुषु।

nodvejayati bhūtāni na vihiṃsayate tathā. hastapādaiḥ suniyatair viśvāsyaḥ sarvajantuṣu.

न रज्ज्वा न च दण्डेन न लोष्टैर् नायुधेन च। उद्वेजयति भूतानि श्लक्ष्णकर्मा दयापरः।

na rajjvā na ca daṇḍena na loṣṭair nāyudhena ca. udvejayati bhūtāni ślakṣṇakarmā dayāparaḥ.

एवंशीलसमाचारः स्वर्गे समुपजायते। तत्रासौ भवने दिव्ये मुदा वसति देववत्।

evaṃśīlasamācāraḥ svarge samupajāyate. tatrāsau bhavane divye mudā vasati devavat.

स चेत् कर्मक्षयान् मर्त्यो मनुष्येषूपजायते। अल्पाबाधो निरीतीकः स जातः सुखम् एधते।

sa cet karmakṣayān martyo manuṣyeṣūpajāyate. alpābādho nirītīkaḥ sa jātaḥ sukham edhate.

सुखभागी निरायासो निरुद्वेगः सदा नरः। एष देवि सतां मार्गो बाधा यत्र न विद्यते।

sukhabhāgī nirāyāso nirudvegaḥ sadā naraḥ. eṣa devi satāṃ mārgo bādhā yatra na vidyate.

उमोवाच। इमे मनुष्या दृश्यन्ते ऊहापोहविशारदाः। ज्ञानविज्ञानसंपन्नाः प्रज्ञावन्तो ऽर्थकोविदाः। दुष्प्रज्ञाश् चापरे देव ज्ञानविज्ञानवर्जिताः।

umovāca. ime manuṣyā dṛśyante ūhāpohaviśāradāḥ. jñānavijñānasaṃpannāḥ prajñāvanto 'rthakovidāḥ. duṣprajñāś cāpare deva jñānavijñānavarjitāḥ.

केन कर्मविपाकेन प्रज्ञावान् पुरुषो भवेत्। अल्पप्रज्ञो विरूपाक्ष कथं भवति मानवः। एतं मे संशयं छिन्द्धि सर्वधर्मविदां वर।

kena karmavipākena prajñāvān puruṣo bhavet. alpaprajño virūpākṣa kathaṃ bhavati mānavaḥ. etaṃ me saṃśayaṃ chinddhi sarvadharmavidāṃ vara.

जात्यन्धाश् चापरे देव रोगार्ताश् चापरे तथा। नराः क्लीबाश् च दृश्यन्ते कारणं ब्रूहि तत्र वै।

jātyandhāś cāpare deva rogārtāś cāpare tathā. narāḥ klībāś ca dṛśyante kāraṇaṃ brūhi tatra vai.

महेश्वर उवाच। ब्राह्मणान् वेदविदुषः सिद्धान् धर्मविदस् तथा। परिपृच्छन्त्य् अहरहः कुशलाकुशलं तथा।

maheśvara uvāca. brāhmaṇān vedaviduṣaḥ siddhān dharmavidas tathā. paripṛcchanty aharahaḥ kuśalākuśalaṃ tathā.

वर्जयन्त्य् अशुभं कर्म सेवमानाः शुभं तथा। लभन्ते स्वर्गतिं नित्यम् इह लोके सुखं तथा।

varjayanty aśubhaṃ karma sevamānāḥ śubhaṃ tathā. labhante svargatiṃ nityam iha loke sukhaṃ tathā.

स चेन् मानुषतां याति मेधावी तत्र जायते। श्रुतं प्रज्ञानुगं चास्य कल्याणम् उपजायते।

sa cen mānuṣatāṃ yāti medhāvī tatra jāyate. śrutaṃ prajñānugaṃ cāsya kalyāṇam upajāyate.

परदारेषु ये मूढाश् चक्षुर् दुष्टं प्रयुञ्जते। तेन दुष्टस्वभावेन जात्यन्धास् ते भवन्ति ह।

paradāreṣu ye mūḍhāś cakṣur duṣṭaṃ prayuñjate. tena duṣṭasvabhāvena jātyandhās te bhavanti ha.

मनसा तु प्रदुष्टेन नग्नां पश्यन्ति ये स्त्रियम्। रोगार्तास् ते भवन्तीह नरा दुष्कृतकर्मिणः।

manasā tu praduṣṭena nagnāṃ paśyanti ye striyam. rogārtās te bhavantīha narā duṣkṛtakarmiṇaḥ.

ये तु मूढा दुराचारा वियोनौ मैथुने रताः। पुरुषेषु सुदुष्प्रज्ञाः क्लीबत्वम् उपयान्ति ते।

ye tu mūḍhā durācārā viyonau maithune ratāḥ. puruṣeṣu suduṣprajñāḥ klībatvam upayānti te.

पशूंश् च ये बन्धयन्ति ये चैव गुरुतल्पगाः। प्रकीर्णमैथुना ये च क्लीबा जायन्ति ते नराः।

paśūṃś ca ye bandhayanti ye caiva gurutalpagāḥ. prakīrṇamaithunā ye ca klībā jāyanti te narāḥ.

उमोवाच। सावद्यं किं नु वै कर्म निरवद्यं तथैव च। श्रेयः कुर्वन्न् अवाप्नोति मानवो देवसत्तम।

umovāca. sāvadyaṃ kiṃ nu vai karma niravadyaṃ tathaiva ca. śreyaḥ kurvann avāpnoti mānavo devasattama.

महेश्वर उवाच। श्रेयांसं मार्गम् आतिष्ठन् सदा यः पृच्छते द्विजान्। धर्मान्वेषी गुणाकाङ्क्षी स स्वर्गं समुपाश्नुते।

maheśvara uvāca. śreyāṃsaṃ mārgam ātiṣṭhan sadā yaḥ pṛcchate dvijān. dharmānveṣī guṇākāṅkṣī sa svargaṃ samupāśnute.

यदि मानुषतां देवि कदा चित् स निगच्छति। मेधावी धारणायुक्तः प्राज्ञस् तत्राभिजायते।

yadi mānuṣatāṃ devi kadā cit sa nigacchati. medhāvī dhāraṇāyuktaḥ prājñas tatrābhijāyate.

एष देवि सतां धर्मो मन्तव्यो भूतिकारकः। नृणां हितार्थाय तव मया वै समुदाहृतः।

eṣa devi satāṃ dharmo mantavyo bhūtikārakaḥ. nṛṇāṃ hitārthāya tava mayā vai samudāhṛtaḥ.

उमोवाच। अपरे स्वल्पविज्ञाना धर्मविद्वेषिणो नराः। ब्राह्मणान् वेदविदुषो नेच्छन्ति परिसर्पितुम्।

umovāca. apare svalpavijñānā dharmavidveṣiṇo narāḥ. brāhmaṇān vedaviduṣo necchanti parisarpitum.

व्रतवन्तो नराः के चिच् छ्रद्धादमपरायणाः। अव्रता भ्रष्टनियमास् तथान्ये राक्षसोपमाः।

vratavanto narāḥ ke cic chraddhādamaparāyaṇāḥ. avratā bhraṣṭaniyamās tathānye rākṣasopamāḥ.

यज्वानश् च तथैवान्ये निर्होमाश् च तथापरे। केन कर्मविपाकेन भवन्तीह वदस्व मे।

yajvānaś ca tathaivānye nirhomāś ca tathāpare. kena karmavipākena bhavantīha vadasva me.

महेश्वर उवाच। आगमाल् लोकधर्माणां मर्यादाः पूर्वनिर्मिताः। प्रामाण्येनानुवर्तन्ते दृश्यन्ते हि दृढव्रताः।

maheśvara uvāca. āgamāl lokadharmāṇāṃ maryādāḥ pūrvanirmitāḥ. prāmāṇyenānuvartante dṛśyante hi dṛḍhavratāḥ.

अधर्मं धर्मम् इत्य् आहुर् ये च मोहवशं गताः। अव्रता नष्टमर्यादास् ते प्रोक्ता ब्रह्मराक्षसाः।

adharmaṃ dharmam ity āhur ye ca mohavaśaṃ gatāḥ. avratā naṣṭamaryādās te proktā brahmarākṣasāḥ.

ते चेत् कालकृतोद्योगात् संभवन्तीह मानुषाः। निर्होमा निर्वषट्कारास् ते भवन्ति नराधमाः।

te cet kālakṛtodyogāt saṃbhavantīha mānuṣāḥ. nirhomā nirvaṣaṭkārās te bhavanti narādhamāḥ.

एष देवि मया सर्वः संशयच्छेदनाय ते। कुशलाकुशलो नॄणां व्याख्यातो धर्मसागरः।

eṣa devi mayā sarvaḥ saṃśayacchedanāya te. kuśalākuśalo nṝṇāṃ vyākhyāto dharmasāgaraḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...