महाभारत 13.132 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 132→

[mh-13-132] • 58 श्लोकाः

उमोवाच। भगवन् सर्वभूतेश सुरासुरनमस्कृत। धर्माधर्मे नृणां देव ब्रूहि मे संशयं विभो।

umovāca. bhagavan sarvabhūteśa surāsuranamaskṛta. dharmādharme nṛṇāṃ deva brūhi me saṃśayaṃ vibho.

कर्मणा मनसा वाचा त्रिविधं हि नरः सदा। बध्यते बन्धनैः पाशैर् मुच्यते ऽप्य् अथ वा पुनः।

karmaṇā manasā vācā trividhaṃ hi naraḥ sadā. badhyate bandhanaiḥ pāśair mucyate 'py atha vā punaḥ.

केन शीलेन वा देव कर्मणा कीदृशेन वा। समाचारैर् गुणैर् वाक्यैः स्वर्गं यान्तीह मानवाः।

kena śīlena vā deva karmaṇā kīdṛśena vā. samācārair guṇair vākyaiḥ svargaṃ yāntīha mānavāḥ.

महेश्वर उवाच। देवि धर्मार्थतत्त्वज्ञे सत्यनित्ये दमे रते। सर्वप्राणिहितः प्रश्नः श्रूयतां बुद्धिवर्धनः।

maheśvara uvāca. devi dharmārthatattvajñe satyanitye dame rate. sarvaprāṇihitaḥ praśnaḥ śrūyatāṃ buddhivardhanaḥ.

सत्यधर्मरताः सन्तः सर्वलिप्साविवर्जिताः। नाधर्मेण न धर्मेण बध्यन्ते छिन्नसंशयाः।

satyadharmaratāḥ santaḥ sarvalipsāvivarjitāḥ. nādharmeṇa na dharmeṇa badhyante chinnasaṃśayāḥ.

प्रलयोत्पत्तितत्त्वज्ञाः सर्वज्ञाः समदर्शिनः। वीतरागा विमुच्यन्ते पुरुषाः सर्वबन्धनैः।

pralayotpattitattvajñāḥ sarvajñāḥ samadarśinaḥ. vītarāgā vimucyante puruṣāḥ sarvabandhanaiḥ.

कर्मणा मनसा वाचा ये न हिंसन्ति किं चन। ये न सज्जन्ति कस्मिंश् चिद् बध्यन्ते ते न कर्मभिः।

karmaṇā manasā vācā ye na hiṃsanti kiṃ cana. ye na sajjanti kasmiṃś cid badhyante te na karmabhiḥ.

प्राणातिपाताद् विरताः शीलवन्तो दयान्विताः। तुल्यद्वेष्यप्रिया दान्ता मुच्यन्ते कर्मबन्धनैः।

prāṇātipātād viratāḥ śīlavanto dayānvitāḥ. tulyadveṣyapriyā dāntā mucyante karmabandhanaiḥ.

सर्वभूतदयावन्तो विश्वास्याः सर्वजन्तुषु। त्यक्तहिंसासमाचारास् ते नराः स्वर्गगामिनः।

sarvabhūtadayāvanto viśvāsyāḥ sarvajantuṣu. tyaktahiṃsāsamācārās te narāḥ svargagāminaḥ.

परस्वे निर्ममा नित्यं परदारविवर्जकाः। धर्मलब्धार्थभोक्तारस् ते नराः स्वर्गगामिनः।

parasve nirmamā nityaṃ paradāravivarjakāḥ. dharmalabdhārthabhoktāras te narāḥ svargagāminaḥ.

मातृवत् स्वसृवच् चैव नित्यं दुहितृवच् च ये। परदारेषु वर्तन्ते ते नराः स्वर्गगामिनः।

mātṛvat svasṛvac caiva nityaṃ duhitṛvac ca ye. paradāreṣu vartante te narāḥ svargagāminaḥ.

स्तैन्यान् निवृत्ताः सततं संतुष्टाः स्वधनेन च। स्वभाग्यान्य् उपजीवन्ति ते नराः स्वर्गगामिनः।

stainyān nivṛttāḥ satataṃ saṃtuṣṭāḥ svadhanena ca. svabhāgyāny upajīvanti te narāḥ svargagāminaḥ.

स्वदारनिरता ये च ऋतुकालाभिगामिनः। अग्राम्यसुखभोगाश् च ते नराः स्वर्गगामिनः।

svadāraniratā ye ca ṛtukālābhigāminaḥ. agrāmyasukhabhogāś ca te narāḥ svargagāminaḥ.

परदारेषु ये नित्यं चारित्रावृतलोचनाः। यतेन्द्रियाः शीलपरास् ते नराः स्वर्गगामिनः।

paradāreṣu ye nityaṃ cāritrāvṛtalocanāḥ. yatendriyāḥ śīlaparās te narāḥ svargagāminaḥ.

एष देवकृतो मार्गः सेवितव्यः सदा नरैः। अकषायकृतश् चैव मार्गः सेव्यः सदा बुधैः।

eṣa devakṛto mārgaḥ sevitavyaḥ sadā naraiḥ. akaṣāyakṛtaś caiva mārgaḥ sevyaḥ sadā budhaiḥ.

दानधर्मतपोयुक्तः शीलशौचदयात्मकः। वृत्त्यर्थं धर्महेतोर् वा सेवितव्यः सदा नरैः। स्वर्गवासम् अभीप्सद्भिर् न सेव्यस् त्व् अत उत्तरः।

dānadharmatapoyuktaḥ śīlaśaucadayātmakaḥ. vṛttyarthaṃ dharmahetor vā sevitavyaḥ sadā naraiḥ. svargavāsam abhīpsadbhir na sevyas tv ata uttaraḥ.

उमोवाच। वाचाथ बध्यते येन मुच्यते ऽप्य् अथ वा पुनः। तानि कर्माणि मे देव वद भूतपते ऽनघ।

umovāca. vācātha badhyate yena mucyate 'py atha vā punaḥ. tāni karmāṇi me deva vada bhūtapate 'nagha.

महेश्वर उवाच। आत्महेतोः परार्थे वा नर्महास्याश्रयात् तथा। ये मृषा न वदन्तीह ते नराः स्वर्गगामिनः।

maheśvara uvāca. ātmahetoḥ parārthe vā narmahāsyāśrayāt tathā. ye mṛṣā na vadantīha te narāḥ svargagāminaḥ.

वृत्त्यर्थं धर्महेतोर् वा कामकारात् तथैव च। अनृतं ये न भाषन्ते ते नराः स्वर्गगामिनः।

vṛttyarthaṃ dharmahetor vā kāmakārāt tathaiva ca. anṛtaṃ ye na bhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ.

श्लक्ष्णां वाणीं निराबाधां मधुरां पापवर्जिताम्। स्वागतेनाभिभाषन्ते ते नराः स्वर्गगामिनः।

ślakṣṇāṃ vāṇīṃ nirābādhāṃ madhurāṃ pāpavarjitām. svāgatenābhibhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ.

कटुकां ये न भाषन्ते परुषां निष्ठुरां गिरम्। अपैशुन्यरताः सन्तस् ते नराः स्वर्गगामिनः।

kaṭukāṃ ye na bhāṣante paruṣāṃ niṣṭhurāṃ giram. apaiśunyaratāḥ santas te narāḥ svargagāminaḥ.

पिशुनां ये न भाषन्ते मित्रभेदकरीं गिरम्। ऋतां मैत्रीं प्रभाषन्ते ते नराः स्वर्गगामिनः।

piśunāṃ ye na bhāṣante mitrabhedakarīṃ giram. ṛtāṃ maitrīṃ prabhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ.

वर्जयन्ति सदा सूच्यं परद्रोहं च मानवाः। सर्वभूतसमा दान्तास् ते नराः स्वर्गगामिनः।

varjayanti sadā sūcyaṃ paradrohaṃ ca mānavāḥ. sarvabhūtasamā dāntās te narāḥ svargagāminaḥ.

शठप्रलापाद् विरता विरुद्धपरिवर्जकाः। सौम्यप्रलापिनो नित्यं ते नराः स्वर्गगामिनः।

śaṭhapralāpād viratā viruddhaparivarjakāḥ. saumyapralāpino nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ.

न कोपाद् व्याहरन्ते ये वाचं हृदयदारणीम्। सान्त्वं वदन्ति क्रुद्धापि ते नराः स्वर्गगामिनः।

na kopād vyāharante ye vācaṃ hṛdayadāraṇīm. sāntvaṃ vadanti kruddhāpi te narāḥ svargagāminaḥ.

एष वाणीकृतो देवि धर्मः सेव्यः सदा नरैः। शुभः सत्यगुणो नित्यं वर्जनीया मृषा बुधैः।

eṣa vāṇīkṛto devi dharmaḥ sevyaḥ sadā naraiḥ. śubhaḥ satyaguṇo nityaṃ varjanīyā mṛṣā budhaiḥ.

उमोवाच। मनसा बध्यते येन कर्मणा पुरुषः सदा। तन् मे ब्रूहि महाभाग देवदेव पिनाकधृक्।

umovāca. manasā badhyate yena karmaṇā puruṣaḥ sadā. tan me brūhi mahābhāga devadeva pinākadhṛk.

महेश्वर उवाच। मानसेनेह धर्मेण संयुक्ताः पुरुषाः सदा। स्वर्गं गच्छन्ति कल्याणि तन् मे कीर्तयतः शृणु।

maheśvara uvāca. mānaseneha dharmeṇa saṃyuktāḥ puruṣāḥ sadā. svargaṃ gacchanti kalyāṇi tan me kīrtayataḥ śṛṇu.

दुष्प्रणीतेन मनसा दुष्प्रणीततराकृतिः। बध्यते मानवो येन शृणु चान्यच् छुभानने।

duṣpraṇītena manasā duṣpraṇītatarākṛtiḥ. badhyate mānavo yena śṛṇu cānyac chubhānane.

अरण्ये विजने न्यस्तं परस्वं वीक्ष्य ये नराः। मनसापि न हिंसन्ति ते नराः स्वर्गगामिनः।

araṇye vijane nyastaṃ parasvaṃ vīkṣya ye narāḥ. manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ.

ग्रामे गृहे वा यद् द्रव्यं पारक्यं विजने स्थितम्। नाभिनन्दन्ति वै नित्यं ते नराः स्वर्गगामिनः।

grāme gṛhe vā yad dravyaṃ pārakyaṃ vijane sthitam. nābhinandanti vai nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ.

तथैव परदारान् ये कामवृत्तान् रहोगतान्। मनसापि न हिंसन्ति ते नराः स्वर्गगामिनः।

tathaiva paradārān ye kāmavṛttān rahogatān. manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ.

शत्रुं मित्रं च ये नित्यं तुल्येन मनसा नराः। भजन्ति मैत्राः संगम्य ते नराः स्वर्गगामिनः।

śatruṃ mitraṃ ca ye nityaṃ tulyena manasā narāḥ. bhajanti maitrāḥ saṃgamya te narāḥ svargagāminaḥ.

श्रुतवन्तो दयावन्तः शुचयः सत्यसंगराः। स्वैर् अर्थैः परिसंतुष्टास् ते नराः स्वर्गगामिनः।

śrutavanto dayāvantaḥ śucayaḥ satyasaṃgarāḥ. svair arthaiḥ parisaṃtuṣṭās te narāḥ svargagāminaḥ.

अवैरा ये त्व् अनायासा मैत्रचित्तपराः सदा। सर्वभूतदयावन्तस् ते नराः स्वर्गगामिनः।

avairā ye tv anāyāsā maitracittaparāḥ sadā. sarvabhūtadayāvantas te narāḥ svargagāminaḥ.

श्रद्धावन्तो दयावन्तश् चोक्षाश् चोक्षजनप्रियाः। धर्माधर्मविदो नित्यं ते नराः स्वर्गगामिनः।

śraddhāvanto dayāvantaś cokṣāś cokṣajanapriyāḥ. dharmādharmavido nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ.

शुभानाम् अशुभानां च कर्मणां फलसंचये। विपाकज्ञाश् च ये देवि ते नराः स्वर्गगामिनः।

śubhānām aśubhānāṃ ca karmaṇāṃ phalasaṃcaye. vipākajñāś ca ye devi te narāḥ svargagāminaḥ.

न्यायोपेता गुणोपेता देवद्विजपराः सदा। समतां समनुप्राप्तास् ते नराः स्वर्गगामिनः।

nyāyopetā guṇopetā devadvijaparāḥ sadā. samatāṃ samanuprāptās te narāḥ svargagāminaḥ.

शुभैः कर्मफलैर् देवि मयैते परिकीर्तिताः। स्वर्गमार्गोपगा भूयः किम् अन्यच् छ्रोतुम् इच्छसि।

śubhaiḥ karmaphalair devi mayaite parikīrtitāḥ. svargamārgopagā bhūyaḥ kim anyac chrotum icchasi.

उमोवाच। महान् मे संशयः कश् चिन् मर्त्यान् प्रति महेश्वर। तस्मात् तं नैपुणेनाद्य ममाख्यातुं त्वम् अर्हसि।

umovāca. mahān me saṃśayaḥ kaś cin martyān prati maheśvara. tasmāt taṃ naipuṇenādya mamākhyātuṃ tvam arhasi.

केनायुर् लभते दीर्घं कर्मणा पुरुषः प्रभो। तपसा वापि देवेश केनायुर् लभते महत्।

kenāyur labhate dīrghaṃ karmaṇā puruṣaḥ prabho. tapasā vāpi deveśa kenāyur labhate mahat.

क्षीणायुः केन भवति कर्मणा भुवि मानवः। विपाकं कर्मणां देव वक्तुम् अर्हस्य् अनिन्दित।

kṣīṇāyuḥ kena bhavati karmaṇā bhuvi mānavaḥ. vipākaṃ karmaṇāṃ deva vaktum arhasy anindita.

अपरे च महाभोगा मन्दभोगास् तथापरे। अकुलीनास् तथा चान्ये कुलीनाश् च तथापरे।

apare ca mahābhogā mandabhogās tathāpare. akulīnās tathā cānye kulīnāś ca tathāpare.

दुर्दर्शाः के चिद् आभान्ति नराः काष्ठमया इव। प्रियदर्शास् तथा चान्ये दर्शनाद् एव मानवाः।

durdarśāḥ ke cid ābhānti narāḥ kāṣṭhamayā iva. priyadarśās tathā cānye darśanād eva mānavāḥ.

दुष्प्रज्ञाः के चिद् आभान्ति के चिद् आभान्ति पण्डिताः। महाप्रज्ञास् तथैवान्ये ज्ञानविज्ञानदर्शिनः।

duṣprajñāḥ ke cid ābhānti ke cid ābhānti paṇḍitāḥ. mahāprajñās tathaivānye jñānavijñānadarśinaḥ.

अल्पाबाधास् तथा के चिन् महाबाधास् तथापरे। दृश्यन्ते पुरुषा देव तन् मे शंसितुम् अर्हसि।

alpābādhās tathā ke cin mahābādhās tathāpare. dṛśyante puruṣā deva tan me śaṃsitum arhasi.

महेश्वर उवाच। हन्त ते ऽहं प्रवक्ष्यामि देवि कर्मफलोदयम्। मर्त्यलोके नराः सर्वे येन स्वं भुञ्जते फलम्।

maheśvara uvāca. hanta te 'haṃ pravakṣyāmi devi karmaphalodayam. martyaloke narāḥ sarve yena svaṃ bhuñjate phalam.

प्राणातिपाती यो रौद्रो दण्डहस्तोद्यतस् तथा। नित्यम् उद्यतदण्डश् च हन्ति भूतगणान् नरः।

prāṇātipātī yo raudro daṇḍahastodyatas tathā. nityam udyatadaṇḍaś ca hanti bhūtagaṇān naraḥ.

निर्दयः सर्वभूतानां नित्यम् उद्वेगकारकः। अपि कीटपिपीलानाम् अशरण्यः सुनिर्घृणः।

nirdayaḥ sarvabhūtānāṃ nityam udvegakārakaḥ. api kīṭapipīlānām aśaraṇyaḥ sunirghṛṇaḥ.

एवंभूतो नरो देवि निरयं प्रतिपद्यते। विपरीतस् तु धर्मात्मा रूपवान् अभिजायते।

evaṃbhūto naro devi nirayaṃ pratipadyate. viparītas tu dharmātmā rūpavān abhijāyate.

निरयं याति हिंसात्मा याति स्वर्गम् अहिंसकः। यातनां निरये रौद्रां स कृच्छ्रां लभते नरः।

nirayaṃ yāti hiṃsātmā yāti svargam ahiṃsakaḥ. yātanāṃ niraye raudrāṃ sa kṛcchrāṃ labhate naraḥ.

अथ चेन् निरयात् तस्मात् समुत्तरति कर्हि चित्। मानुष्यं लभते चापि हीनायुस् तत्र जायते।

atha cen nirayāt tasmāt samuttarati karhi cit. mānuṣyaṃ labhate cāpi hīnāyus tatra jāyate.

पापेन कर्मणा देवि बद्धो हिंसारतिर् नरः। अप्रियः सर्वभूतानां हीनायुर् उपजायते।

pāpena karmaṇā devi baddho hiṃsāratir naraḥ. apriyaḥ sarvabhūtānāṃ hīnāyur upajāyate.

यस् तु शुक्लाभिजातीयः प्राणिघातविवर्जकः। निक्षिप्तदण्डो निर्दण्डो न हिनस्ति कदा चन।

yas tu śuklābhijātīyaḥ prāṇighātavivarjakaḥ. nikṣiptadaṇḍo nirdaṇḍo na hinasti kadā cana.

न घातयति नो हन्ति घ्नन्तं नैवानुमोदते। सर्वभूतेषु सस्नेहो यथात्मनि तथापरे।

na ghātayati no hanti ghnantaṃ naivānumodate. sarvabhūteṣu sasneho yathātmani tathāpare.

ईदृशः पुरुषोत्कर्षो देवि देवत्वम् अश्नुते। उपपन्नान् सुखान् भोगान् उपाश्नाति मुदा युतः।

īdṛśaḥ puruṣotkarṣo devi devatvam aśnute. upapannān sukhān bhogān upāśnāti mudā yutaḥ.

अथ चेन् मानुषे लोके कदा चिद् उपपद्यते। तत्र दीर्घायुर् उत्पन्नः स नरः सुखम् एधते।

atha cen mānuṣe loke kadā cid upapadyate. tatra dīrghāyur utpannaḥ sa naraḥ sukham edhate.

एवं दीर्घायुषां मार्गः सुवृत्तानां सुकर्मणाम्। प्राणिहिंसाविमोक्षेण ब्रह्मणा समुदीरितः।

evaṃ dīrghāyuṣāṃ mārgaḥ suvṛttānāṃ sukarmaṇām. prāṇihiṃsāvimokṣeṇa brahmaṇā samudīritaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...