महाभारत 13.131 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 131→

[mh-13-131] • 58 श्लोकाः

उमोवाच। भगवन् भगनेत्रघ्न पूष्णो दशनपातन। दक्षक्रतुहर त्र्यक्ष संशयो मे महान् अयम्।

umovāca. bhagavan bhaganetraghna pūṣṇo daśanapātana. dakṣakratuhara tryakṣa saṃśayo me mahān ayam.

चातुर्वर्ण्यं भगवता पूर्वं सृष्टं स्वयंभुवा। केन कर्मविपाकेन वैश्यो गच्छति शूद्रताम्।

cāturvarṇyaṃ bhagavatā pūrvaṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā. kena karmavipākena vaiśyo gacchati śūdratām.

वैश्यो वा क्षत्रियः केन द्विजो वा क्षत्रियो भवेत्। प्रतिलोमः कथं देव शक्यो धर्मो निषेवितुम्।

vaiśyo vā kṣatriyaḥ kena dvijo vā kṣatriyo bhavet. pratilomaḥ kathaṃ deva śakyo dharmo niṣevitum.

केन वा कर्मणा विप्रः शूद्रयोनौ प्रजायते। क्षत्रियः शूद्रताम् एति केन वा कर्मणा विभो।

kena vā karmaṇā vipraḥ śūdrayonau prajāyate. kṣatriyaḥ śūdratām eti kena vā karmaṇā vibho.

एतं मे संशयं देव वद भूतपते ऽनघ। त्रयो वर्णाः प्रकृत्येह कथं ब्राह्मण्यम् आप्नुयुः।

etaṃ me saṃśayaṃ deva vada bhūtapate 'nagha. trayo varṇāḥ prakṛtyeha kathaṃ brāhmaṇyam āpnuyuḥ.

महेश्वर उवाच। ब्राह्मण्यं देवि दुष्प्रापं निसर्गाद् ब्राह्मणः शुभे। क्षत्रियो वैश्यशूद्रौ वा निसर्गाद् इति मे मतिः।

maheśvara uvāca. brāhmaṇyaṃ devi duṣprāpaṃ nisargād brāhmaṇaḥ śubhe. kṣatriyo vaiśyaśūdrau vā nisargād iti me matiḥ.

कर्मणा दुष्कृतेनेह स्थानाद् भ्रश्यति वै द्विजः। ज्येष्ठं वर्णम् अनुप्राप्य तस्माद् रक्षेत वै द्विजः।

karmaṇā duṣkṛteneha sthānād bhraśyati vai dvijaḥ. jyeṣṭhaṃ varṇam anuprāpya tasmād rakṣeta vai dvijaḥ.

स्थितो ब्राह्मणधर्मेण ब्राह्मण्यम् उपजीवति। क्षत्रियो वाथ वैश्यो वा ब्रह्मभूयाय गच्छति।

sthito brāhmaṇadharmeṇa brāhmaṇyam upajīvati. kṣatriyo vātha vaiśyo vā brahmabhūyāya gacchati.

यस् तु विप्रत्वम् उत्सृज्य क्षात्रं धर्मं निषेवते। ब्राह्मण्यात् स परिभ्रष्टः क्षत्रयोनौ प्रजायते।

yas tu vipratvam utsṛjya kṣātraṃ dharmaṃ niṣevate. brāhmaṇyāt sa paribhraṣṭaḥ kṣatrayonau prajāyate.

वैश्यकर्म च यो विप्रो लोभमोहव्यपाश्रयः। ब्राह्मण्यं दुर्लभं प्राप्य करोत्य् अल्पमतिः सदा।

vaiśyakarma ca yo vipro lobhamohavyapāśrayaḥ. brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ prāpya karoty alpamatiḥ sadā.

स द्विजो वैश्यताम् एति वैश्यो वा शूद्रताम् इयात्। स्वधर्मात् प्रच्युतो विप्रस् ततः शूद्रत्वम् आप्नुते।

sa dvijo vaiśyatām eti vaiśyo vā śūdratām iyāt. svadharmāt pracyuto vipras tataḥ śūdratvam āpnute.

तत्रासौ निरयं प्राप्तो वर्णभ्रष्टो बहिष्कृतः। ब्रह्मलोकपरिभ्रष्टः शूद्रः समुपजायते।

tatrāsau nirayaṃ prāpto varṇabhraṣṭo bahiṣkṛtaḥ. brahmalokaparibhraṣṭaḥ śūdraḥ samupajāyate.

क्षत्रियो वा महाभागे वैश्यो वा धर्मचारिणि। स्वानि कर्माण्य् अपाहाय शूद्रकर्माणि सेवते।

kṣatriyo vā mahābhāge vaiśyo vā dharmacāriṇi. svāni karmāṇy apāhāya śūdrakarmāṇi sevate.

स्वस्थानात् स परिभ्रष्टो वर्णसंकरतां गतः। ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रत्वं याति तादृशः।

svasthānāt sa paribhraṣṭo varṇasaṃkaratāṃ gataḥ. brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdratvaṃ yāti tādṛśaḥ.

यस् तु शुद्धः स्वधर्मेण ज्ञानविज्ञानवाञ् शुचिः। धर्मज्ञो धर्मनिरतः स धर्मफलम् अश्नुते।

yas tu śuddhaḥ svadharmeṇa jñānavijñānavāñ śuciḥ. dharmajño dharmanirataḥ sa dharmaphalam aśnute.

इदं चैवापरं देवि ब्रह्मणा समुदीरितम्। अध्यात्मं नैष्ठिकं सद्भिर् धर्मकामैर् निषेव्यते।

idaṃ caivāparaṃ devi brahmaṇā samudīritam. adhyātmaṃ naiṣṭhikaṃ sadbhir dharmakāmair niṣevyate.

उग्रान्नं गर्हितं देवि गणान्नं श्राद्धसूतकम्। घुष्टान्नं नैव भोक्तव्यं शूद्रान्नं नैव कर्हि चित्।

ugrānnaṃ garhitaṃ devi gaṇānnaṃ śrāddhasūtakam. ghuṣṭānnaṃ naiva bhoktavyaṃ śūdrānnaṃ naiva karhi cit.

शूद्रान्नं गर्हितं देवि देवदेवैर् महात्मभिः। पितामहमुखोत्सृष्टं प्रमाणम् इति मे मतिः।

śūdrānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ. pitāmahamukhotsṛṣṭaṃ pramāṇam iti me matiḥ.

शूद्रान्नेनावशेषेण जठरे यो म्रियेत वै। आहिताग्निस् तथा यज्वा स शूद्रगतिभाग् भवेत्।

śūdrānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai. āhitāgnis tathā yajvā sa śūdragatibhāg bhavet.

तेन शूद्रान्नशेषेण ब्रह्मस्थानाद् अपाकृतः। ब्राह्मणः शूद्रताम् एति नास्ति तत्र विचारणा।

tena śūdrānnaśeṣeṇa brahmasthānād apākṛtaḥ. brāhmaṇaḥ śūdratām eti nāsti tatra vicāraṇā.

यस्यान्नेनावशेषेण जठरे यो म्रियेत वै। तां तां योनिं व्रजेद् विप्रो यस्यान्नम् उपजीवति।

yasyānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai. tāṃ tāṃ yoniṃ vrajed vipro yasyānnam upajīvati.

ब्राह्मणत्वं शुभं प्राप्य दुर्लभं यो ऽवमन्यते। अभोज्यान्नानि चाश्नाति स द्विजत्वात् पतेत वै।

brāhmaṇatvaṃ śubhaṃ prāpya durlabhaṃ yo 'vamanyate. abhojyānnāni cāśnāti sa dvijatvāt pateta vai.

सुरापो ब्रह्महा क्षुद्रश् चौरो भग्नव्रतो ऽशुचिः। स्वाध्यायवर्जितः पापो लुब्धो नैकृतिकः शठः।

surāpo brahmahā kṣudraś cauro bhagnavrato 'śuciḥ. svādhyāyavarjitaḥ pāpo lubdho naikṛtikaḥ śaṭhaḥ.

अव्रती वृषलीभर्ता कुण्डाशी सोमविक्रयी। निहीनसेवी विप्रो हि पतति ब्रह्मयोनितः।

avratī vṛṣalībhartā kuṇḍāśī somavikrayī. nihīnasevī vipro hi patati brahmayonitaḥ.

गुरुतल्पी गुरुद्वेषी गुरुकुत्सारतिश् च यः। ब्रह्मद्विट् चापि पतति ब्राह्मणो ब्रह्मयोनितः।

gurutalpī gurudveṣī gurukutsāratiś ca yaḥ. brahmadviṭ cāpi patati brāhmaṇo brahmayonitaḥ.

एभिस् तु कर्मभिर् देवि शुभैर् आचरितैस् तथा। शूद्रो ब्राह्मणतां गच्छेद् वैश्यः क्षत्रियतां व्रजेत्।

ebhis tu karmabhir devi śubhair ācaritais tathā. śūdro brāhmaṇatāṃ gacched vaiśyaḥ kṣatriyatāṃ vrajet.

शूद्रकर्माणि सर्वाणि यथान्यायं यथाविधि। शुश्रूषां परिचर्यां च ज्येष्ठे वर्णे प्रयत्नतः। कुर्याद् अविमनाः शूद्रः सततं सत्पथे स्थितः।

śūdrakarmāṇi sarvāṇi yathānyāyaṃ yathāvidhi. śuśrūṣāṃ paricaryāṃ ca jyeṣṭhe varṇe prayatnataḥ. kuryād avimanāḥ śūdraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ.

दैवतद्विजसत्कर्ता सर्वातिथ्यकृतव्रतः। ऋतुकालाभिगामी च नियतो नियताशनः।

daivatadvijasatkartā sarvātithyakṛtavrataḥ. ṛtukālābhigāmī ca niyato niyatāśanaḥ.

चौक्षश् चौक्षजनान्वेषी शेषान्नकृतभोजनः। वृथामांसान्य् अभुञ्जानः शूद्रो वैश्यत्वम् ऋच्छति।

caukṣaś caukṣajanānveṣī śeṣānnakṛtabhojanaḥ. vṛthāmāṃsāny abhuñjānaḥ śūdro vaiśyatvam ṛcchati.

ऋतवाग् अनहंवादी निर्द्वंद्वः शमकोविदः। यजते नित्ययज्ञैश् च स्वाध्यायपरमः शुचिः।

ṛtavāg anahaṃvādī nirdvaṃdvaḥ śamakovidaḥ. yajate nityayajñaiś ca svādhyāyaparamaḥ śuciḥ.

दान्तो ब्राह्मणसत्कर्ता सर्ववर्णबुभूषकः। गृहस्थव्रतम् आतिष्ठन् द्विकालकृतभोजनः।

dānto brāhmaṇasatkartā sarvavarṇabubhūṣakaḥ. gṛhasthavratam ātiṣṭhan dvikālakṛtabhojanaḥ.

शेषाशी विजिताहारो निष्कामो निरहंवदः। अग्निहोत्रम् उपासंश् च जुह्वानश् च यथाविधि।

śeṣāśī vijitāhāro niṣkāmo nirahaṃvadaḥ. agnihotram upāsaṃś ca juhvānaś ca yathāvidhi.

सर्वातिथ्यम् उपातिष्ठञ् शेषान्नकृतभोजनः। त्रेताग्निमन्त्रविहितो वैश्यो भवति वै यदि। स वैश्यः क्षत्रियकुले शुचौ महति जायते।

sarvātithyam upātiṣṭhañ śeṣānnakṛtabhojanaḥ. tretāgnimantravihito vaiśyo bhavati vai yadi. sa vaiśyaḥ kṣatriyakule śucau mahati jāyate.

स वैश्यः क्षत्रियो जातो जन्मप्रभृति संस्कृतः। उपनीतो व्रतपरो द्विजो भवति सत्कृतः।

sa vaiśyaḥ kṣatriyo jāto janmaprabhṛti saṃskṛtaḥ. upanīto vrataparo dvijo bhavati satkṛtaḥ.

ददाति यजते यज्ञैः संस्कृतैर् आप्तदक्षिणैः। अधीते स्वर्गम् अन्विच्छंस् त्रेताग्निशरणः सदा।

dadāti yajate yajñaiḥ saṃskṛtair āptadakṣiṇaiḥ. adhīte svargam anvicchaṃs tretāgniśaraṇaḥ sadā.

आर्तहस्तप्रदो नित्यं प्रजा धर्मेण पालयन्। सत्यः सत्यानि कुरुते नित्यं यः सुखदर्शनः।

ārtahastaprado nityaṃ prajā dharmeṇa pālayan. satyaḥ satyāni kurute nityaṃ yaḥ sukhadarśanaḥ.

धर्मदण्डो न निर्दण्डो धर्मकार्यानुशासकः। यन्त्रितः कार्यकरणे षड्भागकृतलक्षणः।

dharmadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ. yantritaḥ kāryakaraṇe ṣaḍbhāgakṛtalakṣaṇaḥ.

ग्राम्यधर्मान् न सेवेत स्वच्छन्देनार्थकोविदः। ऋतुकाले तु धर्मात्मा पत्नीं सेवेत नित्यदा।

grāmyadharmān na seveta svacchandenārthakovidaḥ. ṛtukāle tu dharmātmā patnīṃ seveta nityadā.

सर्वोपवासी नियतः स्वाध्यायपरमः शुचिः। बर्हिष्कान्तरिते नित्यं शयानो ऽग्निगृहे सदा।

sarvopavāsī niyataḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ. barhiṣkāntarite nityaṃ śayāno 'gnigṛhe sadā.

सर्वातिथ्यं त्रिवर्गस्य कुर्वाणः सुमनाः सदा। शूद्राणां चान्नकामानां नित्यं सिद्धम् इति ब्रुवन्।

sarvātithyaṃ trivargasya kurvāṇaḥ sumanāḥ sadā. śūdrāṇāṃ cānnakāmānāṃ nityaṃ siddham iti bruvan.

स्वार्थाद् वा यदि वा कामान् न किं चिद् उपलक्षयेत्। पितृदेवातिथिकृते साधनं कुरुते च यः।

svārthād vā yadi vā kāmān na kiṃ cid upalakṣayet. pitṛdevātithikṛte sādhanaṃ kurute ca yaḥ.

स्ववेश्मनि यथान्यायम् उपास्ते भैक्षम् एव च। त्रिकालम् अग्निहोत्रं च जुह्वानो वै यथाविधि।

svaveśmani yathānyāyam upāste bhaikṣam eva ca. trikālam agnihotraṃ ca juhvāno vai yathāvidhi.

गोब्राह्मणहितार्थाय रणे चाभिमुखो हतः। त्रेताग्निमन्त्रपूतं वा समाविश्य द्विजो भवेत्।

gobrāhmaṇahitārthāya raṇe cābhimukho hataḥ. tretāgnimantrapūtaṃ vā samāviśya dvijo bhavet.

ज्ञानविज्ञानसंपन्नः संस्कृतो वेदपारगः। विप्रो भवति धर्मात्मा क्षत्रियः स्वेन कर्मणा।

jñānavijñānasaṃpannaḥ saṃskṛto vedapāragaḥ. vipro bhavati dharmātmā kṣatriyaḥ svena karmaṇā.

एतैः कर्मफलैर् देवि न्यूनजातिकुलोद्भवः। शूद्रो ऽप्य् आगमसंपन्नो द्विजो भवति संस्कृतः।

etaiḥ karmaphalair devi nyūnajātikulodbhavaḥ. śūdro 'py āgamasaṃpanno dvijo bhavati saṃskṛtaḥ.

ब्राह्मणो वाप्य् असद्वृत्तः सर्वसंकरभोजनः। ब्राह्मण्यं पुण्यम् उत्सृज्य शूद्रो भवति तादृशः।

brāhmaṇo vāpy asadvṛttaḥ sarvasaṃkarabhojanaḥ. brāhmaṇyaṃ puṇyam utsṛjya śūdro bhavati tādṛśaḥ.

कर्मभिः शुचिभिर् देवि शुद्धात्मा विजितेन्द्रियः। शूद्रो ऽपि द्विजवत् सेव्य इति ब्रह्माब्रवीत् स्वयम्।

karmabhiḥ śucibhir devi śuddhātmā vijitendriyaḥ. śūdro 'pi dvijavat sevya iti brahmābravīt svayam.

स्वभावकर्म च शुभं यत्र शूद्रे ऽपि तिष्ठति। विशुद्धः स द्विजातिर् वै विज्ञेय इति मे मतिः।

svabhāvakarma ca śubhaṃ yatra śūdre 'pi tiṣṭhati. viśuddhaḥ sa dvijātir vai vijñeya iti me matiḥ.

न योनिर् नापि संस्कारो न श्रुतं न च संनतिः। कारणानि द्विजत्वस्य वृत्तम् एव तु कारणम्।

na yonir nāpi saṃskāro na śrutaṃ na ca saṃnatiḥ. kāraṇāni dvijatvasya vṛttam eva tu kāraṇam.

सर्वो ऽयं ब्राह्मणो लोके वृत्तेन तु विधीयते। वृत्ते स्थितश् च सुश्रोणि ब्राह्मणत्वं निगच्छति।

sarvo 'yaṃ brāhmaṇo loke vṛttena tu vidhīyate. vṛtte sthitaś ca suśroṇi brāhmaṇatvaṃ nigacchati.

ब्राह्मः स्वभावः कल्याणि समः सर्वत्र मे मतिः। निर्गुणं निर्मलं ब्रह्म यत्र तिष्ठति स द्विजः।

brāhmaḥ svabhāvaḥ kalyāṇi samaḥ sarvatra me matiḥ. nirguṇaṃ nirmalaṃ brahma yatra tiṣṭhati sa dvijaḥ.

एते योनिफला देवि स्थानभागनिदर्शकाः। स्वयं च वरदेनोक्ता ब्रह्मणा सृजता प्रजाः।

ete yoniphalā devi sthānabhāganidarśakāḥ. svayaṃ ca varadenoktā brahmaṇā sṛjatā prajāḥ.

ब्राह्मणो हि महत् क्षेत्रं लोके चरति पादवत्। यत् तत्र बीजं वपति सा कृषिः पारलौकिकी।

brāhmaṇo hi mahat kṣetraṃ loke carati pādavat. yat tatra bījaṃ vapati sā kṛṣiḥ pāralaukikī.

मिताशिना सदा भाव्यं सत्पथालम्बिना सदा। ब्राह्ममार्गम् अतिक्रम्य वर्तितव्यं बुभूषता।

mitāśinā sadā bhāvyaṃ satpathālambinā sadā. brāhmamārgam atikramya vartitavyaṃ bubhūṣatā.

संहिताध्यायिना भाव्यं गृहे वै गृहमेधिना। नित्यं स्वाध्याययुक्तेन दानाध्ययनजीविना।

saṃhitādhyāyinā bhāvyaṃ gṛhe vai gṛhamedhinā. nityaṃ svādhyāyayuktena dānādhyayanajīvinā.

एवंभूतो हि यो विप्रः सततं सत्पथे स्थितः। आहिताग्निर् अधीयानो ब्रह्मभूयाय कल्पते।

evaṃbhūto hi yo vipraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ. āhitāgnir adhīyāno brahmabhūyāya kalpate.

ब्राह्मण्यम् एव संप्राप्य रक्षितव्यं यतात्मभिः। योनिप्रतिग्रहादानैः कर्मभिश् च शुचिस्मिते।

brāhmaṇyam eva saṃprāpya rakṣitavyaṃ yatātmabhiḥ. yonipratigrahādānaiḥ karmabhiś ca śucismite.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं यथा शूद्रो भवेद् द्विजः। ब्राह्मणो वा च्युतो धर्माद् यथा शूद्रत्वम् आप्नुते।

etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śūdro bhaved dvijaḥ. brāhmaṇo vā cyuto dharmād yathā śūdratvam āpnute.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...