महाभारत 13.130 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 130→

[mh-13-130] • 57 श्लोकाः

उमोवाच। देशेषु रमणीयेषु गिरीणां निर्झरेषु च। स्रवन्तीनां च कुञ्जेषु पर्वतोपवनेषु च।

umovāca. deśeṣu ramaṇīyeṣu girīṇāṃ nirjhareṣu ca. sravantīnāṃ ca kuñjeṣu parvatopavaneṣu ca.

देशेषु च विचित्रेषु फलवत्सु समाहिताः। मूलवत्सु च देशेषु वसन्ति नियतव्रताः।

deśeṣu ca vicitreṣu phalavatsu samāhitāḥ. mūlavatsu ca deśeṣu vasanti niyatavratāḥ.

तेषाम् अपि विधिं पुण्यं श्रोतुम् इच्छामि शंकर। वानप्रस्थेषु देवेश स्वशरीरोपजीविषु। वानप्रस्थोञ्छवृत्तीनां तपोविस्तृतचेतसाम्।

teṣām api vidhiṃ puṇyaṃ śrotum icchāmi śaṃkara. vānaprastheṣu deveśa svaśarīropajīviṣu. vānaprasthoñchavṛttīnāṃ tapovistṛtacetasām.

महेश्वर उवाच। वानप्रस्थेषु यो धर्मस् तं मे शृणु समाहिता। श्रुत्वा चैकमना देवि धर्मबुद्धिपरा भव।

maheśvara uvāca. vānaprastheṣu yo dharmas taṃ me śṛṇu samāhitā. śrutvā caikamanā devi dharmabuddhiparā bhava.

संसिद्धैर् नियतैः सद्भिर् वनवासम् उपागतैः। वानप्रस्थैर् इदं कर्म कर्तव्यं शृणु यादृशम्।

saṃsiddhair niyataiḥ sadbhir vanavāsam upāgataiḥ. vānaprasthair idaṃ karma kartavyaṃ śṛṇu yādṛśam.

त्रिकालम् अभिषेकार्थः पितृदेवार्चनं क्रिया। अग्निहोत्रपरिस्पन्द इष्टिहोमविधिस् तथा।

trikālam abhiṣekārthaḥ pitṛdevārcanaṃ kriyā. agnihotraparispanda iṣṭihomavidhis tathā.

नीवारग्रहणं चैव फलमूलनिषेवणम्। इङ्गुदैर् अण्डतैलानां स्नेहार्थं च निषेवणम्।

nīvāragrahaṇaṃ caiva phalamūlaniṣevaṇam. iṅgudair aṇḍatailānāṃ snehārthaṃ ca niṣevaṇam.

योगचर्याकृतैः सिद्धैः कामक्रोधविवर्जनम्। वीरशय्याम् उपासद्भिर् वीरस्थानोपसेविभिः।

yogacaryākṛtaiḥ siddhaiḥ kāmakrodhavivarjanam. vīraśayyām upāsadbhir vīrasthānopasevibhiḥ.

युक्तैर् योगवहैः सद्भिर् ग्रीष्मे पञ्चतपैस् तथा। मण्डूकयोगनियतैर् यथान्यायनिषेविभिः।

yuktair yogavahaiḥ sadbhir grīṣme pañcatapais tathā. maṇḍūkayoganiyatair yathānyāyaniṣevibhiḥ.

वीरासनगतैर् नित्यं स्थण्डिले शयनैस् तथा। शीतयोगो ऽग्नियोगश् च चर्तव्यो धर्मबुद्धिभिः।

vīrāsanagatair nityaṃ sthaṇḍile śayanais tathā. śītayogo 'gniyogaś ca cartavyo dharmabuddhibhiḥ.

अब्भक्षैर् वायुभक्षैश् च शैवालोत्तरभोजनैः। अश्मकुट्टैस् तथा दान्तैः संप्रक्षालैस् तथापरैः।

abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca śaivālottarabhojanaiḥ. aśmakuṭṭais tathā dāntaiḥ saṃprakṣālais tathāparaiḥ.

चीरवल्कलसंवीतैर् मृगचर्मनिवासिभिः। कार्या यात्रा यथाकालं यथाधर्मं यथाविधि।

cīravalkalasaṃvītair mṛgacarmanivāsibhiḥ. kāryā yātrā yathākālaṃ yathādharmaṃ yathāvidhi.

वननित्यैर् वनचरैर् वनपैर् वनगोचरैः। वनं गुरुम् इवासाद्य वस्तव्यं वनजीविभिः।

vananityair vanacarair vanapair vanagocaraiḥ. vanaṃ gurum ivāsādya vastavyaṃ vanajīvibhiḥ.

तेषां होमक्रिया धर्मः पञ्चयज्ञनिषेवणम्। नागपञ्चमयज्ञस्य वेदोक्तस्यानुपालनम्।

teṣāṃ homakriyā dharmaḥ pañcayajñaniṣevaṇam. nāgapañcamayajñasya vedoktasyānupālanam.

अष्टमीयज्ञपरता चातुर्मास्यनिषेवणम्। पौर्णमास्यां तु यो यज्ञो नित्ययज्ञस् तथैव च।

aṣṭamīyajñaparatā cāturmāsyaniṣevaṇam. paurṇamāsyāṃ tu yo yajño nityayajñas tathaiva ca.

विमुक्ता दारसंयोगैर् विमुक्ताः सर्वसंकरैः। विमुक्ताः सर्वपापैश् च चरन्ति मुनयो वने।

vimuktā dārasaṃyogair vimuktāḥ sarvasaṃkaraiḥ. vimuktāḥ sarvapāpaiś ca caranti munayo vane.

स्रुग्भाण्डपरमा नित्यं त्रेताग्निशरणाः सदा। सन्तः सत्पथनित्या ये ते यान्ति परमां गतिम्।

srugbhāṇḍaparamā nityaṃ tretāgniśaraṇāḥ sadā. santaḥ satpathanityā ye te yānti paramāṃ gatim.

ब्रह्मलोकं महापुण्यं सोमलोकं च शाश्वतम्। गच्छन्ति मुनयः सिद्धा ऋषिधर्मव्यपाश्रयात्।

brahmalokaṃ mahāpuṇyaṃ somalokaṃ ca śāśvatam. gacchanti munayaḥ siddhā ṛṣidharmavyapāśrayāt.

एष धर्मो मया देवि वानप्रस्थाश्रितः शुभः। विस्तरेणार्थसंपन्नो यथास्थूलम् उदाहृतः।

eṣa dharmo mayā devi vānaprasthāśritaḥ śubhaḥ. vistareṇārthasaṃpanno yathāsthūlam udāhṛtaḥ.

उमोवाच। भगवन् देवदेवेश सर्वभूतनमस्कृत। यो धर्मो मुनिसंघस्य सिद्धिवादेषु तं वद।

umovāca. bhagavan devadeveśa sarvabhūtanamaskṛta. yo dharmo munisaṃghasya siddhivādeṣu taṃ vada.

सिद्धिवादेषु संसिद्धास् तथा वननिवासिनः। स्वैरिणो दारसंयुक्तास् तेषां धर्मः कथं स्मृतः।

siddhivādeṣu saṃsiddhās tathā vananivāsinaḥ. svairiṇo dārasaṃyuktās teṣāṃ dharmaḥ kathaṃ smṛtaḥ.

महेश्वर उवाच। स्वैरिणस् तापसा देवि सर्वे दारविहारिणः। तेषां मौण्ड्यं कषायश् च वासरात्रिश् च कारणम्।

maheśvara uvāca. svairiṇas tāpasā devi sarve dāravihāriṇaḥ. teṣāṃ mauṇḍyaṃ kaṣāyaś ca vāsarātriś ca kāraṇam.

त्रिकालम् अभिषेकश् च होत्रं त्व् ऋषिकृतं महत्। समाधिः सत्पथस्थानं यथोदितनिषेवणम्।

trikālam abhiṣekaś ca hotraṃ tv ṛṣikṛtaṃ mahat. samādhiḥ satpathasthānaṃ yathoditaniṣevaṇam.

ये च ते पूर्वकथिता धर्मा वननिवासिनाम्। यदि सेवन्ति धर्मांस् तान् आप्नुवन्ति तपःफलम्।

ye ca te pūrvakathitā dharmā vananivāsinām. yadi sevanti dharmāṃs tān āpnuvanti tapaḥphalam.

ये च दंपतिधर्माणः स्वदारनियतेन्द्रियाः। चरन्ति विधिदृष्टं तद् ऋतुकालाभिगामिनः।

ye ca daṃpatidharmāṇaḥ svadāraniyatendriyāḥ. caranti vidhidṛṣṭaṃ tad ṛtukālābhigāminaḥ.

तेषाम् ऋषिकृतो धर्मो धर्मिणाम् उपपद्यते। न कामकारात् कामो ऽन्यः संसेव्यो धर्मदर्शिभिः।

teṣām ṛṣikṛto dharmo dharmiṇām upapadyate. na kāmakārāt kāmo 'nyaḥ saṃsevyo dharmadarśibhiḥ.

सर्वभूतेषु यः सम्यग् ददात्य् अभयदक्षिणाम्। हिंसारोषविमुक्तात्मा स वै धर्मेण युज्यते।

sarvabhūteṣu yaḥ samyag dadāty abhayadakṣiṇām. hiṃsāroṣavimuktātmā sa vai dharmeṇa yujyate.

सर्वभूतानुकम्पी यः सर्वभूतार्जवव्रतः। सर्वभूतात्मभूतश् च स वै धर्मेण युज्यते।

sarvabhūtānukampī yaḥ sarvabhūtārjavavrataḥ. sarvabhūtātmabhūtaś ca sa vai dharmeṇa yujyate.

सर्ववेदेषु वा स्नानं सर्वभूतेषु चार्जवम्। उभे एते समे स्याताम् आर्जवं वा विशिष्यते।

sarvavedeṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam. ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate.

आर्जवं धर्म इत्य् आहुर् अधर्मो जिह्म उच्यते। आर्जवेनेह संयुक्तो नरो धर्मेण युज्यते।

ārjavaṃ dharma ity āhur adharmo jihma ucyate. ārjaveneha saṃyukto naro dharmeṇa yujyate.

आर्जवो भुवने नित्यं वसत्य् अमरसंनिधौ। तस्माद् आर्जवनित्यः स्याद् य इच्छेद् धर्मम् आत्मनः।

ārjavo bhuvane nityaṃ vasaty amarasaṃnidhau. tasmād ārjavanityaḥ syād ya icched dharmam ātmanaḥ.

क्षान्तो दान्तो जितक्रोधो धर्मभूतो ऽविहिंसकः। धर्मे रतमना नित्यं नरो धर्मेण युज्यते।

kṣānto dānto jitakrodho dharmabhūto 'vihiṃsakaḥ. dharme ratamanā nityaṃ naro dharmeṇa yujyate.

व्यपेततन्द्रो धर्मात्मा शक्या सत्पथम् आश्रितः। चारित्रपरमो बुद्धो ब्रह्मभूयाय कल्पते।

vyapetatandro dharmātmā śakyā satpatham āśritaḥ. cāritraparamo buddho brahmabhūyāya kalpate.

उमोवाच। आश्रमाभिरता देव तापसा ये तपोधनाः। दीप्तिमन्तः कया चैव चर्ययाथ भवन्ति ते।

umovāca. āśramābhiratā deva tāpasā ye tapodhanāḥ. dīptimantaḥ kayā caiva caryayātha bhavanti te.

राजानो राजपुत्राश् च निर्धना वा महाधनाः। कर्मणा केन भगवन् प्राप्नुवन्ति महाफलम्।

rājāno rājaputrāś ca nirdhanā vā mahādhanāḥ. karmaṇā kena bhagavan prāpnuvanti mahāphalam.

नित्यं स्थानम् उपागम्य दिव्यचन्दनरूषिताः। केन वा कर्मणा देव भवन्ति वनगोचराः।

nityaṃ sthānam upāgamya divyacandanarūṣitāḥ. kena vā karmaṇā deva bhavanti vanagocarāḥ.

एतं मे संशयं देव तपश्चर्यागतं शुभम्। शंस सर्वम् अशेषेण त्र्यक्ष त्रिपुरनाशन।

etaṃ me saṃśayaṃ deva tapaścaryāgataṃ śubham. śaṃsa sarvam aśeṣeṇa tryakṣa tripuranāśana.

महेश्वर उवाच। उपवासव्रतैर् दान्ता अहिंस्राः सत्यवादिनः। संसिद्धाः प्रेत्य गन्धर्वैः सह मोदन्त्य् अनामयाः।

maheśvara uvāca. upavāsavratair dāntā ahiṃsrāḥ satyavādinaḥ. saṃsiddhāḥ pretya gandharvaiḥ saha modanty anāmayāḥ.

मण्डूकयोगशयनो यथास्थानं यथाविधि। दीक्षां चरति धर्मात्मा स नागैः सह मोदते।

maṇḍūkayogaśayano yathāsthānaṃ yathāvidhi. dīkṣāṃ carati dharmātmā sa nāgaiḥ saha modate.

शष्पं मृगमुखोत्सृष्टं यो मृगैः सह सेवते। दीक्षितो वै मुदा युक्तः स गच्छत्य् अमरावतीम्।

śaṣpaṃ mṛgamukhotsṛṣṭaṃ yo mṛgaiḥ saha sevate. dīkṣito vai mudā yuktaḥ sa gacchaty amarāvatīm.

शैवालं शीर्णपर्णं वा तद् व्रतो यो निषेवते। शीतयोगवहो नित्यं स गच्छेत् परमां गतिम्।

śaivālaṃ śīrṇaparṇaṃ vā tad vrato yo niṣevate. śītayogavaho nityaṃ sa gacchet paramāṃ gatim.

वायुभक्षो ऽम्बुभक्षो वा फलमूलाशनो ऽपि वा। यक्षेष्व् ऐश्वर्यम् आधाय मोदते ऽप्सरसां गणैः।

vāyubhakṣo 'mbubhakṣo vā phalamūlāśano 'pi vā. yakṣeṣv aiśvaryam ādhāya modate 'psarasāṃ gaṇaiḥ.

अग्नियोगवहो ग्रीष्मे विधिदृष्टेन कर्मणा। चीर्त्वा द्वादश वर्षाणि राजा भवति पार्थिवः।

agniyogavaho grīṣme vidhidṛṣṭena karmaṇā. cīrtvā dvādaśa varṣāṇi rājā bhavati pārthivaḥ.

आहारनियमं कृत्वा मुनिर् द्वादशवार्षिकम्। मरुं संसाध्य यत्नेन राजा भवति पार्थिवः।

āhāraniyamaṃ kṛtvā munir dvādaśavārṣikam. maruṃ saṃsādhya yatnena rājā bhavati pārthivaḥ.

स्थण्डिले शुद्धम् आकाशं परिगृह्य समन्ततः। प्रविश्य च मुदा युक्तो दीक्षां द्वादशवार्षिकीम्।

sthaṇḍile śuddham ākāśaṃ parigṛhya samantataḥ. praviśya ca mudā yukto dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm.

स्थण्डिलस्य फलान्य् आहुर् यानानि शयनानि च। गृहाणि च महार्हाणि चन्द्रशुभ्राणि भामिनि।

sthaṇḍilasya phalāny āhur yānāni śayanāni ca. gṛhāṇi ca mahārhāṇi candraśubhrāṇi bhāmini.

आत्मानम् उपजीवन् यो नियतो नियताशनः। देहं वानशने त्यक्त्वा स स्वर्गं समुपाश्नुते।

ātmānam upajīvan yo niyato niyatāśanaḥ. dehaṃ vānaśane tyaktvā sa svargaṃ samupāśnute.

आत्मानम् उपजीवन् यो दीक्षां द्वादशवार्षिकीम्। त्यक्त्वा महार्णवे देहं वारुणं लोकम् अश्नुते।

ātmānam upajīvan yo dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm. tyaktvā mahārṇave dehaṃ vāruṇaṃ lokam aśnute.

आत्मानम् उपजीवन् यो दीक्षां द्वादशवार्षिकीम्। अश्मना चरणौ भित्त्वा गुह्यकेषु स मोदते।

ātmānam upajīvan yo dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm. aśmanā caraṇau bhittvā guhyakeṣu sa modate.

साधयित्वात्मनात्मानं निर्द्वंद्वो निष्परिग्रहः। चीर्त्वा द्वादश वर्षाणि दीक्षाम् एकां मनोगताम्। स्वर्गलोकम् अवाप्नोति देवैश् च सह मोदते।

sādhayitvātmanātmānaṃ nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ. cīrtvā dvādaśa varṣāṇi dīkṣām ekāṃ manogatām. svargalokam avāpnoti devaiś ca saha modate.

आत्मानम् उपजीवन् यो दीक्षां द्वादशवार्षिकीम्। हुत्वाग्नौ देहम् उत्सृज्य वह्निलोके महीयते।

ātmānam upajīvan yo dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm. hutvāgnau deham utsṛjya vahniloke mahīyate.

यस् तु देवि यथान्यायं दीक्षितो नियतो द्विजः। आत्मन्य् आत्मानम् आधाय निर्द्वंद्वो निष्परिग्रहः।

yas tu devi yathānyāyaṃ dīkṣito niyato dvijaḥ. ātmany ātmānam ādhāya nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ.

चीर्त्वा द्वादश वर्षाणि दीक्षाम् एकां मनोगताम्। अरणीसहितं स्कन्धे बद्ध्वा गच्छत्य् अनावृतः।

cīrtvā dvādaśa varṣāṇi dīkṣām ekāṃ manogatām. araṇīsahitaṃ skandhe baddhvā gacchaty anāvṛtaḥ.

वीराध्वानमना नित्यं वीरासनरतस् तथा। वीरस्थायी च सततं स वीरगतिम् आप्नुयात्।

vīrādhvānamanā nityaṃ vīrāsanaratas tathā. vīrasthāyī ca satataṃ sa vīragatim āpnuyāt.

स शक्रलोकगो नित्यं सर्वकामपुरस्कृतः। दिव्यपुष्पसमाकीर्णो दिव्यचन्दनभूषितः। सुखं वसति धर्मात्मा दिवि देवगणैः सह।

sa śakralokago nityaṃ sarvakāmapuraskṛtaḥ. divyapuṣpasamākīrṇo divyacandanabhūṣitaḥ. sukhaṃ vasati dharmātmā divi devagaṇaiḥ saha.

वीरलोकगतो वीरो वीरयोगवहः सदा। सत्त्वस्थः सर्वम् उत्सृज्य दीक्षितो नियतः शुचिः। वीराध्वानं प्रपद्येद् यस् तस्य लोकाः सनातनाः।

vīralokagato vīro vīrayogavahaḥ sadā. sattvasthaḥ sarvam utsṛjya dīkṣito niyataḥ śuciḥ. vīrādhvānaṃ prapadyed yas tasya lokāḥ sanātanāḥ.

कामगेन विमानेन स वै चरति च्छन्दतः। शक्रलोकगतः श्रीमान् मोदते च निरामयः।

kāmagena vimānena sa vai carati cchandataḥ. śakralokagataḥ śrīmān modate ca nirāmayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...