महाभारत 13.129 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 129→

[mh-13-129] • 55 श्लोकाः

उमोवाच। उक्तास् त्वया पृथग्धर्माश् चातुर्वर्ण्यहिताः शुभाः। सर्वव्यापी तु यो धर्मो भगवंस् तं ब्रवीहि मे।

umovāca. uktās tvayā pṛthagdharmāś cāturvarṇyahitāḥ śubhāḥ. sarvavyāpī tu yo dharmo bhagavaṃs taṃ bravīhi me.

महेश्वर उवाच। ब्राह्मणा लोकसारेण सृष्टा धात्रा गुणार्थिना। लोकांस् तारयितुं कृत्स्नान् मर्त्येषु क्षितिदेवताः।

maheśvara uvāca. brāhmaṇā lokasāreṇa sṛṣṭā dhātrā guṇārthinā. lokāṃs tārayituṃ kṛtsnān martyeṣu kṣitidevatāḥ.

तेषाम् इमं प्रवक्ष्यामि धर्मकर्मफलोदयम्। ब्राह्मणेषु हि यो धर्मः स धर्मः परमो मतः।

teṣām imaṃ pravakṣyāmi dharmakarmaphalodayam. brāhmaṇeṣu hi yo dharmaḥ sa dharmaḥ paramo mataḥ.

इमे तु लोकधर्मार्थं त्रयः सृष्टाः स्वयंभुवा। पृथिव्याः सर्जने नित्यं सृष्टास् तान् अपि मे शृणु।

ime tu lokadharmārthaṃ trayaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā. pṛthivyāḥ sarjane nityaṃ sṛṣṭās tān api me śṛṇu.

वेदोक्तः परमो धर्मः स्मृतिशास्त्रगतो ऽपरः। शिष्टाचीर्णः परः प्रोक्तस् त्रयो धर्माः सनातनाः।

vedoktaḥ paramo dharmaḥ smṛtiśāstragato 'paraḥ. śiṣṭācīrṇaḥ paraḥ proktas trayo dharmāḥ sanātanāḥ.

त्रैविद्यो ब्राह्मणो विद्वान् न चाध्ययनजीवनः। त्रिकर्मा त्रिपरिक्रान्तो मैत्र एष स्मृतो द्विजः।

traividyo brāhmaṇo vidvān na cādhyayanajīvanaḥ. trikarmā triparikrānto maitra eṣa smṛto dvijaḥ.

षड् इमानि तु कर्माणि प्रोवाच भुवनेश्वरः। वृत्त्यर्थं ब्राह्मणानां वै शृणु तानि समाहिता।

ṣaḍ imāni tu karmāṇi provāca bhuvaneśvaraḥ. vṛttyarthaṃ brāhmaṇānāṃ vai śṛṇu tāni samāhitā.

यजनं याजनं चैव तथा दानप्रतिग्रहौ। अध्यापनम् अधीतं च षट्कर्मा धर्मभाग् द्विजः।

yajanaṃ yājanaṃ caiva tathā dānapratigrahau. adhyāpanam adhītaṃ ca ṣaṭkarmā dharmabhāg dvijaḥ.

नित्यस्वाध्यायता धर्मो धर्मो यज्ञः सनातनः। दानं प्रशस्यते चास्य यथाशक्ति यथाविधि।

nityasvādhyāyatā dharmo dharmo yajñaḥ sanātanaḥ. dānaṃ praśasyate cāsya yathāśakti yathāvidhi.

अयं तु परमो धर्मः प्रवृत्तः सत्सु नित्यशः। गृहस्थता विशुद्धानां धर्मस्य निचयो महान्।

ayaṃ tu paramo dharmaḥ pravṛttaḥ satsu nityaśaḥ. gṛhasthatā viśuddhānāṃ dharmasya nicayo mahān.

पञ्चयज्ञविशुद्धात्मा सत्यवाग् अनसूयकः। दाता ब्राह्मणसत्कर्ता सुसंमृष्टनिवेशनः।

pañcayajñaviśuddhātmā satyavāg anasūyakaḥ. dātā brāhmaṇasatkartā susaṃmṛṣṭaniveśanaḥ.

अमानी च सदाजिह्मः स्निग्धवाणीप्रदस् तथा। अतिथ्यभ्यागतरतिः शेषान्नकृतभोजनः।

amānī ca sadājihmaḥ snigdhavāṇīpradas tathā. atithyabhyāgataratiḥ śeṣānnakṛtabhojanaḥ.

पाद्यम् अर्घ्यं यथान्यायम् आसनं शयनं तथा। दीपं प्रतिश्रयं चापि यो ददाति स धार्मिकः।

pādyam arghyaṃ yathānyāyam āsanaṃ śayanaṃ tathā. dīpaṃ pratiśrayaṃ cāpi yo dadāti sa dhārmikaḥ.

प्रातर् उत्थाय चाचम्य भोजनेनोपमन्त्र्य च। सत्कृत्यानुव्रजेद् यश् च तस्य धर्मः सनातनः।

prātar utthāya cācamya bhojanenopamantrya ca. satkṛtyānuvrajed yaś ca tasya dharmaḥ sanātanaḥ.

सर्वातिथ्यं त्रिवर्गस्य यथाशक्ति दिवानिशम्। शूद्रधर्मः समाख्यातस् त्रिवर्णपरिचारणम्।

sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti divāniśam. śūdradharmaḥ samākhyātas trivarṇaparicāraṇam.

प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो गृहस्थेषु विधीयते। तम् अहं कीर्तयिष्यामि सर्वभूतहितं शुभम्।

pravṛttilakṣaṇo dharmo gṛhastheṣu vidhīyate. tam ahaṃ kīrtayiṣyāmi sarvabhūtahitaṃ śubham.

दातव्यम् असकृच् छक्त्या यष्टव्यम् असकृत् तथा। पुष्टिकर्मविधानं च कर्तव्यं भूतिम् इच्छता।

dātavyam asakṛc chaktyā yaṣṭavyam asakṛt tathā. puṣṭikarmavidhānaṃ ca kartavyaṃ bhūtim icchatā.

धर्मेणार्थः समाहार्यो धर्मलब्धं त्रिधा धनम्। कर्तव्यं धर्मपरमं मानवेन प्रयत्नतः।

dharmeṇārthaḥ samāhāryo dharmalabdhaṃ tridhā dhanam. kartavyaṃ dharmaparamaṃ mānavena prayatnataḥ.

एकेनांशेन धर्मार्थश् चर्तव्यो भूतिम् इच्छता। एकेनांशेन कामार्थ एकम् अंशं विवर्धयेत्।

ekenāṃśena dharmārthaś cartavyo bhūtim icchatā. ekenāṃśena kāmārtha ekam aṃśaṃ vivardhayet.

निवृत्तिलक्षणस् त्व् अन्यो धर्मो मोक्ष इति स्मृतः। तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि शृणु मे देवि तत्त्वतः।

nivṛttilakṣaṇas tv anyo dharmo mokṣa iti smṛtaḥ. tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi śṛṇu me devi tattvataḥ.

सर्वभूतदया धर्मो न चैकग्रामवासिता। आशापाशविमोक्षश् च शस्यते मोक्षकाङ्क्षिणाम्।

sarvabhūtadayā dharmo na caikagrāmavāsitā. āśāpāśavimokṣaś ca śasyate mokṣakāṅkṣiṇām.

न कुण्ड्यां नोदके सङ्गो न वाससि न चासने। न त्रिदण्डे न शयने नाग्नौ न शरणालये।

na kuṇḍyāṃ nodake saṅgo na vāsasi na cāsane. na tridaṇḍe na śayane nāgnau na śaraṇālaye.

अध्यात्मगतचित्तो यस् तन्मनास् तत्परायणः। युक्तो योगं प्रति सदा प्रतिसंख्यानम् एव च।

adhyātmagatacitto yas tanmanās tatparāyaṇaḥ. yukto yogaṃ prati sadā pratisaṃkhyānam eva ca.

वृक्षमूलशयो नित्यं शून्यागारनिवेशनः। नदीपुलिनशायी च नदीतीररतिश् च यः।

vṛkṣamūlaśayo nityaṃ śūnyāgāraniveśanaḥ. nadīpulinaśāyī ca nadītīraratiś ca yaḥ.

विमुक्तः सर्वसङ्गेषु स्नेहबन्धेषु च द्विजः। आत्मन्य् एवात्मनो भावं समासज्याटति द्विजः।

vimuktaḥ sarvasaṅgeṣu snehabandheṣu ca dvijaḥ. ātmany evātmano bhāvaṃ samāsajyāṭati dvijaḥ.

स्थाणुभूतो निराहारो मोक्षदृष्टेन कर्मणा। परिव्रजति यो युक्तस् तस्य धर्मः सनातनः।

sthāṇubhūto nirāhāro mokṣadṛṣṭena karmaṇā. parivrajati yo yuktas tasya dharmaḥ sanātanaḥ.

न चैकत्र चिरासक्तो न चैकग्रामगोचरः। युक्तो ह्य् अटति निर्मुक्तो न चैकपुलिनेशयः।

na caikatra cirāsakto na caikagrāmagocaraḥ. yukto hy aṭati nirmukto na caikapulineśayaḥ.

एष मोक्षविदां धर्मो वेदोक्तः सत्पथः सताम्। यो मार्गम् अनुयातीमं पदं तस्य न विद्यते।

eṣa mokṣavidāṃ dharmo vedoktaḥ satpathaḥ satām. yo mārgam anuyātīmaṃ padaṃ tasya na vidyate.

चतुर्विधा भिक्षवस् ते कुटीचरकृतोदकः। हंसः परमहंसश् च यो यः पश्चात् स उत्तमः।

caturvidhā bhikṣavas te kuṭīcarakṛtodakaḥ. haṃsaḥ paramahaṃsaś ca yo yaḥ paścāt sa uttamaḥ.

अतः परतरं नास्ति नाधरं न तिरो ऽग्रतः। अदुःखम् असुखं सौम्यम् अजरामरम् अव्ययम्।

ataḥ parataraṃ nāsti nādharaṃ na tiro 'grataḥ. aduḥkham asukhaṃ saumyam ajarāmaram avyayam.

उमोवाच। गार्हस्थ्यो मोक्षधर्मश् च सज्जनाचरितस् त्वया। भाषितो मर्त्यलोकस्य मार्गः श्रेयस्करो महान्।

umovāca. gārhasthyo mokṣadharmaś ca sajjanācaritas tvayā. bhāṣito martyalokasya mārgaḥ śreyaskaro mahān.

ऋषिधर्मं तु धर्मज्ञ श्रोतुम् इच्छाम्य् अनुत्तमम्। स्पृहा भवति मे नित्यं तपोवननिवासिषु।

ṛṣidharmaṃ tu dharmajña śrotum icchāmy anuttamam. spṛhā bhavati me nityaṃ tapovananivāsiṣu.

आज्यधूमोद्भवो गन्धो रुणद्धीव तपोवनम्। तं दृष्ट्वा मे मनः प्रीतं महेश्वर सदा भवेत्।

ājyadhūmodbhavo gandho ruṇaddhīva tapovanam. taṃ dṛṣṭvā me manaḥ prītaṃ maheśvara sadā bhavet.

एतं मे संशयं देव मुनिधर्मकृतं विभो। सर्वधर्मार्थतत्त्वज्ञ देवदेव वदस्व मे। निखिलेन मया पृष्टं महादेव यथातथम्।

etaṃ me saṃśayaṃ deva munidharmakṛtaṃ vibho. sarvadharmārthatattvajña devadeva vadasva me. nikhilena mayā pṛṣṭaṃ mahādeva yathātatham.

महेश्वर उवाच। हन्त ते ऽहं प्रवक्ष्यामि मुनिधर्मम् अनुत्तमम्। यं कृत्वा मुनयो यान्ति सिद्धिं स्वतपसा शुभे।

maheśvara uvāca. hanta te 'haṃ pravakṣyāmi munidharmam anuttamam. yaṃ kṛtvā munayo yānti siddhiṃ svatapasā śubhe.

फेनपानाम् ऋषीणां यो धर्मो धर्मविदां सदा। तं मे शृणु महाभागे धर्मज्ञे धर्मम् आदितः।

phenapānām ṛṣīṇāṃ yo dharmo dharmavidāṃ sadā. taṃ me śṛṇu mahābhāge dharmajñe dharmam āditaḥ.

उञ्छन्ति सततं तस्मिन् ब्राह्मं फेनोत्करं शुभम्। अमृतं ब्रह्मणा पीतं मधुरं प्रसृतं दिवि।

uñchanti satataṃ tasmin brāhmaṃ phenotkaraṃ śubham. amṛtaṃ brahmaṇā pītaṃ madhuraṃ prasṛtaṃ divi.

एष तेषां विशुद्धानां फेनपानां तपोधने। धर्मचर्याकृतो मार्गो वालखिल्यगणे शृणु।

eṣa teṣāṃ viśuddhānāṃ phenapānāṃ tapodhane. dharmacaryākṛto mārgo vālakhilyagaṇe śṛṇu.

वालखिल्यास् तपःसिद्धा मुनयः सूर्यमण्डले। उञ्छम् उञ्छन्ति धर्मज्ञाः शाकुनीं वृत्तिम् आस्थिताः।

vālakhilyās tapaḥsiddhā munayaḥ sūryamaṇḍale. uñcham uñchanti dharmajñāḥ śākunīṃ vṛttim āsthitāḥ.

मृगनिर्मोकवसनाश् चीरवल्कलवाससः। निर्द्वंद्वाः सत्पथं प्राप्ता वालखिल्यास् तपोधनाः।

mṛganirmokavasanāś cīravalkalavāsasaḥ. nirdvaṃdvāḥ satpathaṃ prāptā vālakhilyās tapodhanāḥ.

अङ्गुष्ठपर्वमात्रास् ते स्वेष्व् अङ्गेषु व्यवस्थिताः। तपश्चरणम् ईहन्ते तेषां धर्मफलं महत्।

aṅguṣṭhaparvamātrās te sveṣv aṅgeṣu vyavasthitāḥ. tapaścaraṇam īhante teṣāṃ dharmaphalaṃ mahat.

ते सुरैः समतां यान्ति सुरकार्यार्थसिद्धये। द्योतयन्तो दिशः सर्वास् तपसा दग्धकिल्बिषाः।

te suraiḥ samatāṃ yānti surakāryārthasiddhaye. dyotayanto diśaḥ sarvās tapasā dagdhakilbiṣāḥ.

ये त्व् अन्ये शुद्धमनसो दयाधर्मपरायणाः। सन्तश् चक्रचराः पुण्याः सोमलोकचराश् च ये।

ye tv anye śuddhamanaso dayādharmaparāyaṇāḥ. santaś cakracarāḥ puṇyāḥ somalokacarāś ca ye.

पितृलोकसमीपस्थास् त उञ्छन्ति यथाविधि। संप्रक्षालाश्मकुट्टाश् च दन्तोलूखलिनस् तथा।

pitṛlokasamīpasthās ta uñchanti yathāvidhi. saṃprakṣālāśmakuṭṭāś ca dantolūkhalinas tathā.

सोमपानां च देवानाम् ऊष्मपाणां तथैव च। उञ्छन्ति ये समीपस्थाः स्वभावनियतेन्द्रियाः।

somapānāṃ ca devānām ūṣmapāṇāṃ tathaiva ca. uñchanti ye samīpasthāḥ svabhāvaniyatendriyāḥ.

तेषाम् अग्निपरिष्यन्दः पितृदेवार्चनं तथा। यज्ञानां चापि पञ्चानां यजनं धर्म उच्यते।

teṣām agnipariṣyandaḥ pitṛdevārcanaṃ tathā. yajñānāṃ cāpi pañcānāṃ yajanaṃ dharma ucyate.

एष चक्रचरैर् देवि देवलोकचरैर् द्विजैः। ऋषिधर्मः सदा चीर्णो यो ऽन्यस् तम् अपि मे शृणु।

eṣa cakracarair devi devalokacarair dvijaiḥ. ṛṣidharmaḥ sadā cīrṇo yo 'nyas tam api me śṛṇu.

सर्वेष्व् एवर्षिधर्मेषु जेय आत्मा जितेन्द्रियः। कामक्रोधौ ततः पश्चाज् जेतव्याव् इति मे मतिः।

sarveṣv evarṣidharmeṣu jeya ātmā jitendriyaḥ. kāmakrodhau tataḥ paścāj jetavyāv iti me matiḥ.

अग्निहोत्रपरिस्पन्दो धर्मरात्रिसमासनम्। सोमयज्ञाभ्यनुज्ञानं पञ्चमी यज्ञदक्षिणा।

agnihotraparispando dharmarātrisamāsanam. somayajñābhyanujñānaṃ pañcamī yajñadakṣiṇā.

नित्यं यज्ञक्रिया धर्मः पितृदेवार्चने रतिः। सर्वातिथ्यं च कर्तव्यम् अन्नेनोञ्छार्जितेन वै।

nityaṃ yajñakriyā dharmaḥ pitṛdevārcane ratiḥ. sarvātithyaṃ ca kartavyam annenoñchārjitena vai.

निवृत्तिर् उपभोगस्य गोरसानां च वै रतिः। स्थण्डिले शयनं योगः शाकपर्णनिषेवणम्।

nivṛttir upabhogasya gorasānāṃ ca vai ratiḥ. sthaṇḍile śayanaṃ yogaḥ śākaparṇaniṣevaṇam.

फलमूलाशनं वायुर् आपः शैवलभक्षणम्। ऋषीणां नियमा ह्य् एते यैर् जयन्त्य् अजितां गतिम्।

phalamūlāśanaṃ vāyur āpaḥ śaivalabhakṣaṇam. ṛṣīṇāṃ niyamā hy ete yair jayanty ajitāṃ gatim.

विधूमे न्यस्तमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज् जने। अतीतपात्रसंचारे काले विगतभैक्षके।

vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane. atītapātrasaṃcāre kāle vigatabhaikṣake.

अतिथिं काङ्क्षमाणो वै शेषान्नकृतभोजनः। सत्यधर्मरतिः क्षान्तो मुनिधर्मेण युज्यते।

atithiṃ kāṅkṣamāṇo vai śeṣānnakṛtabhojanaḥ. satyadharmaratiḥ kṣānto munidharmeṇa yujyate.

न स्तम्भी न च मानी यो न प्रमत्तो न विस्मितः। मित्रामित्रसमो मैत्रो यः स धर्मविद् उत्तमः।

na stambhī na ca mānī yo na pramatto na vismitaḥ. mitrāmitrasamo maitro yaḥ sa dharmavid uttamaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...