महाभारत 13.128 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 128→

[mh-13-128] • 59 श्लोकाः

महेश्वर उवाच। तिलोत्तमा नाम पुरा ब्रह्मणा योषिद् उत्तमा। तिलं तिलं समुद्धृत्य रत्नानां निर्मिता शुभा।

maheśvara uvāca. tilottamā nāma purā brahmaṇā yoṣid uttamā. tilaṃ tilaṃ samuddhṛtya ratnānāṃ nirmitā śubhā.

साभ्यगच्छत मां देवि रूपेणाप्रतिमा भुवि। प्रदक्षिणं लोभयन्ती मां शुभे रुचिरानना।

sābhyagacchata māṃ devi rūpeṇāpratimā bhuvi. pradakṣiṇaṃ lobhayantī māṃ śubhe rucirānanā.

यतो यतः सा सुदती माम् उपाधावद् अन्तिके। ततस् ततो मुखं चारु मम देवि विनिर्गतम्।

yato yataḥ sā sudatī mām upādhāvad antike. tatas tato mukhaṃ cāru mama devi vinirgatam.

तां दिदृक्षुर् अहं योगाच् चतुर्मूर्तित्वम् आगतः। चतुर्मुखश् च संवृत्तो दर्शयन् योगम् आत्मनः।

tāṃ didṛkṣur ahaṃ yogāc caturmūrtitvam āgataḥ. caturmukhaś ca saṃvṛtto darśayan yogam ātmanaḥ.

पूर्वेण वदनेनाहम् इन्द्रत्वम् अनुशास्मि ह। उत्तरेण त्वया सार्धं रमाम्य् अहम् अनिन्दिते।

pūrveṇa vadanenāham indratvam anuśāsmi ha. uttareṇa tvayā sārdhaṃ ramāmy aham anindite.

पश्चिमं मे मुखं सौम्यं सर्वप्राणिसुखावहम्। दक्षिणं भीमसंकाशं रौद्रं संहरति प्रजाः।

paścimaṃ me mukhaṃ saumyaṃ sarvaprāṇisukhāvaham. dakṣiṇaṃ bhīmasaṃkāśaṃ raudraṃ saṃharati prajāḥ.

जटिलो ब्रह्मचारी च लोकानां हितकाम्यया। देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थं पिनाकं मे करे स्थितम्।

jaṭilo brahmacārī ca lokānāṃ hitakāmyayā. devakāryārthasiddhyarthaṃ pinākaṃ me kare sthitam.

इन्द्रेण च पुरा वज्रं क्षिप्तं श्रीकाङ्क्षिणा मम। दग्ध्वा कण्ठं तु तद् यातं तेन श्रीकण्ठता मम।

indreṇa ca purā vajraṃ kṣiptaṃ śrīkāṅkṣiṇā mama. dagdhvā kaṇṭhaṃ tu tad yātaṃ tena śrīkaṇṭhatā mama.

उमोवाच। वाहनेषु प्रभूतेषु श्रीमत्स्व् अन्येषु सत्सु ते। कथं गोवृषभो देव वाहनत्वम् उपागतः।

umovāca. vāhaneṣu prabhūteṣu śrīmatsv anyeṣu satsu te. kathaṃ govṛṣabho deva vāhanatvam upāgataḥ.

महेश्वर उवाच। सुरभीं ससृजे ब्रह्मामृतधेनुं पयोमुचम्। सा सृष्टा बहुधा जाता क्षरमाणा पयो ऽमृतम्।

maheśvara uvāca. surabhīṃ sasṛje brahmāmṛtadhenuṃ payomucam. sā sṛṣṭā bahudhā jātā kṣaramāṇā payo 'mṛtam.

तस्या वत्समुखोत्सृष्टः फेनो मद्गात्रम् आगतः। ततो दग्धा मया गावो नानावर्णत्वम् आगताः।

tasyā vatsamukhotsṛṣṭaḥ pheno madgātram āgataḥ. tato dagdhā mayā gāvo nānāvarṇatvam āgatāḥ.

ततो ऽहं लोकगुरुणा शमं नीतो ऽर्थवेदिना। वृषं चेमं ध्वजार्थं मे ददौ वाहनम् एव च।

tato 'haṃ lokaguruṇā śamaṃ nīto 'rthavedinā. vṛṣaṃ cemaṃ dhvajārthaṃ me dadau vāhanam eva ca.

उमोवाच। निवासा बहुरूपास् ते विश्वरूपगुणान्विताः। तांश् च संत्यज्य भगवञ् श्मशाने रमसे कथम्।

umovāca. nivāsā bahurūpās te viśvarūpaguṇānvitāḥ. tāṃś ca saṃtyajya bhagavañ śmaśāne ramase katham.

केशास्थिकलिले भीमे कपालघटसंकुले। गृध्रगोमायुकलिले चिताग्निशतसंकुले।

keśāsthikalile bhīme kapālaghaṭasaṃkule. gṛdhragomāyukalile citāgniśatasaṃkule.

अशुचौ मांसकलिले वसाशोणितकर्दमे। विनिकीर्णामिषचये शिवानादविनादिते।

aśucau māṃsakalile vasāśoṇitakardame. vinikīrṇāmiṣacaye śivānādavinādite.

महेश्वर उवाच। मेध्यान्वेषी महीं कृत्स्नां विचरामि निशास्व् अहम्। न च मेध्यतरं किं चिच् छ्मशानाद् इह विद्यते।

maheśvara uvāca. medhyānveṣī mahīṃ kṛtsnāṃ vicarāmi niśāsv aham. na ca medhyataraṃ kiṃ cic chmaśānād iha vidyate.

तेन मे सर्ववासानां श्मशाने रमते मनः। न्यग्रोधशाखासंछन्ने निर्भुक्तस्रग्विभूषिते।

tena me sarvavāsānāṃ śmaśāne ramate manaḥ. nyagrodhaśākhāsaṃchanne nirbhuktasragvibhūṣite.

तत्र चैव रमन्ते मे भूतसंघाः शुभानने। न च भूतगणैर् देवि विनाहं वस्तुम् उत्सहे।

tatra caiva ramante me bhūtasaṃghāḥ śubhānane. na ca bhūtagaṇair devi vināhaṃ vastum utsahe.

एष वासो हि मे मेध्यः स्वर्गीयश् च मतो हि मे। पुण्यः परमकश् चैव मेध्यकामैर् उपास्यते।

eṣa vāso hi me medhyaḥ svargīyaś ca mato hi me. puṇyaḥ paramakaś caiva medhyakāmair upāsyate.

उमोवाच। भगवन् सर्वभूतेश सर्वधर्मभृतां वर। पिनाकपाणे वरद संशयो मे महान् अयम्।

umovāca. bhagavan sarvabhūteśa sarvadharmabhṛtāṃ vara. pinākapāṇe varada saṃśayo me mahān ayam.

अयं मुनिगणः सर्वस् तपस् तप इति प्रभो। तपोन्वेषकरो लोके भ्रमते विविधाकृतिः।

ayaṃ munigaṇaḥ sarvas tapas tapa iti prabho. taponveṣakaro loke bhramate vividhākṛtiḥ.

अस्य चैवर्षिसंघस्य मम च प्रियकाम्यया। एतं ममेह संदेहं वक्तुम् अर्हस्य् अरिंदम।

asya caivarṣisaṃghasya mama ca priyakāmyayā. etaṃ mameha saṃdehaṃ vaktum arhasy ariṃdama.

धर्मः किंलक्षणः प्रोक्तः कथं वाचरितुं नरैः। शक्यो धर्मम् अविन्दद्भिर् धर्मज्ञ वद मे प्रभो।

dharmaḥ kiṃlakṣaṇaḥ proktaḥ kathaṃ vācarituṃ naraiḥ. śakyo dharmam avindadbhir dharmajña vada me prabho.

नारद उवाच। ततो मुनिगणः सर्वस् तां देवीं प्रत्यपूजयत्। वाग्भिर् ऋग्भूषितार्थाभिः स्तवैश् चार्थविदां वर।

nārada uvāca. tato munigaṇaḥ sarvas tāṃ devīṃ pratyapūjayat. vāgbhir ṛgbhūṣitārthābhiḥ stavaiś cārthavidāṃ vara.

महेश्वर उवाच। अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतानुकम्पनम्। शमो दानं यथाशक्ति गार्हस्थ्यो धर्म उत्तमः।

maheśvara uvāca. ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūtānukampanam. śamo dānaṃ yathāśakti gārhasthyo dharma uttamaḥ.

परदारेष्व् असंकल्पो न्यासस्त्रीपरिरक्षणम्। अदत्तादानविरमो मधुमांसस्य वर्जनम्।

paradāreṣv asaṃkalpo nyāsastrīparirakṣaṇam. adattādānaviramo madhumāṃsasya varjanam.

एष पञ्चविधो धर्मो बहुशाखः सुखोदयः। देहिभिर् धर्मपरमैः कर्तव्यो धर्मसंचयः।

eṣa pañcavidho dharmo bahuśākhaḥ sukhodayaḥ. dehibhir dharmaparamaiḥ kartavyo dharmasaṃcayaḥ.

उमोवाच। भगवन् संशयं पृष्टस् तं मे व्याख्यातुम् अर्हसि। चातुर्वर्ण्यस्य यो धर्मः स्वे स्वे वर्णे गुणावहः।

umovāca. bhagavan saṃśayaṃ pṛṣṭas taṃ me vyākhyātum arhasi. cāturvarṇyasya yo dharmaḥ sve sve varṇe guṇāvahaḥ.

ब्राह्मणे कीदृशो धर्मः क्षत्रिये कीदृशो भवेत्। वैश्ये किंलक्षणो धर्मः शूद्रे किंलक्षणो भवेत्।

brāhmaṇe kīdṛśo dharmaḥ kṣatriye kīdṛśo bhavet. vaiśye kiṃlakṣaṇo dharmaḥ śūdre kiṃlakṣaṇo bhavet.

महेश्वर उवाच। न्यायतस् ते महाभागे संशयः समुदीरितः। भूमिदेवा महाभागाः सदा लोके द्विजातयः।

maheśvara uvāca. nyāyatas te mahābhāge saṃśayaḥ samudīritaḥ. bhūmidevā mahābhāgāḥ sadā loke dvijātayaḥ.

उपवासः सदा धर्मो ब्राह्मणस्य न संशयः। स हि धर्मार्थम् उत्पन्नो ब्रह्मभूयाय कल्पते।

upavāsaḥ sadā dharmo brāhmaṇasya na saṃśayaḥ. sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate.

तस्य धर्मक्रिया देवि व्रतचर्या च न्यायतः। तथोपनयनं चैव द्विजायैवोपपद्यते।

tasya dharmakriyā devi vratacaryā ca nyāyataḥ. tathopanayanaṃ caiva dvijāyaivopapadyate.

गुरुदैवतपूजार्थं स्वाध्यायाभ्यसनात्मकः। देहिभिर् धर्मपरमैश् चर्तव्यो धर्मसंभवः।

gurudaivatapūjārthaṃ svādhyāyābhyasanātmakaḥ. dehibhir dharmaparamaiś cartavyo dharmasaṃbhavaḥ.

उमोवाच। भगवन् संशयो मे ऽत्र तं मे व्याख्यातुम् अर्हसि। चातुर्वर्ण्यस्य धर्मं हि नैपुण्येन प्रकीर्तय।

umovāca. bhagavan saṃśayo me 'tra taṃ me vyākhyātum arhasi. cāturvarṇyasya dharmaṃ hi naipuṇyena prakīrtaya.

महेश्वर उवाच। रहस्यश्रवणं धर्मो वेदव्रतनिषेवणम्। व्रतचर्यापरो धर्मो गुरुपादप्रसादनम्।

maheśvara uvāca. rahasyaśravaṇaṃ dharmo vedavrataniṣevaṇam. vratacaryāparo dharmo gurupādaprasādanam.

भैक्षचर्यापरो धर्मो धर्मो नित्योपवासिता। नित्यस्वाध्यायिता धर्मो ब्रह्मचर्याश्रमस् तथा।

bhaikṣacaryāparo dharmo dharmo nityopavāsitā. nityasvādhyāyitā dharmo brahmacaryāśramas tathā.

गुरुणा त्व् अभ्यनुज्ञातः समावर्तेत वै द्विजः। विन्देतानन्तरं भार्याम् अनुरूपां यथाविधि।

guruṇā tv abhyanujñātaḥ samāvarteta vai dvijaḥ. vindetānantaraṃ bhāryām anurūpāṃ yathāvidhi.

शूद्रान्नवर्जनं धर्मस् तथा सत्पथसेवनम्। धर्मो नित्योपवासित्वं ब्रह्मचर्यं तथैव च।

śūdrānnavarjanaṃ dharmas tathā satpathasevanam. dharmo nityopavāsitvaṃ brahmacaryaṃ tathaiva ca.

आहिताग्निर् अधीयानो जुह्वानः संयतेन्द्रियः। विघसाशी यताहारो गृहस्थः सत्यवाक् शुचिः।

āhitāgnir adhīyāno juhvānaḥ saṃyatendriyaḥ. vighasāśī yatāhāro gṛhasthaḥ satyavāk śuciḥ.

अतिथिव्रतता धर्मो धर्मस् त्रेताग्निधारणम्। इष्टीश् च पशुबन्धांश् च विधिपूर्वं समाचरेत्।

atithivratatā dharmo dharmas tretāgnidhāraṇam. iṣṭīś ca paśubandhāṃś ca vidhipūrvaṃ samācaret.

यज्ञश् च परमो धर्मस् तथाहिंसा च देहिषु। अपूर्वभोजनं धर्मो विघसाशित्वम् एव च।

yajñaś ca paramo dharmas tathāhiṃsā ca dehiṣu. apūrvabhojanaṃ dharmo vighasāśitvam eva ca.

भुक्ते परिजने पश्चाद् भोजनं धर्म उच्यते। ब्राह्मणस्य गृहस्थस्य श्रोत्रियस्य विशेषतः।

bhukte parijane paścād bhojanaṃ dharma ucyate. brāhmaṇasya gṛhasthasya śrotriyasya viśeṣataḥ.

दंपत्योः समशीलत्वं धर्मश् च गृहमेधिनाम्। गृह्याणां चैव देवानां नित्यं पुष्पबलिक्रिया।

daṃpatyoḥ samaśīlatvaṃ dharmaś ca gṛhamedhinām. gṛhyāṇāṃ caiva devānāṃ nityaṃ puṣpabalikriyā.

नित्योपलेपनं धर्मस् तथा नित्योपवासिता। सुसंमृष्टोपलिप्ते च साज्यधूमोद्गमे गृहे।

nityopalepanaṃ dharmas tathā nityopavāsitā. susaṃmṛṣṭopalipte ca sājyadhūmodgame gṛhe.

एष द्विजजने धर्मो गार्हस्थ्यो लोकधारणः। द्विजातीनां सतां नित्यं सदैवैष प्रवर्तते।

eṣa dvijajane dharmo gārhasthyo lokadhāraṇaḥ. dvijātīnāṃ satāṃ nityaṃ sadaivaiṣa pravartate.

यस् तु क्षत्रगतो देवि त्वया धर्म उदीरितः। तम् अहं ते प्रवक्ष्यामि तं मे शृणु समाहिता।

yas tu kṣatragato devi tvayā dharma udīritaḥ. tam ahaṃ te pravakṣyāmi taṃ me śṛṇu samāhitā.

क्षत्रियस्य स्मृतो धर्मः प्रजापालनम् आदितः। निर्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते।

kṣatriyasya smṛto dharmaḥ prajāpālanam āditaḥ. nirdiṣṭaphalabhoktā hi rājā dharmeṇa yujyate.

प्रजाः पालयते यो हि धर्मेण मनुजाधिपः। तस्य धर्मार्जिता लोकाः प्रजापालनसंचिताः।

prajāḥ pālayate yo hi dharmeṇa manujādhipaḥ. tasya dharmārjitā lokāḥ prajāpālanasaṃcitāḥ.

तत्र राज्ञः परो धर्मो दमः स्वाध्याय एव च। अग्निहोत्रपरिस्पन्दो दानाध्ययनम् एव च।

tatra rājñaḥ paro dharmo damaḥ svādhyāya eva ca. agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca.

यज्ञोपवीतधारणं यज्ञो धर्मक्रियास् तथा। भृत्यानां भरणं धर्मः कृते कर्मण्य् अमोघता।

yajñopavītadhāraṇaṃ yajño dharmakriyās tathā. bhṛtyānāṃ bharaṇaṃ dharmaḥ kṛte karmaṇy amoghatā.

सम्यग् दण्डे स्थितिर् धर्मो धर्मो वेदक्रतुक्रियाः। व्यवहारस्थितिर् धर्मः सत्यवाक्यरतिस् तथा।

samyag daṇḍe sthitir dharmo dharmo vedakratukriyāḥ. vyavahārasthitir dharmaḥ satyavākyaratis tathā.

आर्तहस्तप्रदो राजा प्रेत्य चेह महीयते। गोब्राह्मणार्थे विक्रान्तः संग्रामे निधनं गतः। अश्वमेधजितांल् लोकान् प्राप्नोति त्रिदिवालये।

ārtahastaprado rājā pretya ceha mahīyate. gobrāhmaṇārthe vikrāntaḥ saṃgrāme nidhanaṃ gataḥ. aśvamedhajitāṃl lokān prāpnoti tridivālaye.

वैश्यस्य सततं धर्मः पाशुपाल्यं कृषिस् तथा। अग्निहोत्रपरिस्पन्दो दानाध्ययनम् एव च।

vaiśyasya satataṃ dharmaḥ pāśupālyaṃ kṛṣis tathā. agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca.

वाणिज्यं सत्पथस्थानम् आतिथ्यं प्रशमो दमः। विप्राणां स्वागतं त्यागो वैश्यधर्मः सनातनः।

vāṇijyaṃ satpathasthānam ātithyaṃ praśamo damaḥ. viprāṇāṃ svāgataṃ tyāgo vaiśyadharmaḥ sanātanaḥ.

तिलान् गन्धान् रसांश् चैव न विक्रीणीत वै क्व चित्। वणिक्पथम् उपासीनो वैश्यः सत्पथम् आश्रितः।

tilān gandhān rasāṃś caiva na vikrīṇīta vai kva cit. vaṇikpatham upāsīno vaiśyaḥ satpatham āśritaḥ.

सर्वातिथ्यं त्रिवर्गस्य यथाशक्ति यथार्हतः। शूद्रधर्मः परो नित्यं शुश्रूषा च द्विजातिषु।

sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti yathārhataḥ. śūdradharmaḥ paro nityaṃ śuśrūṣā ca dvijātiṣu.

स शूद्रः संशिततपाः सत्यसंधो जितेन्द्रियः। शुश्रूषन्न् अतिथिं प्राप्तं तपः संचिनुते महत्।

sa śūdraḥ saṃśitatapāḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ. śuśrūṣann atithiṃ prāptaṃ tapaḥ saṃcinute mahat.

त्यक्तहिंसः शुभाचारो देवताद्विजपूजकः। शूद्रो धर्मफलैर् इष्टैः संप्रयुज्येत बुद्धिमान्।

tyaktahiṃsaḥ śubhācāro devatādvijapūjakaḥ. śūdro dharmaphalair iṣṭaiḥ saṃprayujyeta buddhimān.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं चातुर्वर्ण्यस्य शोभने। एकैकस्येह सुभगे किम् अन्यच् छ्रोतुम् इच्छसि।

etat te sarvam ākhyātaṃ cāturvarṇyasya śobhane. ekaikasyeha subhage kim anyac chrotum icchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...