महाभारत 13.125 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 125→

[mh-13-125] • 38 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। साम्ना वापि प्रदाने वा ज्यायः किं भवतो मतम्। प्रब्रूहि भरतश्रेष्ठ यद् अत्र व्यतिरिच्यते।

yudhiṣṭhira uvāca. sāmnā vāpi pradāne vā jyāyaḥ kiṃ bhavato matam. prabrūhi bharataśreṣṭha yad atra vyatiricyate.

भीष्म उवाच। साम्ना प्रसाद्यते कश् चिद् दानेन च तथापरः। पुरुषः प्रकृतिं ज्ञात्वा तयोर् एकतरं भजेत्।

bhīṣma uvāca. sāmnā prasādyate kaś cid dānena ca tathāparaḥ. puruṣaḥ prakṛtiṃ jñātvā tayor ekataraṃ bhajet.

गुणांस् तु शृणु मे राजन् सान्त्वस्य भरतर्षभ। दारुणान्य् अपि भूतानि सान्त्वेनाराधयेद् यथा।

guṇāṃs tu śṛṇu me rājan sāntvasya bharatarṣabha. dāruṇāny api bhūtāni sāntvenārādhayed yathā.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। गृहीत्वा रक्षसा मुक्तो द्विजातिः कानने यथा।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. gṛhītvā rakṣasā mukto dvijātiḥ kānane yathā.

कश् चित् तु बुद्धिसंपन्नो ब्राह्मणो विजने वने। गृहीतः कृच्छ्रम् आपन्नो रक्षसा भक्षयिष्यता।

kaś cit tu buddhisaṃpanno brāhmaṇo vijane vane. gṛhītaḥ kṛcchram āpanno rakṣasā bhakṣayiṣyatā.

स बुद्धिश्रुतसंपन्नस् तं दृष्ट्वातीव भीषणम्। सामैवास्मिन् प्रयुयुजे न मुमोह न विव्यथे।

sa buddhiśrutasaṃpannas taṃ dṛṣṭvātīva bhīṣaṇam. sāmaivāsmin prayuyuje na mumoha na vivyathe.

रक्षस् तु वाचा संपूज्य प्रश्नं पप्रच्छ तं द्विजम्। मोक्ष्यसे ब्रूहि मे प्रश्नं केनास्मि हरिणः कृशः।

rakṣas tu vācā saṃpūjya praśnaṃ papraccha taṃ dvijam. mokṣyase brūhi me praśnaṃ kenāsmi hariṇaḥ kṛśaḥ.

मुहूर्तम् अथ संचिन्त्य ब्राह्मणस् तस्य रक्षसः। आभिर् गाथाभिर् अव्यग्रः प्रश्नं प्रतिजगाद ह।

muhūrtam atha saṃcintya brāhmaṇas tasya rakṣasaḥ. ābhir gāthābhir avyagraḥ praśnaṃ pratijagāda ha.

विदेशस्थो विलोकस्थो विना नूनं सुहृज्जनैः। विषयान् अतुलान् भुङ्क्षे तेनासि हरिणः कृशः।

videśastho vilokastho vinā nūnaṃ suhṛjjanaiḥ. viṣayān atulān bhuṅkṣe tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

नूनं मित्राणि ते रक्षः साधूपचरितान्य् अपि। स्वदोषाद् अपरज्यन्ते तेनासि हरिणः कृशः।

nūnaṃ mitrāṇi te rakṣaḥ sādhūpacaritāny api. svadoṣād aparajyante tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

धनैश्वर्याधिकाः स्तब्धास् त्वद्गुणैः परमावराः। अवजानन्ति नूनं त्वां तेनासि हरिणः कृशः।

dhanaiśvaryādhikāḥ stabdhās tvadguṇaiḥ paramāvarāḥ. avajānanti nūnaṃ tvāṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

गुणवान् विगुणान् अन्यान् नूनं पश्यसि सत्कृतान्। प्राज्ञो ऽप्राज्ञान् विनीतात्मा तेनासि हरिणः कृशः।

guṇavān viguṇān anyān nūnaṃ paśyasi satkṛtān. prājño 'prājñān vinītātmā tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

अवृत्त्या क्लिश्यमानो ऽपि वृत्त्युपायान् विगर्हयन्। माहात्म्याद् व्यथसे नूनं तेनासि हरिणः कृशः।

avṛttyā kliśyamāno 'pi vṛttyupāyān vigarhayan. māhātmyād vyathase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

संपीड्यात्मानम् आर्यत्वात् त्वया कश् चिद् उपस्कृतः। जितं त्वां मन्यते साधो तेनासि हरिणः कृशः।

saṃpīḍyātmānam āryatvāt tvayā kaś cid upaskṛtaḥ. jitaṃ tvāṃ manyate sādho tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

क्लिश्यमानान् विमार्गेषु कामक्रोधावृतात्मनः। मन्ये नु ध्यायसि जनांस् तेनासि हरिणः कृशः।

kliśyamānān vimārgeṣu kāmakrodhāvṛtātmanaḥ. manye nu dhyāyasi janāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

प्राज्ञैः संभावितो नूनं नप्राज्ञैर् उपसंहितः। ह्रीमान् अमर्षी दुर्वृत्तैस् तेनासि हरिणः कृशः।

prājñaiḥ saṃbhāvito nūnaṃ naprājñair upasaṃhitaḥ. hrīmān amarṣī durvṛttais tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

नूनं मित्रमुखः शत्रुः कश् चिद् आर्यवद् आचरन्। वञ्चयित्वा गतस् त्वां वै तेनासि हरिणः कृशः।

nūnaṃ mitramukhaḥ śatruḥ kaś cid āryavad ācaran. vañcayitvā gatas tvāṃ vai tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

प्रकाशार्थगतिर् नूनं रहस्यकुशलः कृती। तज्ज्ञैर् न पूज्यसे नूनं तेनासि हरिणः कृशः। नूनं शक्त्या समारम्भान् विहितान् सुमहोदयान्। विपन्नार्थान् विजानासि तेनासि हरिणः कृशः। एकद्रव्यनिविष्टेन तुल्यार्थश्रुतसंपदा। परिभूतो ऽसि नूनं त्वं तेनासि हरिणः कृशः।

prakāśārthagatir nūnaṃ rahasyakuśalaḥ kṛtī. tajjñair na pūjyase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. nūnaṃ śaktyā samārambhān vihitān sumahodayān. vipannārthān vijānāsi tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. ekadravyaniviṣṭena tulyārthaśrutasaṃpadā. paribhūto 'si nūnaṃ tvaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

असत्स्व् अभिनिविष्टेषु ब्रुवतो मुक्तसंशयम्। गुणास् ते न विराजन्ते तेनासि हरिणः कृशः।

asatsv abhiniviṣṭeṣu bruvato muktasaṃśayam. guṇās te na virājante tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

धनबुद्धिश्रुतैर् हीनः केवलं तेजसान्वितः। महत् प्रार्थयसे नूनं तेनासि हरिणः कृशः।

dhanabuddhiśrutair hīnaḥ kevalaṃ tejasānvitaḥ. mahat prārthayase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

तपःप्रणिहितात्मानं मन्ये त्वारण्यकाङ्क्षिणम्। बन्धुवर्गो न गृह्णाति तेनासि हरिणः कृशः। इष्टभार्यस्य ते नूनं प्रातिवेश्यो महाधनः। युवा सुललितः कामी तेनासि हरिणः कृशः। सुदुर्विनीतः पुत्रो वा जामाता वा प्रमार्जकः। दारा वा प्रतिकूलास् ते तेनासि हरिणः कृशः। भ्रातरो ऽतीव विषमाः पिता वा क्षुत्क्षतो मृतः। माता ज्येष्ठो गुरुर् वापि तेनासि हरिणः कृशः। ब्राह्मणो वा हतो गौर् वा ब्रह्मस्वं वा हृतं पुरा। देवस्वं वाधिकं काले तेनासि हरिणः कृशः। हृतदारो ऽथ वृद्धो वा लोके द्विष्टो ऽथ वा नरैः। अविज्ञातेन वा वृद्धस् तेनासि हरिणः कृशः। वार्धक्यार्थं धनं दृष्ट्वा स्वा श्रीर् वापि परैर् हृता। वृत्तिर् वा दुर्जनापेक्षा तेनासि हरिणः कृशः। संपत्काले न ते धर्मः क्षीणस् तात सुहृद्ब्रुवैः। असंन्यासम् अतस् तत्र तेनासि हरिणः कृशः।

tapaḥpraṇihitātmānaṃ manye tvāraṇyakāṅkṣiṇam. bandhuvargo na gṛhṇāti tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. iṣṭabhāryasya te nūnaṃ prātiveśyo mahādhanaḥ. yuvā sulalitaḥ kāmī tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. sudurvinītaḥ putro vā jāmātā vā pramārjakaḥ. dārā vā pratikūlās te tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. bhrātaro 'tīva viṣamāḥ pitā vā kṣutkṣato mṛtaḥ. mātā jyeṣṭho gurur vāpi tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. brāhmaṇo vā hato gaur vā brahmasvaṃ vā hṛtaṃ purā. devasvaṃ vādhikaṃ kāle tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. hṛtadāro 'tha vṛddho vā loke dviṣṭo 'tha vā naraiḥ. avijñātena vā vṛddhas tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. vārdhakyārthaṃ dhanaṃ dṛṣṭvā svā śrīr vāpi parair hṛtā. vṛttir vā durjanāpekṣā tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. saṃpatkāle na te dharmaḥ kṣīṇas tāta suhṛdbruvaiḥ. asaṃnyāsam atas tatra tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

नूनम् अर्थवतां मध्ये तव वाक्यम् अनुत्तमम्। न भाति काले ऽभिहितं तेनासि हरिणः कृशः।

nūnam arthavatāṃ madhye tava vākyam anuttamam. na bhāti kāle 'bhihitaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

दृढपूर्वश्रुतं मूर्खं कुपितं हृदयप्रियम्। अनुनेतुं न शक्नोषि तेनासि हरिणः कृशः।

dṛḍhapūrvaśrutaṃ mūrkhaṃ kupitaṃ hṛdayapriyam. anunetuṃ na śaknoṣi tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

नूनम् आसंजयित्वा ते कृत्ये कस्मिंश् चिद् ईप्सिते। कश् चिद् अर्थयते ऽत्यर्थं तेनासि हरिणः कृशः। परोक्षवादिभिर् मिथ्या दोषस् ते संप्रदर्शितः।

nūnam āsaṃjayitvā te kṛtye kasmiṃś cid īpsite. kaś cid arthayate 'tyarthaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. parokṣavādibhir mithyā doṣas te saṃpradarśitaḥ.

नूनं त्वा स्वगुणापेक्षं पूजयानं सुहृद् ध्रुवम्। मयार्थ इति जानाति तेनासि हरिणः कृशः।

nūnaṃ tvā svaguṇāpekṣaṃ pūjayānaṃ suhṛd dhruvam. mayārtha iti jānāti tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

अन्तर्गतम् अभिप्रायं न नूनं लज्जयेच्छसि। विवक्तुं प्राप्तिशैथिल्यात् तेनासि हरिणः कृशः।

antargatam abhiprāyaṃ na nūnaṃ lajjayecchasi. vivaktuṃ prāptiśaithilyāt tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

नानाबुद्धिरुचींल् लोके मनुष्यान् नूनम् इच्छसि। ग्रहीतुं स्वगुणैः सर्वांस् तेनासि हरिणः कृशः।

nānābuddhirucīṃl loke manuṣyān nūnam icchasi. grahītuṃ svaguṇaiḥ sarvāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

अविद्वान् भीरुर् अल्पार्थो विद्याविक्रमदानजम्। अलम् अर्थयसे हीनांस् तेनासि हरिणः कृशः। यशः प्रार्थयसे नूनं तेनासि हरिणः कृशः।

avidvān bhīrur alpārtho vidyāvikramadānajam. alam arthayase hīnāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ. yaśaḥ prārthayase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

चिराभिलषितं किं चित् फलम् अप्राप्तम् एव ते। कृतम् अन्यैर् अपहृतं तेनासि हरिणः कृशः।

cirābhilaṣitaṃ kiṃ cit phalam aprāptam eva te. kṛtam anyair apahṛtaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

नूनम् आत्मकृतं दोषम् अपश्यन् किं चिद् आत्मनि। अकारणे ऽभिशस्तो ऽसि तेनासि हरिणः कृशः।

nūnam ātmakṛtaṃ doṣam apaśyan kiṃ cid ātmani. akāraṇe 'bhiśasto 'si tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

सुहृदाम् अप्रमत्तानाम् अप्रमोक्ष्यार्थहानिजम्। दुःखम् अर्थगुणैर् हीनं तेनासि हरिणः कृशः।

suhṛdām apramattānām apramokṣyārthahānijam. duḥkham arthaguṇair hīnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

साधून् गृहस्थान् दृष्ट्वा च तथासाधून् वनेचरान्। मुक्तांश् चावसथे सक्तांस् तेनासि हरिणः कृशः।

sādhūn gṛhasthān dṛṣṭvā ca tathāsādhūn vanecarān. muktāṃś cāvasathe saktāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

धर्म्यम् अर्थं च काले च देशे चाभिहितं वचः। न प्रतिष्ठति ते नूनं तेनासि हरिणः कृशः।

dharmyam arthaṃ ca kāle ca deśe cābhihitaṃ vacaḥ. na pratiṣṭhati te nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

दत्तान् अकुशलैर् अर्थान् मनीषी संजिजीविषुः। प्राप्य वर्तयसे नूनं तेनासि हरिणः कृशः।

dattān akuśalair arthān manīṣī saṃjijīviṣuḥ. prāpya vartayase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

पापान् विवर्धतो दृष्ट्वा कल्याणांश् चावसीदतः। ध्रुवं मृगयसे योग्यं तेनासि हरिणः कृशः।

pāpān vivardhato dṛṣṭvā kalyāṇāṃś cāvasīdataḥ. dhruvaṃ mṛgayase yogyaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

परस्परविरुद्धानां प्रियं नूनं चिकीर्षसि। सुहृदाम् अविरोधेन तेनासि हरिणः कृशः।

parasparaviruddhānāṃ priyaṃ nūnaṃ cikīrṣasi. suhṛdām avirodhena tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

श्रोत्रियांश् च विकर्मस्थान् प्राज्ञांश् चाप्य् अजितेन्द्रियान्। मन्ये ऽनुध्यायसि जनांस् तेनासि हरिणः कृशः।

śrotriyāṃś ca vikarmasthān prājñāṃś cāpy ajitendriyān. manye 'nudhyāyasi janāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

एवं संपूजितं रक्षो विप्रं तं प्रत्यपूजयत्। सखायम् अकरोच् चैनं संयोज्यार्थैर् मुमोच ह। युधिष्ठिरः। जन्म मानुष्यकं प्राप्य कर्मक्षेत्रं सुदुर्लभम्। श्रेयोर्थिना दरिद्रेण किं कर्तव्यं पितामह। दानानाम् उत्तमं यच् च देयं यच् च यथा यथा। वैशंपायनः। मान्यान् पूज्यांश् च गाङ्गेय रहस्यं वक्तुम् अर्हसि। एवं पृष्टो नरेन्द्रेण पाण्डवेन यशस्विना। भीष्मः। धर्माणां परमं गुह्यं भीष्मः प्रोवाच पार्थिवम्। शृणुष्वावहितो राजन् धर्मगुह्यानि भारत। यथा हि भगवान् व्यासः पुरा कथितवान् मयि। देवगुह्यम् इदं राजन् यमेनाक्लिष्टकर्मणा। नियमस्थेन युक्तेन तपसो महतः फलम्। येन यः प्रीयते देवः प्रीयन्ते पितरस् तथा। ऋषयः प्रमथाः श्रीश् च चित्रगुप्तो दिशां गजाः। ऋषिधर्मः स्मृतो यत्र सरहस्यो महाफलः। महादानफलं चैव सर्वयज्ञफलं तथा। यश् चैतद् एवं जानीयाज् ज्ञात्वा वा कुरुते ऽनघ। स दोषो दोषवांश् चेह तैर् गुणैः सह युज्यते। दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः। दशध्वजसमा वेश्या दशवेश्यासमो नृपः। अर्धेनैतानि सर्वाणि नृपतिः कथ्यते ऽधिकः। त्रिवर्गसहितं शास्त्रं पवित्रं पुण्यलक्षणम्। धर्मव्याकरणं पुण्यं रहस्यश्रवणं महत्। श्रोतव्यं धर्मसंयुक्तं विहितं त्रिदशैः स्वयम्। पितॄणां यत्र गुह्यानि प्रोच्यन्ते श्राद्धकर्मणि। देवतानां च सर्वेषां रहस्यं कथ्यते ऽखिलम्। ऋषिधर्मः स्मृतो यत्र सरहस्यो महाफलः। महायज्ञफलं चैव सर्वदानफलं तथा। ये पठन्ति सदा मर्त्या येषां चैवोपतिष्ठति। श्रुत्वा च फलम् आचष्टे स्वयं नारायणः प्रभुः। गवां फलं तीर्थफलं यज्ञानां चैव यत् फलम्। एतत् फलम् अवाप्नोति यो नरो ऽतिथिपूजकः। श्रोतारः श्रद्दधानाश् च येषां शुद्धं च मानसम्। तेषां व्यक्तं जिता लोकाः श्रद्दधानेन साधुना। मुच्यते किल्बिषाच् चैव न स पापेन लिप्यते। धर्मं च लभते नित्यं प्रेत्यलोकगतो नरः। कस्य चित् त्व् अथ कालस्य देवदूतो यदृच्छया। स्थितो ह्य् अन्तर्हितो भूत्वा पर्यभाषत वासवम्। यौ तौ कामगुणोपेताव् अश्विनौ भिषजां वरौ। आज्ञयाहं तयोः प्राप्तः सनरान् पितृदेवतान्। कस्माद् धि मैथुनं श्राद्धे दातुर् भोक्तुश् च वर्जितम्। किमर्थं च त्रयः पिण्डाः प्रविभक्ताः पृथक् पृथक्। प्रथमः कस्य दातव्यो मध्यमः क्व च गच्छति। उत्तरश् च स्मृतः कस्य एतद् इच्छामि वेदितुम्। श्रद्दधानेन दूतेन भाषितं धर्मसंहितम्। पितरः। पूर्वस्थास् त्रिदशाः सर्वे पितरः पूज्य खेचरम्। स्वागतं ते ऽस्तु भद्रं ते श्रूयतां खेचरोत्तम। गूढार्थः परमः प्रश्नो भवता समुदीरितः। श्राद्धं दत्त्वा च भुक्त्वा च पुरुषो यः स्त्रियं व्रजेत्। पितरस् तस्य तं मासं तस्मिन् रेतसि शेरते। प्रविभागं तु पिण्डानां प्रवक्ष्याम्य् अनुपूर्वशः। पिण्डो ह्य् अधस्ताद् गच्छंस् तु अप आविश्य भावयेत्। पिण्डं तु मध्यमं तत्र पत्नी त्व् एका समश्नुते। पिण्डस् तृतीयो यस् तेषां तं दद्याज् जातवेदसि। एष श्राद्धविधिः प्रोक्तो यथा धर्मो न लुप्यते। पितरस् तस्य तुष्यन्ति प्रहृष्टमनसः सदा। देवदूतः। प्रजा विवर्धते चास्य अक्षयं चोपतिष्ठति। आनुपूर्व्येण पिण्डानां प्रविभागः पृथक् पृथक्। पितॄणां त्रिषु सर्वेषां निरुक्तं कथितं त्वया। एकः समुद्धृतः पिण्डो ह्य् अधस्तात् कस्य गच्छति। कं वा प्रीणयते देवं कथं तारयते पितॄन्। मध्यमं तु तदा पत्नी भुङ्क्ते ऽनुज्ञातम् एव हि। किमर्थं पितरस् तस्य कव्यम् एव च भुञ्जते। अत्र यस् त्व् अन्तिमः पिण्डो गच्छते जातवेदसम्। भवते का गतिस् तस्य कं वा समनुगच्छति। एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं पिण्डेषु त्रिषु या गतिः। पितरः। फलं वृत्तिं च मार्गं च यश् चैनं प्रतिपद्यते। सुमहान् एष प्रश्नो वै यस् त्वया समुदीरितः। रहस्यम् अद्भुतं चापि पृष्टाः स्म गगनेचर। एतद् एव प्रशंसन्ति देवाश् च मुनयस् तथा। ते ऽप्य् एवं नाभिजानन्ति पितृकार्यविनिश्चयम्। वर्जयित्वा महात्मानं चिरजीविनम् उत्तमम्। पितृभक्तस् तु यो विप्रो वरलब्धो महायशाः। त्रयाणाम् अपि पिण्डानां श्रुत्वा भगवतो गतिम्। देवदूतेन यः पृष्टः श्राद्धस्य विधिनिश्चयः। गतिस् त्रयाणां पिण्डानां शृणुष्वावहितो मम। अपो गच्छति यो ह्य् अत्र शशिनं ह्य् एष प्रीणयेत्। शशी प्रीणयते देवान् पितॄंश् चैव महामते। भुङ्क्ते तु पत्नी यं चैषाम् अनुज्ञाता तु मध्यमम्। पुत्रकामाय पुत्रं तु प्रयच्छन्ति पितामहाः। हव्यवाहे तु यः पिण्डो दीयते तन् निबोध मे। पितरस् तेन तृप्यन्ति प्रीताः कामान् दिशन्ति च। एतत् ते कथितं सर्वं त्रिषु पिण्डेषु या गतिः। ऋत्विग् यो यजमानस्य पितृत्वम् अनुगच्छति। तस्मिन्न् अहनि मन्यन्ते परिहार्यं हि मैथुनम्। शुचिना तु सदा श्राद्धं भोक्तव्यं खेचरोत्तम। ये मया कथिता दोषास् ते तथा स्युर् न चान्यथा। तस्मात् स्नातः शुचिः क्षान्तः श्राद्धं भुञ्जीत वै द्विजः। प्रजा विवर्धते चास्य यश् चैवं संप्रयच्छति। ततो विद्युत्प्रभो नाम ऋषिर् आह महातपाः। आदित्यतेजसा तस्य तुल्यं रूपं प्रकाशते। स च धर्मरहस्यानि श्रुत्वा शक्रम् अथाब्रवीत्। तिर्यग्योनिगतान् सत्त्वान् मर्त्या हिंसन्ति मोहिताः। कीटान् पिपीलिकान् सर्पान् मेषान् समृगपक्षिणः। किल्बिषं सुबहु प्राप्ताः किं स्विद् एषां प्रतिक्रिया। ततो देवगणाः सर्वे ऋषयश् च तपोधनाः। शक्रः। पितरश् च महाभागाः पूजयन्ति स्म तं मुनिम्। कुरुक्षेत्रं गयां गङ्गां प्रभासं पुष्कराणि च। एतानि मनसा ध्यात्वा अवगाहेत् ततो जलम्। तथा मुच्यति पापेन राहुणा चन्द्रमा यथा। त्र्यहं स्नातः स भवति निराहारश् च वर्तते। स्पृशते यो गवां पृष्ठं वालधिं च नमस्यति। ततो विद्युत्प्रभो वाक्यम् अभ्यभाषत वासवम्। अयं सूक्ष्मतरो धर्मस् तं निबोध शतक्रतो। घृष्टो वटकषायेण अनुलिप्तः प्रियङ्गुणा। क्षीरेण षष्टिकान् भुक्त्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते। श्रूयतां चापरं गुह्यं रहस्यम् ऋषिचिन्तितम्। श्रुतं मे भाषमाणस्य स्थाणोः स्थाने बृहस्पतेः। रुद्रेण सह देवेश तन् निबोध शचीपते। पर्वतारोहणं कृत्वा एकपादो विभावसुम्। निरीक्षेत निराहार ऊर्ध्वबाहुः कृताञ्जलिः। तपसा महता युक्त उपवासफलं लभेत्। रश्मिभिस् तापितो ऽर्कस्य सर्वपापम् अपोहति। ग्रीष्मकाले ऽथ वा शीते एवं पापम् अपोहति। ततः पापात् प्रमुक्तस्य द्युतिर् भवति शाश्वती। तेजसा सूर्यवद् दीप्तो भ्राजते सोमवत् पुनः। मध्ये त्रिदशवर्गस्य देवराजः शतक्रतुः। उवाच मधुरं वाक्यं बृहस्पतिम् अनुत्तमम्। धर्मगुह्यं तु भगवान् मानुषाणां सुखावहम्। बृहस्पतिः। सरहस्याश् च ये दोषास् तान् यथावद् उदीरय। प्रतिमेहन्ति ये सूर्यम् अनिलं द्विषते च ये। हव्यवाहे प्रदीप्ते च समिधं ये न जुह्वति। बालवत्सां च ये धेनुं दुहन्ति क्षीरकारणात्। तेषां दोषान् प्रवक्ष्यामि तान् निबोध शचीपते। भानुमान् अनिलश् चैव हव्यवाहश् च वासव। लोकानां मातरश् चैव गावः सृष्टाः स्वयंभुवा। लोकांस् तारयितुं शक्ता मर्त्येष्व् एतेषु देवताः। सर्वे भवन्तः शृण्वन्तु एकैकं धर्मनिश्चयम्। वर्षाणि षडशीतिं तु दुर्वृत्ताः कुलपांसनाः। स्त्रियः सर्वाश् च दुर्वृत्ताः प्रतिमेहन्ति या रविम्। अनिलद्वेषिणः शक्र गर्भस्था च्यवते प्रजा। हव्यवाहस्य दीप्तस्य समिधं ये न जुह्वति। अग्निकार्येषु वै तेषां हव्यं नाश्नाति पावकः। क्षीरं तु बालवत्सानां ये पिबन्तीह मानवाः। न तेषां क्षीरपाः के चिज् जायन्ते कुलवर्धनाः। प्रजाक्षयेण युज्यन्ते कुलवंशक्षयेण च। एवम् एतत् पुरा दृष्टं कुलवृद्धैर् द्विजातिभिः। तस्माद् वर्ज्यानि वर्ज्यानि कार्यं कार्यं च नित्यशः। भूतिकामेन मर्त्येन सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते। ततः सर्वे महाभागा देवताः समरुद्गणाः। ऋषयश् च महाभागाः पृच्छन्ति स्म पितॄंस् ततः। पितरः केन तुष्यन्ति मर्त्यानाम् अल्पचेतसाम्। अक्षयं च कथं दानं भवेच् चैवोर्ध्वदेहिकम्। आनृण्यं वा कथं मर्त्या गच्छेयुः केन कर्मणा। पितरः। एतद् इच्छामहे श्रोतुं परं कौतूहलं हि नः। न्यायतो वै महाभागाः संशयः समुदाहृतः। श्रूयतां येन तुष्यामो मर्त्यानां साधुकर्मणाम्। नीलषण्डप्रमोक्षेण अमावास्यां तिलोदकैः। वर्षासु दीपकैश् चैव पितॄणाम् अनृणो भवेत्। अक्षयं निर्व्यलीकं च दानम् एतन् महाफलम्। अस्माकं परितोषश् च अक्षयः परिकीर्त्यते। श्रद्दधानाश् च ये मर्त्या आहरिष्यन्ति संततिम्। दुर्गात् ते तारयिष्यन्ति नरकात् प्रपितामहान्। पितॄणां भाषितं श्रुत्वा हृष्टरोमा तपोधनः। वृद्धगार्ग्यो महातेजास् तान् एवं वाक्यम् अब्रवीत्। के गुणा नीलषण्डस्य प्रमुक्तस्य तपोधनाः। वर्षासु दीपदानेन तथैव च तिलोदकैः। पितरः। नीलषण्डस्य लाङ्गूलं तोयम् अभ्युद्धरेद् यदि। षष्टिं वर्षसहस्राणि पितरस् तेन तर्पिताः। यस् तु शृङ्गगतं पङ्कं कूलाद् उद्धृत्य तिष्ठति। पितरस् तेन गच्छन्ति सोमलोकम् असंशयम्। वर्षासु दीपदानेन शशिवच् छोभते नरः। तमोरूपं न तस्यास्ति दीपकं यः प्रयच्छति। अमावास्यां तु ये मर्त्याः प्रयच्छन्ति तिलोदकम्। पात्रम् औदुम्बरं गृह्य मधुमिश्रं तपोधन। कृतं भवति तैः श्राद्धं सरहस्यं यथार्थवत्। हृष्टपुष्टमनास् तेषां प्रजा भवति नित्यदा। कुलवंशस्य वृद्धिस् तु पिण्डदस्य फलं भवेत्। श्रद्दधानस् तु यः कुर्यात् पितॄणाम् अनृणो भवेत्। एवम् एष समुद्दिष्टः श्राद्धकालक्रमस् तथा। भीष्मः। विधिः पात्रं फलं चैव यथावद् अनुकीर्तितम्। केन ते च भवेत् प्रीतिः कथं तुष्टिं तु गच्छसि। इति पृष्टः सुरेन्द्रेण प्रोवाच हरिर् अव्ययः। ब्राह्मणानां परीवादो मम विद्वेषणं महत्। ब्राह्मणैः पूजितैर् नित्यं पूजितो ऽहं न संशयः। नित्याभिवाद्या विप्रेन्द्रा भुक्त्वा पादौ तथात्मनः। तेषां तुष्यामि मर्त्यानां यश् चक्रे च बलिं हरेत्। वामनं ब्राह्मणं दृष्ट्वा वराहं च जलोत्थितम्। उद्धृतां धरणीं चैव मूर्ध्ना धारयते तु यः। न तेषाम् अशुभं किं चित् कल्मषं चोपपद्यते। अश्वत्थं रोचनां गां च पूजयेद् यो नरः सदा। पूजितं च जगत् तेन सदेवासुरमानुषम्। तेन रूपेण तेषां च पूजां गृह्णामि तत्त्वतः। पूजा ममैषा नास्त्य् अन्या यावल् लोकाः प्रतिष्ठिताः। अन्यथा हि वृथा मर्त्याः पूजयन्त्य् अल्पबुद्धयः। इन्द्रः। नाहं तत् प्रतिगृह्णामि न सा तुष्टिकरी मम। चक्रं पादौ वराहं च ब्राह्मणं चापि वामनम्। उद्धृतां धरणीं चैव किमर्थं त्वं प्रशंससि। भवान् सृजति भूतानि भवान् संहरति प्रजाः। भीष्मः। प्रकृतिः सर्वभूतानां समर्त्यानां सनातनी। संप्रहस्य ततो विष्णुर् इदं वचनम् अब्रवीत्। चक्रेण निहता दैत्याः पद्भ्यां क्रान्ता वसुंधरा। वाराहं रूपम् आस्थाय उद्धृता च वसुंधरा। वामनं रूपम् आस्थाय जितो राजा मया बलिः। परितुष्टो भवाम्य् एवं मानुषाणां महात्मनाम्। तन् मां ये पूजयिष्यन्ति नास्ति तेषां पराभवः। अपि वा ब्राह्मणं दृष्ट्वा ब्रह्मचारिणम् आगतम्। ब्राह्मणायाहुतिं दत्त्वा अमृतं तस्य भोजनम्। ऐन्द्रीं संध्याम् उपासित्वा आदित्याभिमुखः स्थितः। सर्वतीर्थेषु स स्नातो मुच्यते सर्वकिल्बिषैः। एतद् वः कथितं गुह्यम् अखिलेन तपोधनाः। बलदेवः। संशयं पृच्छमानानां किं भूयः कथयाम्य् अहम्। श्रूयतां परमं गुह्यं मानुषाणां सुखावहम्। अजानन्तो यद् अबुधाः क्लिश्यन्ते भूतपीडिताः। कल्य उत्थाय यो मर्त्यः स्पृशेद् गां वै घृतं दधि। सर्षपं च प्रियङ्गुं च कल्मषात् प्रतिमुच्यते। भूतानि चैव सर्वाणि अग्रतः पृष्ठतो ऽपि वा। उच्छिष्टं वापि च्छिद्रेषु वर्जयन्ति तपोधनाः। देवाः। प्रगृह्यौदुम्बरं पात्रं तोयपूर्णम् उदङ्मुखः। उपवासं तु गृह्णीयाद् यद् वा संकल्पयेद् व्रतम्। देवतास् तस्य तुष्यन्ति कामिकं चापि सिध्यति। अन्यथा हि वृथा मर्त्याः कुर्वते स्वल्पबुद्धयः। उपवासे बलौ चापि ताम्रपात्रं विशिष्यते। बलिर् भिक्षा तथार्घ्यं च पितॄणां च तिलोदकम्। ताम्रपात्रेण दातव्यम् अन्यथाल्पफलं भवेत्। गुह्यम् एतत् समुद्दिष्टं यथा तुष्यन्ति देवताः। धर्मः। राजपौरुषिके विप्रे घाण्टिके परिचारके। गोरक्षके वाणिजके तथा कारुकुशीलवे। मित्रद्रुह्य् अनधीयाने यश् च स्याद् वृषलीपतिः। एतेषु दैवं पित्र्यं वा न देयं स्यात् कथं चन। पिण्डदास् तस्य हीयन्ते न च प्रीणाति वै पितॄन्। अतिथिर् यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्तते। पितरस् तस्य देवाश् च अग्नयश् च तथैव हि। निराशाः प्रतिगच्छन्ति अतिथेर् अप्रतिग्रहात्। स्त्रीघ्नैर् गोघ्नैः कृतघ्नैश् च ब्रह्मघ्नैर् गुरुतल्पगैः। अग्निः। तुल्यदोषो भवत्य् एभिर् यस्यातिथिर् अनर्चितः। पादम् उद्यम्य यो मर्त्यः स्पृशेद् गाश् च सुदुर्मतिः। ब्राह्मणं वा महाभागं दीप्यमानं तथानलम्। तस्य दोषान् प्रवक्ष्यामि तच् छृणुध्वं समाहिताः। दिवं स्पृशत्य् अशब्दो ऽस्य त्रस्यन्ति पितरश् च वै। वैमनस्यं च देवानां कृतं भवति पुष्कलम्। पावकश् च महातेजा हव्यं न प्रतिगृह्णति। आजन्मनां शतं चैव नरके पच्यते तु सः। निष्कृतिं च न तस्यापि अनुमन्यन्ति कर्हि चित्। तस्माद् गावो न पादेन स्प्रष्टव्या वै कदा चन। ब्राह्मणश् च महातेजा दीप्यमानस् तथानलः। श्रद्दधानेन मर्त्येन आत्मनो हितम् इच्छता। विश्वामित्रः। एते दोषा मया प्रोक्तास् त्रिषु यः पादम् उत्सृजेत्। श्रूयतां परमं गुह्यं रहस्यं धर्मसंहितम्। परमान्नेन यो दद्यात् पितॄणाम् औपहारिकम्। गजच्छायायां पूर्वस्यां कुतुपे दक्षिणामुखः। यदा भाद्रपदे मासि भवते बहुले मघा। श्रूयतां तस्य दानस्य यादृशो गुणविस्तरः। कृतं तेन महच् छ्राद्धं वर्षाणीह त्रयोदश। गावः। बहुले समङ्गे ह्य् अकुतोभये च। क्षेमे च संख्येव हि भूयसी च। यथा पुरा ब्रह्मपुरे सवत्सा। शतक्रतोर् वज्रधरस्य यज्ञे। भूयश् च या विष्णुपदे स्थिता या। विभावसोश् चापि पथे स्थिता या। देवाश् च सर्वे सह नारदेन। प्रकुर्वते सर्वसहेति नाम। मन्त्रेणैतेनाभिवन्देत यो वै। विमुच्यते पापकृतेन कर्मणा। लोकान् अवाप्नोति पुरंदरस्य। गवां फलं चन्द्रमसो द्युतिं च। एतं हि मन्त्रं त्रिदशाभिजुष्टं। पठेत यः पर्वसु गोष्ठमध्ये। न तस्य पापं न भयं न शोकः। भीष्मः। सहस्रनेत्रस्य च याति लोकम्। अथ सप्त महाभागा ऋषयो लोकविश्रुताः। वसिष्ठप्रमुखाः सर्वे ब्रह्माणं पद्मसंभवम्। प्रदक्षिणम् अभिक्रम्य सर्वे प्राञ्जलयः स्थिताः। उवाच वचनं तेषां वसिष्ठो ब्रह्मवित्तमः। सर्वप्राणिहितं प्रश्नं ब्रह्मक्षेत्रे विशेषतः। द्रव्यहीनाः कथं मर्त्या दरिद्राः साधुवृत्तयः। प्राप्नुवन्तीह यज्ञस्य फलं केनेह कर्मणा। एतच् छ्रुत्वा वचस् तेषां ब्रह्मा वचनम् अब्रवीत्। अहो प्रश्नो महाभागा गूढार्थः परमः शुभः। सूक्ष्मः श्रेयांश् च मर्त्यानां भवद्भिः समुदाहृतः। श्रूयतां सर्वम् आख्यास्ये निखिलेन तपोधनाः। यथा यज्ञफलं मर्त्यो लभते नात्र संशयः। पौषमासस्य शुक्ले वै यदा युज्येत रोहिणी। तेन नक्षत्रयोगेन आकाशशयनो भवेत्। एकवस्त्रः शुचिः स्नातः श्रद्दधानः समाहितः। सोमस्य रश्मयः पीत्वा महायज्ञफलं लभेत्। एतद् वः परमं गुह्यं कथितं द्विजसत्तमाः। विभावसुः। यन् मां भवन्तः पृच्छन्ति सूक्ष्मतत्त्वार्थदर्शिनः। सलिलस्याञ्जलिं पूर्णम् अक्षताश् च घृतोत्तराः। सोमस्योत्तिष्ठमानस्य तज् जलं चाक्षतांश् च तान्। स्थितो ह्य् अभिमुखो मर्त्यः पौर्णमास्यां बलिं हरेत्। अग्निकार्यं कृतं तेन हुताश् चास्याग्नयस् त्रयः। वनस्पतिं च यो हन्याद् अमावास्याम् अबुद्धिमान्। अपि ह्य् एकेन पत्रेण लिप्यते ब्रह्महत्यया। दन्तकाष्ठं तु यः खादेद् अमावास्याम् अबुद्धिमान्। हिंसितश् चन्द्रमास् तेन पितरश् चोद्विजन्ति च। हव्यं न तस्य देवाश् च प्रतिगृह्णन्ति पर्वसु। श्रीः। कुप्यन्ते पितरश् चास्य कुले वंशो ऽस्य हीयते। प्रकीर्णं भाजनं यत्र पानभाण्डम् अथासनम्। योषितश् चैव हन्यन्ते कश्मलोपहते गृहे। देवताः पितरश् चैव उत्सवे पर्वणीषु वा। निराशाः प्रतिगच्छन्ति कश्मलोपहताद् गृहात्। अङ्गिराः। यस् तु संवत्सरं पूर्णं दद्याद् दीपं करञ्जके। गार्ग्यः। सुवर्चलामूलहस्तः प्रजा तस्य विवर्धते। आतिथ्यं सततं कुर्याद् दीपं दद्यात् प्रतिश्रये। वर्जयानो दिवास्वप्नं न च मांसानि भक्षयेत्। गोब्राह्मणं न हिंस्याच् च पुष्कराणि च कीर्तयेत्। एष श्रेष्ठतमो धर्मः सरहस्यो महाफलः। अपि क्रतुशतैर् इष्ट्वा क्षयं गच्छति तद् धविः। न तु क्षीयन्ति ते धर्माः श्रद्दधानैः प्रयोजिताः। इदं च परमं गुह्यं सरहस्यं निबोधत। श्राद्धकल्पे च दैवे च तैर्थिके पर्वणीषु च। रजस्वला च या नारी श्वित्रिकापुत्रिका च या। एताभिश् चक्षुषा दृष्टं हविर् नाश्नन्ति देवताः। पितरश् च न तुष्यन्ति वर्षाण्य् अस्य त्रयोदश। शुक्लवासाः शुचिर् भूत्वा ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत्। धौम्यः। कीर्तयेद् भारतं चैव तथा स्याद् अक्षयं हविः। भिन्नभाण्डं च खट्वां च कुक्कुटं शुनकं तथा। अप्रशस्तानि सर्वाणि यश् च वृक्षो गृहेरुहः। भिन्नभाण्डे कलिं प्राहुः खट्वायां तु धनक्षयः। कुक्कुटे शुनके चैव हविर् नाश्नन्ति देवताः। वृक्षमूले ध्रुवं सत्त्वं तस्माद् वृक्षं न रोपयेत्। जमदग्निः। यो यजेद् अश्वमेधेन वाजपेयशतेन ह। अवाक्शिरा वा लम्बेत सत्रं वा स्फीतम् आहरेत्। न चास्य हृदयं शुद्धं नरकं स ध्रुवं व्रजेत्। तुल्यं यज्ञश् च सत्यं च हृदयस्य च शुद्धता। शुद्धेन मनसा दत्त्वा सक्तुप्रस्थं द्विजातये। वायुः। ब्रह्मलोकम् अनुप्राप्तः पर्याप्तं तन्निदर्शनम्। किं चिद् धर्मं प्रवक्ष्यामि मानुषाणां सुखावहम्। सरहस्याश् च ये दोषास् ताञ् शृणुध्वं समाहिताः। अग्निकार्यं च कर्तव्यं परमान्नेन भोजनम्। दीपकश् चापि कर्तव्यः पितॄणां सतिलोदकः। एतेन विधिना मर्त्यः श्रद्दधानः समाहितः। चतुरो वार्षिकान् मासान् यो ददाति तिलोदकम्। भोजनं च यथाशक्त्या ब्राह्मणे वेदपारगे। पशुबन्धशतस्येह फलं प्राप्नोति पुष्कलम्। इदं चैवापरं गुह्यम् अप्रशस्तं निबोधत। अग्नेस् तु वृषलो नेता हविर् मूढाश् च योषितः। मन्यते धर्म एवेति स चाधर्मेण लिप्यते। अग्नयस् तस्य कुप्यन्ति शूद्रयोनिं स गच्छति। पितरश् च न तुष्यन्ति सह देवैर् विशेषतः। प्रायश्चित्तं तु यत् तत्र ब्रुवतस् तन् निबोध मे। यत् कृत्वा तु नरः सम्यक् सुखी भवति विज्वरः। गवां मूत्रपुरीषेण पयसा च घृतेन च। अग्निकार्यं त्र्यहं कुर्यान् निराहारः समाहितः। ततः संवत्सरे पूर्णे प्रतिगृह्णन्ति देवताः। हृष्यन्ति पितरश् चास्य श्राद्धकाल उपस्थिते। एष ह्य् अधर्मो धर्मश् च रहस्यः संप्रकीर्तितः। लोमशः। मर्त्यानां स्वर्गकामानां प्रेत्य स्वर्गसुखावहः। परदारेषु ये सक्ता अकृत्वा दारसंग्रहम्। निराशाः पितरस् तेषां श्राद्धकाले भवन्ति वै। परदाररतिर् यः स्याद् यश् च वन्ध्याम् उपासते। ब्रह्मस्वं हरते यश् च समदोषा भवन्ति ते। असंभाष्या भवन्त्य् एते पितॄणां नात्र संशयः। देवताः पितरश् चैषां नाभिनन्दन्ति तद् धविः। तस्मात् परस्य वै दारांस् त्यजेद् वन्ध्यां च योषितम्। ब्रह्मस्वं हि न हर्तव्यम् आत्मनो हितम् इच्छता। श्रूयतां चापरं गुह्यं रहस्यं धर्मसंहितम्। श्रद्दधानेन कर्तव्यं गुरूणां वचनं सदा। द्वादश्यां पौर्णमास्यां च मासि मासि घृताक्षतम्। ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छेत तस्य पुण्यं निबोधत। सोमश् च वर्धते तेन समुद्रश् च महोदधिः। अश्वमेधचतुर्भागं फलं सृजति वासवः। दानेनैतेन तेजस्वी वीर्यवांश् च भवेन् नरः। प्रीतश् च भगवान् सोम इष्टान् कामान् प्रयच्छति। श्रूयतां चापरो धर्मः सरहस्यो महाफलः। इमं कलियुगं प्राप्य मनुष्याणां सुखावहः। कल्यम् उत्थाय यो मर्त्यः स्नातः शुक्लेन वाससा। तिलपात्रं प्रयच्छेत ब्राह्मणेभ्यः समाहितः। तिलोदकं च यो दद्यात् पितॄणां मधुना सह। दीपकं कृसरं चैव श्रूयतां तस्य तत् फलम्। तिलपात्रे फलं प्राह भगवान् पाकशासनः। गोप्रदानं च यः कुर्याद् भूमिदानं च शाश्वतम्। अग्निष्टोमं च यो यज्ञं यजेत बहुदक्षिणम्। तिलपात्रं सहैतेन समं मन्यन्ति देवताः। तिलोदकं सदा श्राद्धे मन्यन्ते पितरो ऽक्षयम्। दीपे च कृसरे चैव तुष्यन्ते ऽस्य पितामहाः। स्वर्गे च पितृलोके च पितृदेवाभिपूजितम्। एवम् एतन् मयोद्दिष्टम् ऋषिदृष्टं पुरातनम्। भीष्मः। ततस् त्व् ऋषिगणाः सर्वे पितरश् च सदेवताः। अरुन्धतीं तपोवृद्धाम् अपृच्छन्त समाहिताः। समानशीलां वीर्येण वसिष्ठस्य महात्मनः। त्वत्तो धर्मरहस्यानि श्रोतुम् इच्छामहे वयम्। अरुन्धती। यत् ते गुह्यतमं भद्रे तत् प्रभाषितुम् अर्हसि। तपोवृद्धिर् मया प्राप्ता भवतां स्मरणेन वै। भवतां च प्रसादेन धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान्। सगुह्यान् सरहस्यांश् च ताञ् शृणुध्वम् अशेषतः। श्रद्दधाने प्रयोक्तव्या यस्य शुद्धं तथा मनः। अश्रद्दधानो मानी च ब्रह्महा गुरुतल्पगः। असंभाष्या हि चत्वारो नैषां धर्मं प्रकाशयेत्। अहन्य् अहनि यो दद्यात् कपिलां द्वादशीः समाः। मासि मासि च सत्रेण यो यजेत सदा नरः। गवां शतसहस्रं च यो दद्याज् ज्येष्ठपुष्करे। न तद् धर्मफलं तुल्यम् अतिथिर् यस्य तुष्यति। श्रूयतां चापरो धर्मो मनुष्याणां सुखावहः। श्रद्दधानेन कर्तव्यः सरहस्यो महाफलः। कल्यम् उत्थाय गोमध्ये गृह्य दर्भान् सहोदकान्। निषिञ्चेत गवां शृङ्गे मस्तकेन च तज् जलम्। प्रतीच्छेत निराहारस् तस्य धर्मफलं शृणु। श्रूयन्ते यानि तीर्थानि त्रिषु लोकेषु कानि चित्। सिद्धचारणजुष्टानि सेवितानि महर्षिभिः। अभिषेकः समस् तेषां गवां शृङ्गोदकस्य च। साधु साध्व् इति चोद्दिष्टं दैवतैः पितृभिस् तथा। पितामहः। भूतैश् चैव सुसंहृष्टैः पूजिता साप्य् अरुन्धती। अहो धर्मो महाभागे सरहस्य उदाहृतः। यमः। वरं ददामि ते धन्ये तपस् ते वर्धतां सदा। रमणीया कथा दिव्या युष्मत्तो या मया श्रुता। श्रूयतां चित्रगुप्तस्य भाषितं मम च प्रियम्। रहस्यं धर्मसंयुक्तं शक्यं श्रोतुं महर्षिभिः। श्रद्दधानेन मर्त्येन आत्मनो हितम् इच्छता। न हि पुण्यं तथा पापं कृतं किं चिद् विनश्यति। पर्वकाले च यत् किं चिद् आदित्यं चाधितिष्ठति। प्रेतलोकं गते मर्त्ये तत् तत् सर्वं विभावसुः। प्रतिजानाति पुण्यात्मा तच् च तत्रोपयुज्यते। किं चिद् धर्मं प्रवक्ष्यामि चित्रगुप्तमतं शुभम्। पानीयं चैव दीपं च दातव्यं सततं तथा। उपानहौ च च्छत्रं च कपिला च यथातथम्। पुष्करे कपिला देया ब्राह्मणे वेदपारगे। अग्निहोत्रं च यत्नेन सर्वशः प्रतिपालयेत्। अयं चैवापरो धर्मश् चित्रगुप्तेन भाषितः। फलम् अस्य पृथक्त्वेन श्रोतुम् अर्हन्ति सत्तमाः। प्रलयं सर्वभूतैश् च गन्तव्यं कालपर्ययात्। तत्र दुर्गम् अनुप्राप्ताः क्षुत्तृष्णापरिपीडिताः। दह्यमाना विपच्यन्ते न तत्रास्ति पलायनम्। अन्धकारं तमो घोरं प्रविशन्त्य् अल्पबुद्धयः। तत्र धर्मं प्रवक्ष्यामि येन दुर्गाणि संतरेत्। अल्पव्ययं महार्थं च प्रेत्य चैव सुखोदयम्। पानीयस्य गुणा दिव्याः प्रेतलोके विशेषतः। तत्र पुण्योदका नाम नदी तेषां विधीयते। अक्षयं सलिलं तत्र शीतलं ह्य् अमृतोपमम्। स तत्र तोयं पिबति पानीयं यः प्रयच्छति। प्रदीपस्य प्रदानेन श्रूयतां गुणविस्तरः। तमोन्धकारं नियतं दीपदो न प्रपश्यति। प्रभां चास्य प्रयच्छन्ति सोमभास्करपावकाः। देवताश् चास्य मन्यन्ते विमलाः सर्वतोदिशः। द्योतते च यथादित्यः प्रेतलोकगतो नरः। तस्माद् दीपः प्रदातव्यः पानीयं च विशेषतः। कपिलां ये प्रयच्छन्ति ब्राह्मणे वेदपारगे। पुष्करे च विशेषेण श्रूयतां तस्य यत् फलम्। गोशतं सवृषं तेन दत्तं भवति शाश्वतम्। पापं कर्म च यत् किं चिद् ब्रह्महत्यासमं भवेत्। शोधयेत् कपिला ह्य् एका प्रदत्तं गोशतं यथा। तस्मात् तु कपिला देया कौमुद्यां ज्येष्ठपुष्करे। न तेषां विषमं किं चिन् न दुःखं न च कण्टकाः। उपानहौ च यो दद्यात् पात्रभूते द्विजोत्तमे। छत्रदाने सुखां छायां लभते परलोकगः। न हि दत्तस्य दानस्य नाशो ऽस्तीह कदा चन। चित्रगुप्तमतं श्रुत्वा हृष्टरोमा विभावसुः। उवाच देवताः सर्वाः पितॄंश् चैव महाद्युतिः। श्रुतं हि चित्रगुप्तस्य धर्मगुह्यं महात्मनः। श्रद्दधानाश् च ये मर्त्या ब्राह्मणेषु महात्मसु। दानम् एतत् प्रयच्छन्ति न तेषां विद्यते भयम्। धर्मदोषास् त्व् इमे पञ्च येषां नास्तीह निष्कृतिः। असंभाष्या अनाचारा वर्जनीया नराधमाः। ब्रह्महा चैव गोघ्नश् च परदाररतश् च यः। अश्रद्दधानश् च नरः स्त्रियं यश् चोपजीवति। प्रेतलोकगता ह्य् एते नरके पापकर्मिणः। पच्यन्ते वै यथा मीनाः पूयशोणितभोजनाः। असंभाष्याः पितॄणां च देवानां चैव पञ्च ते। भीष्मः। स्नातकानां च विप्राणां ये चान्ये च तपोधनाः। ततः सर्वे महाभागा देवाश् च पितरश् च ह। ऋषयश् च महाभागाः प्रमथान् वाक्यम् अब्रुवन्। भवन्तो वै महाभागा अपरोक्षनिशाचराः। उच्छिष्टान् अशुचीन् क्षुद्रान् कथं हिंसथ मानवान्। के च स्मृताः प्रतीघाता येन मर्त्यान् न हिंसथ। रक्षोघ्नानि च कानि स्युर् यैर् गृहेषु प्रणश्यथ। प्रमथाः। श्रोतुम् इच्छाम युष्माकं सर्वम् एतन् निशाचराः। मैथुनेन सदोच्छिष्टाः कृते चैवाधरोत्तरे। मोहान् मांसानि खादेथ वृक्षमूले च यः स्वपेत्। आमिषं शीर्षतो यस्य पादतो यश् च संविशेत्। तत उच्छिष्टकाः सर्वे बहुच्छिद्राश् च मानवाः। उदके चाप्य् अमेध्यानि श्लेष्माणं च प्रमुञ्चति। एते भक्ष्याश् च वध्याश् च मानुषा नात्र संशयः। एवंशीलसमाचारान् धर्षयामो हि मानवान्। श्रूयतां च प्रतीघातान् यैर् न शक्नुम हिंसितुम्। गोरोचनासमालम्भो वचाहस्तश् च यो भवेत्। घृताक्षतं च यो दद्यान् मस्तके तत्परायणः। ये च मांसं न खादन्ति तान् न शक्नुम हिंसितुम्। यस्य चाग्निर् गृहे नित्यं दिवा रात्रौ च दीप्यते। तरक्षोश् चर्म दंष्ट्राश् च तथैव गिरिकच्छपः। आज्यधूमो बिडालश् च च्छागः कृष्णो ऽथ पिङ्गलः। येषाम् एतानि तिष्ठन्ति गृहेषु गृहमेधिनाम्। तान्य् अधृष्याण्य् अगाराणि पिशिताशैः सुदारुणैः। लोकान् अस्मद्विधा ये च विचरन्ति यथासुखम्। तस्माद् एतानि गेहेषु रक्षोघ्नानि विशां पते। भीष्मः। एतद् वः कथितं सर्वं यत्र वः संशयो महान्। ततः पद्मप्रतीकाशः पद्मोद्भूतः पितामहः। उवाच वचनं देवान् वासवं च शचीपतिम्। अयं महाबलो नागो रसातलचरो बली। तेजस्वी रेणुको नाम महासत्त्वपराक्रमः। अतितेजस्विनः सर्वे महावीर्या महागजाः। धारयन्ति महीं कृत्स्नां सशैलवनकाननाम्। भवद्भिः समनुज्ञातो रेणुकस् तान् महागजान्। धर्मगुह्यानि सर्वाणि गत्वा पृच्छतु तत्र वै। पितामहवचः श्रुत्वा ते देवा रेणुकं तदा। रेणुकः। प्रेषयाम् आसुर् अव्यग्रा यत्र ते धरणीधराः। अनुज्ञातो ऽस्मि देवैश् च पितृभिश् च महाबलाः। धर्मगुह्यानि युष्माकं श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः। दिग्गजाः। कथयध्वं महाभागा यद् वस् तत्त्वं मनीषितम्। कार्त्तिके मासि चाश्लेषा बहुलस्याष्टमी शिवा। तेन नक्षत्रयोगेन यो ददाति गुडौदनम्। इमं मन्त्रं जपञ् श्राद्धे यताहारो ह्य् अकोपनः। बलदेवप्रभृतयो ये नागा बलवत्तराः। अनन्ता ह्य् अक्षया नित्यं भोगिनः सुमहाबलाः। तेषां कुलोद्भवा ये च महाभूता भुजंगमाः। ते मे बलिं प्रयच्छन्तु बलतेजोभिवृद्धये। यदा नारायणः श्रीमान् उज्जहार वसुंधराम्। तद् बलं तस्य देवस्य धराम् उद्धरतस् तथा। एवम् उक्त्वा बलिं तत्र वल्मीके तु निवेदयेत्। गजेन्द्रकुसुमाकीर्णं नीलवस्त्रानुलेपनम्। निर्वपेत् तं तु वल्मीके अस्तं याते दिवाकरे। एवं तुष्टास् ततः सर्वे अधस्ताद् भारपीडिता। श्रमं तं नावबुध्यामो धारयन्तो वसुंधराम्। एवं मन्यामहे धर्मं भारार्ता निरपेक्षिणः। ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वा यद्य् उपोषितः। एवं संवत्सरं कृत्वा दानं बहुफलं लभेत्। वल्मीके बलिम् आदाय तन् नो बहुफलं मतम्। ये च नागा महावीर्यास् त्रिषु लोकेषु कृत्स्नशः। कृतातिथ्या भवेयुस् ते शतं वर्षाणि तत्त्वतः। दिग्गजानां च तच् छ्रुत्वा देवताः पितरस् तथा। महेश्वरः। ऋषयश् च महाभागाः पूजयन्ति स्म रेणुकम्। सारम् उद्धृत्य युष्माभिः साधु धर्म उदाहृतः। धर्मगुह्यम् इदं मत्तः शृणुध्वं सर्व एव ह। येषां धर्माश्रिता बुद्धिः श्रद्धधानाश् च ये नराः। तेषां स्याद् उपदेष्टव्यः सरहस्यो महाफलः। निरुद्विग्नस् तु यो दद्यान् मासम् एकं गवाह्निकम्। एकभक्तं तथाश्नीयाच् छ्रूयतां तस्य यत् फलम्। इमा गावो महाभागाः पवित्रं परमं स्मृताः। त्रीन् लोकान् धारयन्ति स्म सदेवासुरमानुषान्। तासु चैव महापुण्यं शुश्रूषा च महाफलम्। अहन्य् अहनि धर्मेण युज्यते वा गवाह्निके। मया ह्य् एता ह्य् अनुज्ञाताः पूर्वम् आसन् कृते युगे। ततो ऽहम् अनुनीतो वै ब्रह्मणा पद्मयोनिना। तस्माद् व्रजस्थानगतस् तिष्ठत्य् उपरि मे वृषः। रमे ऽहं सह गोभिश् च तस्मात् पूज्याः सदैव ताः। महाप्रभावा वरदा वरान् दद्युर् उपासिताः। ता गावो ऽस्यानुमन्यन्ते सर्वकर्मसु यत् फलम्। स्कन्दः। तस्य तत्र चतुर्भागो यो ददाति गवाह्निकम्। ममाप्य् अनुमतो धर्मस् तं शृणुध्वं समाहिताः। नीलषण्डस्य शृङ्गाभ्यां गृहीत्वा मृत्तिकां तु यः। अभिषेकं त्र्यहं कुर्यात् तस्य धर्मं निबोधत। शोधयेद् अशुभं सर्वम् आधिपत्यं परत्र च। यावच् च जायते मर्त्यस् तावच् छूरो भविष्यति। इदं चाप्य् अपरं गुह्यं सरहस्यं निबोधत। प्रगृह्यौदुम्बरं पात्रं पक्वान्नं मधुना सह। सोमस्योत्तिष्ठमानस्य पौर्णमास्यां बलिं हरेत्। तस्य धर्मफलं नित्यं श्रद्दधाना निबोधत। साध्या रुद्रास् तथादित्या विश्वेदेवास् तथाश्विनौ। मरुतो वसवश् चैव प्रतिगृह्णन्ति तं बलिम्। सोमश् च वर्धते तेन समुद्रश् च महोदधिः। विष्णुः। एष धर्मो मयोद्दिष्टः सरहस्यः सुखावहः। धर्मगुह्यानि सर्वाणि देवतानां महात्मनाम्। ऋषीणां चैव गुह्यानि यः पठेद् आह्निकं सदा। शृणुयाद् वानसूयुर् यः श्रद्दधानः समाहितः। नास्य विघ्नः प्रभवति भयं चास्य न विद्यते। ये च धर्माः शुभाः पुण्याः सरहस्या उदाहृताः। तेषां धर्मफलं तस्य यः पठेत जितेन्द्रियः। नास्य पापं प्रभवति न च पापेन लिप्यते। पठेद् वा श्रावयेद् वापि श्रुत्वा वा लभते फलम्। भुञ्जते पितरो देवा हव्यं कव्यम् अथाक्षयम्। श्रावयंश् चापि विप्रेन्द्रान् पर्वसु प्रयतो नरः। ऋषीणां देवतानां च पितॄणां चैव नित्यदा। भवत्य् अभिमतः श्रीमान् धर्मेषु प्रयतः सदा। कृत्वापि पापकं कर्म महापातकवर्जितम्। भीष्मः। रहस्यधर्मं श्रुत्वेमं सर्वपापैः प्रमुच्यते। एतद् धर्मरहस्यं वै देवतानां नराधिप। व्यासोद्दिष्टं मया प्रोक्तं सर्वदेवनमस्कृतम्। पृथिवी रत्नसंपूर्णा ज्ञानं चेदम् अनुत्तमम्। इदम् एव ततः श्राव्यम् इति मन्येत धर्मवित्। नाश्रद्दधानाय न नास्तिकाय। न नष्टधर्माय न निर्गुणाय। न हेतुदुष्टाय गुरुद्विषे वा। नानात्मभूताय निवेद्यम् एतत्। युधिष्ठिरः। के भोज्या ब्राह्मणस्येह के भोज्याः क्षत्रियस्य ह। भीष्मः। तथा वैश्यस्य के भोज्याः के च शूद्रस्य भारत। ब्राह्मणा ब्राह्मणस्येह भोज्या ये चैव क्षत्रियाः। वैश्याश् चापि तथा भोज्याः शूद्राश् च परिवर्जिताः। ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या भोज्या वै क्षत्रियस्य ह। वर्जनीयास् तु वै शूद्राः सर्वभक्ष्या विकर्मिणः। वैश्यास् तु भोज्या विप्राणां क्षत्रियाणां तथैव च। नित्याग्नयो विविक्ताश् च चातुर्मास्यरताश् च ये। शूद्राणाम् अथ यो भुङ्क्ते स भुङ्क्ते पृथिवीमलम्। मलं नृणां स पिबति मलं भुङ्क्ते जनस्य च। शूद्राणां यस् तथा भुङ्क्ते स भुङ्क्ते पृथिवीमलम्। पृथिवीमलम् अश्नन्ति ये द्विजाः शूद्रभोजिनः। शूद्रस्य कर्मनिष्ठायां विकर्मस्थो ऽपि पच्यते। ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यो विकर्मस्थश् च पच्यते। स्वाध्यायनिरता विप्रास् तथा स्वस्त्ययने नृणाम्। रक्षणे क्षत्रियं प्राहुर् वैश्यं पुष्ट्यर्थम् एव च। करोति कर्म यद् वैश्यस् तद् गत्वा ह्य् उपजीवति। कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यम् अकुत्सा वैश्यकर्मणि। शूद्रकर्म तु यः कुर्याद् अवहाय स्वकर्म च। स विज्ञेयो यथा शूद्रो न च भोज्यः कदा चन। चिकित्सकः काण्डपृष्ठः पुराध्यक्षः पुरोहितः। सांवत्सरो वृथाध्यायी सर्वे ते शूद्रसंमिताः। शूद्रकर्मस्व् अथैतेषु यो भुङ्क्ते निरपत्रपः। अभोज्यभोजनं भुक्त्वा भयं प्राप्नोति दारुणम्। कुलं वीर्यं च तेजश् च तिर्यग्योनित्वम् एव च। स प्रयाति यथा श्वा वै निष्क्रियो धर्मवर्जितः। भुङ्क्ते चिकित्सकस्यान्नं तद् अन्नं च पुरीषवत्। पुंश्चल्यन्नं च मूत्रं स्यात् कारुकान्नं च शोणितम्। विद्योपजीविनो ऽन्नं च यो भुङ्क्ते साधुसंमतः। तद् अप्य् अन्नं यथा शौद्रं तत् साधुः परिवर्जयेत्। वचनीयस्य यो भुङ्क्ते तम् आहुः शोणितं ह्रदम्। पिशुनं भोजनं भुङ्क्ते ब्रह्महत्यासमं विदुः। असत्कृतम् अवज्ञातं न भोक्तव्यं कदा चन। व्याधिं कुलक्षयं चैव क्षिप्रं प्राप्नोति ब्राह्मणः। नगरीरक्षिणो भुङ्क्ते श्वपचप्रवणो भवेत्। गोघ्ने च ब्राह्मणघ्ने च सुरापे गुरुतल्पगे। भुक्त्वान्नं जायते विप्रो रक्षसां कुलवर्धनः। न्यासापहारिणो भुक्त्वा कृतघ्ने क्लीबवर्तिनि। जायते शबरावासे मध्यदेशबहिष्कृते। अभोज्याश् चैव भोज्याश् च मया प्रोक्ता यथाविधि। किम् अन्यद् अद्य कौन्तेय मत्तस् त्वं श्रोतुम् इच्छसि। युधिष्ठिरः। उक्तास् तु भवता भोज्यास् तथाभोज्याश् च सर्वशः। अत्र मे प्रश्नसंदेहस् तन् मे वद पितामह। ब्राह्मणानां विशेषेण हव्यकव्यप्रतिग्रहे। भीष्मः। नानाविधेषु भोज्येषु प्रायश्चित्तानि शंस मे। हन्त वक्ष्यामि ते राजन् ब्राह्मणानां महात्मनाम्। प्रतिग्रहेषु भोज्ये च मुच्यते येन पाप्मनः। घृतप्रतिग्रहे चैव सावित्री समिदाहुतिः। तिलप्रतिग्रहे चैव समम् एतद् युधिष्ठिर। मांसप्रतिग्रहे चैव मधुनो लवणस्य च। आदित्योदयनं स्थित्वा पूतो भवति ब्राह्मणः। काञ्चनं प्रतिगृह्याथ जपमानो गुरुश्रुतिम्। कृष्णायसं च त्रिवृतं धारयन् मुच्यते द्विजः। एवं प्रतिगृहीते ऽथ धने वस्त्रे तथा स्त्रियाम्। एवम् एव नरश्रेष्ठ सुवर्णस्य प्रतिग्रहे। अन्नप्रतिग्रहे चैव पायसेक्षुरसे तथा। इक्षुतैलपवित्राणां त्रिसंध्ये ऽप्सु निमज्जनम्। व्रीहौ पुष्पे फले चैव जले पिष्टमये तथा। यावके दधिदुग्धे च सावित्रीं शतशो ऽन्विताम्। उपानहौ च वस्त्रं च प्रतिगृह्यौर्ध्वदेहिकम्। जपेच् छतं समायुक्तस् तेन मुच्येत पाप्मना। क्षेत्रप्रतिग्रहे चैव ग्रहसूतकयोस् तथा। त्रीणि रात्राण्य् उपोषित्वा तेन पाप्मा विमुच्यते। कृष्णपक्षे तु यः श्राद्धं पितॄणाम् अश्नुते द्विजः। अन्नम् एतद् अहोरात्रात् पूतो भवति ब्राह्मणः। न च संध्याम् उपासीत न च जप्यं प्रवर्तयेत्। न संकिरेत् तद् अन्नं च तथा पूयेत ब्राह्मणः। इत्यर्थम् अपराह्णे तु पितॄणां श्राद्धम् उच्यते। यथोक्तानां यद् अश्नीयुर् ब्राह्मणाः पूर्वकेतिताः। मृतकस्य तृतीयाहे ब्राह्मणो यो ऽन्नम् अश्नुते। स त्रिवेलं समुन्मज्य द्वादशाहेन शुध्यति। द्वादशाहे व्यतीते तु कृतशौचो विशेषतः। ब्राह्मणेभ्यो हविर् दत्त्वा मुच्यते तेन पाप्मना। मृतस्य दशरात्रेण प्रायश्चित्तानि दापयेत्। सावित्रीं रैवतीम् इष्टिं कूष्माण्डम् अघमर्षणम्। मृतकस्य त्रिरात्रे यः समुद्दिष्टे समश्नुते। सप्त त्रिषवणं स्नात्वा पूतो भवति ब्राह्मणः। सिद्धिम् आप्नोति विपुलाम् आपदं चैव नाप्नुयात्। यस् तु शूद्रैः सहाश्नीयाद् ब्राह्मणो ऽप्य् एकभोजने। अशौचं विधिवत् तस्य शौचमात्रं विधीयते। यस् तु वैश्यैः सहाश्नीयाद् ब्राह्मणो ऽप्य् एकभोजने। स वै त्रिरात्रं दीक्षित्वा मुच्यते तेन कर्मणा। क्षत्रियैः सह यो ऽश्नीयाद् ब्राह्मणो ऽप्य् एकभोजने। आप्लुतः सह वासोभिस् तेन मुच्येत पाप्मना। शूद्रस्य तु कुलं हन्ति वैश्यस्य पशुबान्धवान्। क्षत्रियस्य श्रियं हन्ति ब्राह्मणस्य सुवर्चसम्। प्रायश्चित्तं च शान्तिं च जुहुयात् तेन मुच्यते। सावित्रीं रैवतीम् इष्टिं कूष्माण्डम् अघमर्षणम्। अथोच्छिष्टम् अथान्योन्यं संप्राशेन् नात्र संशयः। रोचना विरजा रात्रिर् मङ्गलालम्भनानि च। युधिष्ठिरः। दानेन वर्ततेत्य् आह तपसा चैव भारत। तद् एतन् मे मनोदुःखं व्यपोह त्वं पितामह। किं स्वित् पृथिव्यां ह्य् एतन् मे भवाञ् शंसितुम् अर्हति। भीष्मः। शृणु यैर् धर्मनिरतैस् तपसा भावितात्मभिः। लोका ह्य् असंशयं प्राप्ता दानपुण्यरतैर् नृपैः। सत्कृतश् च तथात्रेयः शिष्येभ्यो ब्रह्म निर्गुणम्। उपदिश्य सदा राजन् गतो लोकान् अनुत्तमान्। शिबिर् औशीनरः प्राणान् प्रियस्य तनयस्य च। ब्राह्मणार्थम् उपाकृत्य नाकपृष्ठम् इतो गतः। प्रतर्दनः काशिपतिः प्रदाय तनयं स्वकम्। ब्राह्मणायातुलां कीर्तिम् इह चामुत्र चाश्नुते। रन्तिदेवश् च सांकृत्यो वसिष्ठाय महात्मने। अर्घ्यं प्रदाय विधिवल् लेभे लोकान् अनुत्तमान्। दिव्यं शतशलाकं च यज्ञार्थं काञ्चनं शुभम्। छत्रं देवावृधो दत्त्वा ब्राह्मणायास्थितो दिवम्। भगवान् अम्बरीषश् च ब्राह्मणायामितौजसे। प्रदाय सकलं राष्ट्रं सुरलोकम् अवाप्तवान्। सावित्रः कुण्डलं दिव्यं यानं च जनमेजयः। ब्राह्मणाय च गा दत्त्वा गतो लोकान् अनुत्तमान्। वृषादर्भिश् च राजर्षी रत्नानि विविधानि च। रम्यांश् चावसथान् दत्त्वा द्विजेभ्यो दिवम् आगमत्। निमी राष्ट्रं च वैदर्भिः कन्यां दत्त्वा महात्मने। अगस्त्याय गतः स्वर्गं सपुत्रपशुबान्धवः। जामदग्न्यश् च विप्राय भूमिं दत्त्वा महायशाः। रामो ऽक्षयांस् तथा लोकाञ् जगाम मनसो ऽधिकान्। अवर्षति च पर्जन्ये सर्वभूतानि देवराट्। वसिष्ठो जीवयाम् आस येन यातो ऽक्षयां गतिम्। रामो दाशरथिश् चैव हुत्वा यज्ञेषु वै वसु। स गतो ह्य् अक्षयान् लोकान् यस्य लोके महद् यशः। कक्षसेनश् च राजर्षिर् वसिष्ठाय महात्मने। न्यासं यथावत् संन्यस्य जगाम सुमहायशाः। करंधमस्य पौत्रस् तु मरुत्तो ऽऽविक्षितः सुतः। कन्याम् अङ्गिरसे दत्त्वा दिवम् आशु जगाम सः। ब्रह्मदत्तश् च पाञ्चाल्यो राजा धर्मभृतां वरः। निधिं शङ्खम् अनुज्ञाप्य जगाम परमां गतिम्। राजा मित्रसहश् चैव वसिष्ठाय महात्मने। मदयन्तीं प्रियां भार्यां दत्त्वा च त्रिदिवं गतः। मनोः पुत्रश् च सुद्युम्नो लिखिताय महात्मने। दण्डम् उद्धृत्य धर्मेण गतो लोकान् अनुत्तमान्। सहस्रचित्यो राजर्षिः प्राणान् इष्टान् महायशाः। ब्राह्मणार्थे परित्यज्य गतो लोकान् अनुत्तमान्। सर्वकामैश् च संपूर्णं दत्त्वा वेश्म हिरण्मयम्। मौद्गल्याय गतः स्वर्गं शतद्युम्नो महीपतिः। भक्ष्यभोज्यस्य च कृतान् राशयः पर्वतोपमान्। शाण्डिल्याय पुरा दत्त्वा समन्युर् दिवम् आस्थितः। नाम्ना च द्युतिमान् नाम शाल्वराजो महाद्युतिः। दत्त्वा राज्यम् ऋचीकाय गतो लोकान् अनुत्तमान्। मदिराश्वश् च राजर्षिर् दत्त्वा कन्यां सुमध्यमाम्। हिरण्यहस्ताय गतो लोकान् देवैर् अधिष्ठितान्। लोमपादश् च राजर्षिः शान्तां दत्त्वा सुतां प्रभुः। ऋष्यशृङ्गाय विपुलैः सर्वैः कामैर् अयुज्यत। कौत्साय दत्त्वा कन्यां तु हंसीं नाम यशस्विनीम्। गतो ऽक्षयान् अतो लोकान् राजर्षिश् च भगीरथः। दत्त्वा शतसहस्रं तु गवां राजा भगीरथः। सवत्सानां कोहलाय गतो लोकान् अनुत्तमान्। एते चान्ये च बहवो दानेन तपसा च ह। युधिष्ठिर गताः स्वर्गं निवर्तन्ते पुनः पुनः। तेषां प्रतिष्ठिता कीर्तिर् यावत् स्थास्यति मेदिनी। गृहस्थैर् दानतपसा यैर् लोका वै विनिर्जिताः। शिष्टानां चरितं ह्य् एतत् कीर्तितं मे युधिष्ठिर। दानयज्ञप्रजासर्गैर् एते हि दिवम् आस्थिताः। दत्त्वा तु सततं ते ऽस्तु कौरवाणां धुरंधर। दानयज्ञक्रियायुक्ता बुद्धिर् धर्मोपचायिनी। यत्र ते नृपशार्दूल संदेहो वै भविष्यति। युधिष्ठिरः। श्वः प्रभाते हि वक्ष्यामि संध्या हि समुपस्थिता। श्रुतं मे भवतस् तात सत्यव्रतपराक्रम। दानधर्मेण महता ये प्राप्तास् त्रिदिवं नृपाः। इमांस् तु श्रोतुम् इच्छामि धर्मान् धर्मभृतां वर। दानं कतिविधं देयं किं तस्य च फलं लभेत्। कथं केभ्यश् च धर्म्यं च दानं दातव्यम् इष्यते। भीष्मः। कैः कारणैः कतिविधं श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः। शृणु तत्त्वेन कौन्तेय दानं प्रति ममानघ। यथा दानं प्रदातव्यं सर्ववर्णेषु भारत। धर्माद् अर्थाद् भयात् कामात् कारुण्याद् इति भारत। दानं पञ्चविधं ज्ञेयं कारणैर् यैर् निबोध तत्। इह कीर्तिम् अवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम्। इति दानं प्रदातव्यं ब्राह्मणेभ्यो ऽनसूयता। ददाति वा दास्यति वा मह्यं दत्तम् अनेन वा। इत्य् अर्थिभ्यो निशम्यैवं सर्वं दातव्यम् अर्थिने। नास्याहं न मदीयो ऽयं पापं कुर्याद् विमानितः। इति दद्याद् भयाद् एव दृढं मूढाय पण्डितः। प्रियो मे ऽयं प्रियो ऽस्याहम् इति संप्रेक्ष्य बुद्धिमान्। वयस्यायैवम् अक्लिष्टं दानं दद्याद् अतन्द्रितः। दीनश् च याचते चायम् अल्पेनापि हि तुष्यति। इति दद्याद् दरिद्राय कारुण्याद् इति सर्वथा। इति पञ्चविधं दानं पुण्यकीर्तिविवर्धनम्। यथाशक्त्या प्रदातव्यम् एवम् आह प्रजापतिः।

evaṃ saṃpūjitaṃ rakṣo vipraṃ taṃ pratyapūjayat. sakhāyam akaroc cainaṃ saṃyojyārthair mumoca ha. yudhiṣṭhiraḥ. janma mānuṣyakaṃ prāpya karmakṣetraṃ sudurlabham. śreyorthinā daridreṇa kiṃ kartavyaṃ pitāmaha. dānānām uttamaṃ yac ca deyaṃ yac ca yathā yathā. vaiśaṃpāyanaḥ. mānyān pūjyāṃś ca gāṅgeya rahasyaṃ vaktum arhasi. evaṃ pṛṣṭo narendreṇa pāṇḍavena yaśasvinā. bhīṣmaḥ. dharmāṇāṃ paramaṃ guhyaṃ bhīṣmaḥ provāca pārthivam. śṛṇuṣvāvahito rājan dharmaguhyāni bhārata. yathā hi bhagavān vyāsaḥ purā kathitavān mayi. devaguhyam idaṃ rājan yamenākliṣṭakarmaṇā. niyamasthena yuktena tapaso mahataḥ phalam. yena yaḥ prīyate devaḥ prīyante pitaras tathā. ṛṣayaḥ pramathāḥ śrīś ca citragupto diśāṃ gajāḥ. ṛṣidharmaḥ smṛto yatra sarahasyo mahāphalaḥ. mahādānaphalaṃ caiva sarvayajñaphalaṃ tathā. yaś caitad evaṃ jānīyāj jñātvā vā kurute 'nagha. sa doṣo doṣavāṃś ceha tair guṇaiḥ saha yujyate. daśasūnāsamaṃ cakraṃ daśacakrasamo dhvajaḥ. daśadhvajasamā veśyā daśaveśyāsamo nṛpaḥ. ardhenaitāni sarvāṇi nṛpatiḥ kathyate 'dhikaḥ. trivargasahitaṃ śāstraṃ pavitraṃ puṇyalakṣaṇam. dharmavyākaraṇaṃ puṇyaṃ rahasyaśravaṇaṃ mahat. śrotavyaṃ dharmasaṃyuktaṃ vihitaṃ tridaśaiḥ svayam. pitṝṇāṃ yatra guhyāni procyante śrāddhakarmaṇi. devatānāṃ ca sarveṣāṃ rahasyaṃ kathyate 'khilam. ṛṣidharmaḥ smṛto yatra sarahasyo mahāphalaḥ. mahāyajñaphalaṃ caiva sarvadānaphalaṃ tathā. ye paṭhanti sadā martyā yeṣāṃ caivopatiṣṭhati. śrutvā ca phalam ācaṣṭe svayaṃ nārāyaṇaḥ prabhuḥ. gavāṃ phalaṃ tīrthaphalaṃ yajñānāṃ caiva yat phalam. etat phalam avāpnoti yo naro 'tithipūjakaḥ. śrotāraḥ śraddadhānāś ca yeṣāṃ śuddhaṃ ca mānasam. teṣāṃ vyaktaṃ jitā lokāḥ śraddadhānena sādhunā. mucyate kilbiṣāc caiva na sa pāpena lipyate. dharmaṃ ca labhate nityaṃ pretyalokagato naraḥ. kasya cit tv atha kālasya devadūto yadṛcchayā. sthito hy antarhito bhūtvā paryabhāṣata vāsavam. yau tau kāmaguṇopetāv aśvinau bhiṣajāṃ varau. ājñayāhaṃ tayoḥ prāptaḥ sanarān pitṛdevatān. kasmād dhi maithunaṃ śrāddhe dātur bhoktuś ca varjitam. kimarthaṃ ca trayaḥ piṇḍāḥ pravibhaktāḥ pṛthak pṛthak. prathamaḥ kasya dātavyo madhyamaḥ kva ca gacchati. uttaraś ca smṛtaḥ kasya etad icchāmi veditum. śraddadhānena dūtena bhāṣitaṃ dharmasaṃhitam. pitaraḥ. pūrvasthās tridaśāḥ sarve pitaraḥ pūjya khecaram. svāgataṃ te 'stu bhadraṃ te śrūyatāṃ khecarottama. gūḍhārthaḥ paramaḥ praśno bhavatā samudīritaḥ. śrāddhaṃ dattvā ca bhuktvā ca puruṣo yaḥ striyaṃ vrajet. pitaras tasya taṃ māsaṃ tasmin retasi śerate. pravibhāgaṃ tu piṇḍānāṃ pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ. piṇḍo hy adhastād gacchaṃs tu apa āviśya bhāvayet. piṇḍaṃ tu madhyamaṃ tatra patnī tv ekā samaśnute. piṇḍas tṛtīyo yas teṣāṃ taṃ dadyāj jātavedasi. eṣa śrāddhavidhiḥ prokto yathā dharmo na lupyate. pitaras tasya tuṣyanti prahṛṣṭamanasaḥ sadā. devadūtaḥ. prajā vivardhate cāsya akṣayaṃ copatiṣṭhati. ānupūrvyeṇa piṇḍānāṃ pravibhāgaḥ pṛthak pṛthak. pitṝṇāṃ triṣu sarveṣāṃ niruktaṃ kathitaṃ tvayā. ekaḥ samuddhṛtaḥ piṇḍo hy adhastāt kasya gacchati. kaṃ vā prīṇayate devaṃ kathaṃ tārayate pitṝn. madhyamaṃ tu tadā patnī bhuṅkte 'nujñātam eva hi. kimarthaṃ pitaras tasya kavyam eva ca bhuñjate. atra yas tv antimaḥ piṇḍo gacchate jātavedasam. bhavate kā gatis tasya kaṃ vā samanugacchati. etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ piṇḍeṣu triṣu yā gatiḥ. pitaraḥ. phalaṃ vṛttiṃ ca mārgaṃ ca yaś cainaṃ pratipadyate. sumahān eṣa praśno vai yas tvayā samudīritaḥ. rahasyam adbhutaṃ cāpi pṛṣṭāḥ sma gaganecara. etad eva praśaṃsanti devāś ca munayas tathā. te 'py evaṃ nābhijānanti pitṛkāryaviniścayam. varjayitvā mahātmānaṃ cirajīvinam uttamam. pitṛbhaktas tu yo vipro varalabdho mahāyaśāḥ. trayāṇām api piṇḍānāṃ śrutvā bhagavato gatim. devadūtena yaḥ pṛṣṭaḥ śrāddhasya vidhiniścayaḥ. gatis trayāṇāṃ piṇḍānāṃ śṛṇuṣvāvahito mama. apo gacchati yo hy atra śaśinaṃ hy eṣa prīṇayet. śaśī prīṇayate devān pitṝṃś caiva mahāmate. bhuṅkte tu patnī yaṃ caiṣām anujñātā tu madhyamam. putrakāmāya putraṃ tu prayacchanti pitāmahāḥ. havyavāhe tu yaḥ piṇḍo dīyate tan nibodha me. pitaras tena tṛpyanti prītāḥ kāmān diśanti ca. etat te kathitaṃ sarvaṃ triṣu piṇḍeṣu yā gatiḥ. ṛtvig yo yajamānasya pitṛtvam anugacchati. tasminn ahani manyante parihāryaṃ hi maithunam. śucinā tu sadā śrāddhaṃ bhoktavyaṃ khecarottama. ye mayā kathitā doṣās te tathā syur na cānyathā. tasmāt snātaḥ śuciḥ kṣāntaḥ śrāddhaṃ bhuñjīta vai dvijaḥ. prajā vivardhate cāsya yaś caivaṃ saṃprayacchati. tato vidyutprabho nāma ṛṣir āha mahātapāḥ. ādityatejasā tasya tulyaṃ rūpaṃ prakāśate. sa ca dharmarahasyāni śrutvā śakram athābravīt. tiryagyonigatān sattvān martyā hiṃsanti mohitāḥ. kīṭān pipīlikān sarpān meṣān samṛgapakṣiṇaḥ. kilbiṣaṃ subahu prāptāḥ kiṃ svid eṣāṃ pratikriyā. tato devagaṇāḥ sarve ṛṣayaś ca tapodhanāḥ. śakraḥ. pitaraś ca mahābhāgāḥ pūjayanti sma taṃ munim. kurukṣetraṃ gayāṃ gaṅgāṃ prabhāsaṃ puṣkarāṇi ca. etāni manasā dhyātvā avagāhet tato jalam. tathā mucyati pāpena rāhuṇā candramā yathā. tryahaṃ snātaḥ sa bhavati nirāhāraś ca vartate. spṛśate yo gavāṃ pṛṣṭhaṃ vāladhiṃ ca namasyati. tato vidyutprabho vākyam abhyabhāṣata vāsavam. ayaṃ sūkṣmataro dharmas taṃ nibodha śatakrato. ghṛṣṭo vaṭakaṣāyeṇa anuliptaḥ priyaṅguṇā. kṣīreṇa ṣaṣṭikān bhuktvā sarvapāpaiḥ pramucyate. śrūyatāṃ cāparaṃ guhyaṃ rahasyam ṛṣicintitam. śrutaṃ me bhāṣamāṇasya sthāṇoḥ sthāne bṛhaspateḥ. rudreṇa saha deveśa tan nibodha śacīpate. parvatārohaṇaṃ kṛtvā ekapādo vibhāvasum. nirīkṣeta nirāhāra ūrdhvabāhuḥ kṛtāñjaliḥ. tapasā mahatā yukta upavāsaphalaṃ labhet. raśmibhis tāpito 'rkasya sarvapāpam apohati. grīṣmakāle 'tha vā śīte evaṃ pāpam apohati. tataḥ pāpāt pramuktasya dyutir bhavati śāśvatī. tejasā sūryavad dīpto bhrājate somavat punaḥ. madhye tridaśavargasya devarājaḥ śatakratuḥ. uvāca madhuraṃ vākyaṃ bṛhaspatim anuttamam. dharmaguhyaṃ tu bhagavān mānuṣāṇāṃ sukhāvaham. bṛhaspatiḥ. sarahasyāś ca ye doṣās tān yathāvad udīraya. pratimehanti ye sūryam anilaṃ dviṣate ca ye. havyavāhe pradīpte ca samidhaṃ ye na juhvati. bālavatsāṃ ca ye dhenuṃ duhanti kṣīrakāraṇāt. teṣāṃ doṣān pravakṣyāmi tān nibodha śacīpate. bhānumān anilaś caiva havyavāhaś ca vāsava. lokānāṃ mātaraś caiva gāvaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā. lokāṃs tārayituṃ śaktā martyeṣv eteṣu devatāḥ. sarve bhavantaḥ śṛṇvantu ekaikaṃ dharmaniścayam. varṣāṇi ṣaḍaśītiṃ tu durvṛttāḥ kulapāṃsanāḥ. striyaḥ sarvāś ca durvṛttāḥ pratimehanti yā ravim. aniladveṣiṇaḥ śakra garbhasthā cyavate prajā. havyavāhasya dīptasya samidhaṃ ye na juhvati. agnikāryeṣu vai teṣāṃ havyaṃ nāśnāti pāvakaḥ. kṣīraṃ tu bālavatsānāṃ ye pibantīha mānavāḥ. na teṣāṃ kṣīrapāḥ ke cij jāyante kulavardhanāḥ. prajākṣayeṇa yujyante kulavaṃśakṣayeṇa ca. evam etat purā dṛṣṭaṃ kulavṛddhair dvijātibhiḥ. tasmād varjyāni varjyāni kāryaṃ kāryaṃ ca nityaśaḥ. bhūtikāmena martyena satyam etad bravīmi te. tataḥ sarve mahābhāgā devatāḥ samarudgaṇāḥ. ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pṛcchanti sma pitṝṃs tataḥ. pitaraḥ kena tuṣyanti martyānām alpacetasām. akṣayaṃ ca kathaṃ dānaṃ bhavec caivordhvadehikam. ānṛṇyaṃ vā kathaṃ martyā gaccheyuḥ kena karmaṇā. pitaraḥ. etad icchāmahe śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi naḥ. nyāyato vai mahābhāgāḥ saṃśayaḥ samudāhṛtaḥ. śrūyatāṃ yena tuṣyāmo martyānāṃ sādhukarmaṇām. nīlaṣaṇḍapramokṣeṇa amāvāsyāṃ tilodakaiḥ. varṣāsu dīpakaiś caiva pitṝṇām anṛṇo bhavet. akṣayaṃ nirvyalīkaṃ ca dānam etan mahāphalam. asmākaṃ paritoṣaś ca akṣayaḥ parikīrtyate. śraddadhānāś ca ye martyā āhariṣyanti saṃtatim. durgāt te tārayiṣyanti narakāt prapitāmahān. pitṝṇāṃ bhāṣitaṃ śrutvā hṛṣṭaromā tapodhanaḥ. vṛddhagārgyo mahātejās tān evaṃ vākyam abravīt. ke guṇā nīlaṣaṇḍasya pramuktasya tapodhanāḥ. varṣāsu dīpadānena tathaiva ca tilodakaiḥ. pitaraḥ. nīlaṣaṇḍasya lāṅgūlaṃ toyam abhyuddhared yadi. ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi pitaras tena tarpitāḥ. yas tu śṛṅgagataṃ paṅkaṃ kūlād uddhṛtya tiṣṭhati. pitaras tena gacchanti somalokam asaṃśayam. varṣāsu dīpadānena śaśivac chobhate naraḥ. tamorūpaṃ na tasyāsti dīpakaṃ yaḥ prayacchati. amāvāsyāṃ tu ye martyāḥ prayacchanti tilodakam. pātram audumbaraṃ gṛhya madhumiśraṃ tapodhana. kṛtaṃ bhavati taiḥ śrāddhaṃ sarahasyaṃ yathārthavat. hṛṣṭapuṣṭamanās teṣāṃ prajā bhavati nityadā. kulavaṃśasya vṛddhis tu piṇḍadasya phalaṃ bhavet. śraddadhānas tu yaḥ kuryāt pitṝṇām anṛṇo bhavet. evam eṣa samuddiṣṭaḥ śrāddhakālakramas tathā. bhīṣmaḥ. vidhiḥ pātraṃ phalaṃ caiva yathāvad anukīrtitam. kena te ca bhavet prītiḥ kathaṃ tuṣṭiṃ tu gacchasi. iti pṛṣṭaḥ surendreṇa provāca harir avyayaḥ. brāhmaṇānāṃ parīvādo mama vidveṣaṇaṃ mahat. brāhmaṇaiḥ pūjitair nityaṃ pūjito 'haṃ na saṃśayaḥ. nityābhivādyā viprendrā bhuktvā pādau tathātmanaḥ. teṣāṃ tuṣyāmi martyānāṃ yaś cakre ca baliṃ haret. vāmanaṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā varāhaṃ ca jalotthitam. uddhṛtāṃ dharaṇīṃ caiva mūrdhnā dhārayate tu yaḥ. na teṣām aśubhaṃ kiṃ cit kalmaṣaṃ copapadyate. aśvatthaṃ rocanāṃ gāṃ ca pūjayed yo naraḥ sadā. pūjitaṃ ca jagat tena sadevāsuramānuṣam. tena rūpeṇa teṣāṃ ca pūjāṃ gṛhṇāmi tattvataḥ. pūjā mamaiṣā nāsty anyā yāval lokāḥ pratiṣṭhitāḥ. anyathā hi vṛthā martyāḥ pūjayanty alpabuddhayaḥ. indraḥ. nāhaṃ tat pratigṛhṇāmi na sā tuṣṭikarī mama. cakraṃ pādau varāhaṃ ca brāhmaṇaṃ cāpi vāmanam. uddhṛtāṃ dharaṇīṃ caiva kimarthaṃ tvaṃ praśaṃsasi. bhavān sṛjati bhūtāni bhavān saṃharati prajāḥ. bhīṣmaḥ. prakṛtiḥ sarvabhūtānāṃ samartyānāṃ sanātanī. saṃprahasya tato viṣṇur idaṃ vacanam abravīt. cakreṇa nihatā daityāḥ padbhyāṃ krāntā vasuṃdharā. vārāhaṃ rūpam āsthāya uddhṛtā ca vasuṃdharā. vāmanaṃ rūpam āsthāya jito rājā mayā baliḥ. parituṣṭo bhavāmy evaṃ mānuṣāṇāṃ mahātmanām. tan māṃ ye pūjayiṣyanti nāsti teṣāṃ parābhavaḥ. api vā brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā brahmacāriṇam āgatam. brāhmaṇāyāhutiṃ dattvā amṛtaṃ tasya bhojanam. aindrīṃ saṃdhyām upāsitvā ādityābhimukhaḥ sthitaḥ. sarvatīrtheṣu sa snāto mucyate sarvakilbiṣaiḥ. etad vaḥ kathitaṃ guhyam akhilena tapodhanāḥ. baladevaḥ. saṃśayaṃ pṛcchamānānāṃ kiṃ bhūyaḥ kathayāmy aham. śrūyatāṃ paramaṃ guhyaṃ mānuṣāṇāṃ sukhāvaham. ajānanto yad abudhāḥ kliśyante bhūtapīḍitāḥ. kalya utthāya yo martyaḥ spṛśed gāṃ vai ghṛtaṃ dadhi. sarṣapaṃ ca priyaṅguṃ ca kalmaṣāt pratimucyate. bhūtāni caiva sarvāṇi agrataḥ pṛṣṭhato 'pi vā. ucchiṣṭaṃ vāpi cchidreṣu varjayanti tapodhanāḥ. devāḥ. pragṛhyaudumbaraṃ pātraṃ toyapūrṇam udaṅmukhaḥ. upavāsaṃ tu gṛhṇīyād yad vā saṃkalpayed vratam. devatās tasya tuṣyanti kāmikaṃ cāpi sidhyati. anyathā hi vṛthā martyāḥ kurvate svalpabuddhayaḥ. upavāse balau cāpi tāmrapātraṃ viśiṣyate. balir bhikṣā tathārghyaṃ ca pitṝṇāṃ ca tilodakam. tāmrapātreṇa dātavyam anyathālpaphalaṃ bhavet. guhyam etat samuddiṣṭaṃ yathā tuṣyanti devatāḥ. dharmaḥ. rājapauruṣike vipre ghāṇṭike paricārake. gorakṣake vāṇijake tathā kārukuśīlave. mitradruhy anadhīyāne yaś ca syād vṛṣalīpatiḥ. eteṣu daivaṃ pitryaṃ vā na deyaṃ syāt kathaṃ cana. piṇḍadās tasya hīyante na ca prīṇāti vai pitṝn. atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate. pitaras tasya devāś ca agnayaś ca tathaiva hi. nirāśāḥ pratigacchanti atither apratigrahāt. strīghnair goghnaiḥ kṛtaghnaiś ca brahmaghnair gurutalpagaiḥ. agniḥ. tulyadoṣo bhavaty ebhir yasyātithir anarcitaḥ. pādam udyamya yo martyaḥ spṛśed gāś ca sudurmatiḥ. brāhmaṇaṃ vā mahābhāgaṃ dīpyamānaṃ tathānalam. tasya doṣān pravakṣyāmi tac chṛṇudhvaṃ samāhitāḥ. divaṃ spṛśaty aśabdo 'sya trasyanti pitaraś ca vai. vaimanasyaṃ ca devānāṃ kṛtaṃ bhavati puṣkalam. pāvakaś ca mahātejā havyaṃ na pratigṛhṇati. ājanmanāṃ śataṃ caiva narake pacyate tu saḥ. niṣkṛtiṃ ca na tasyāpi anumanyanti karhi cit. tasmād gāvo na pādena spraṣṭavyā vai kadā cana. brāhmaṇaś ca mahātejā dīpyamānas tathānalaḥ. śraddadhānena martyena ātmano hitam icchatā. viśvāmitraḥ. ete doṣā mayā proktās triṣu yaḥ pādam utsṛjet. śrūyatāṃ paramaṃ guhyaṃ rahasyaṃ dharmasaṃhitam. paramānnena yo dadyāt pitṝṇām aupahārikam. gajacchāyāyāṃ pūrvasyāṃ kutupe dakṣiṇāmukhaḥ. yadā bhādrapade māsi bhavate bahule maghā. śrūyatāṃ tasya dānasya yādṛśo guṇavistaraḥ. kṛtaṃ tena mahac chrāddhaṃ varṣāṇīha trayodaśa. gāvaḥ. bahule samaṅge hy akutobhaye ca. kṣeme ca saṃkhyeva hi bhūyasī ca. yathā purā brahmapure savatsā. śatakrator vajradharasya yajñe. bhūyaś ca yā viṣṇupade sthitā yā. vibhāvasoś cāpi pathe sthitā yā. devāś ca sarve saha nāradena. prakurvate sarvasaheti nāma. mantreṇaitenābhivandeta yo vai. vimucyate pāpakṛtena karmaṇā. lokān avāpnoti puraṃdarasya. gavāṃ phalaṃ candramaso dyutiṃ ca. etaṃ hi mantraṃ tridaśābhijuṣṭaṃ. paṭheta yaḥ parvasu goṣṭhamadhye. na tasya pāpaṃ na bhayaṃ na śokaḥ. bhīṣmaḥ. sahasranetrasya ca yāti lokam. atha sapta mahābhāgā ṛṣayo lokaviśrutāḥ. vasiṣṭhapramukhāḥ sarve brahmāṇaṃ padmasaṃbhavam. pradakṣiṇam abhikramya sarve prāñjalayaḥ sthitāḥ. uvāca vacanaṃ teṣāṃ vasiṣṭho brahmavittamaḥ. sarvaprāṇihitaṃ praśnaṃ brahmakṣetre viśeṣataḥ. dravyahīnāḥ kathaṃ martyā daridrāḥ sādhuvṛttayaḥ. prāpnuvantīha yajñasya phalaṃ keneha karmaṇā. etac chrutvā vacas teṣāṃ brahmā vacanam abravīt. aho praśno mahābhāgā gūḍhārthaḥ paramaḥ śubhaḥ. sūkṣmaḥ śreyāṃś ca martyānāṃ bhavadbhiḥ samudāhṛtaḥ. śrūyatāṃ sarvam ākhyāsye nikhilena tapodhanāḥ. yathā yajñaphalaṃ martyo labhate nātra saṃśayaḥ. pauṣamāsasya śukle vai yadā yujyeta rohiṇī. tena nakṣatrayogena ākāśaśayano bhavet. ekavastraḥ śuciḥ snātaḥ śraddadhānaḥ samāhitaḥ. somasya raśmayaḥ pītvā mahāyajñaphalaṃ labhet. etad vaḥ paramaṃ guhyaṃ kathitaṃ dvijasattamāḥ. vibhāvasuḥ. yan māṃ bhavantaḥ pṛcchanti sūkṣmatattvārthadarśinaḥ. salilasyāñjaliṃ pūrṇam akṣatāś ca ghṛtottarāḥ. somasyottiṣṭhamānasya taj jalaṃ cākṣatāṃś ca tān. sthito hy abhimukho martyaḥ paurṇamāsyāṃ baliṃ haret. agnikāryaṃ kṛtaṃ tena hutāś cāsyāgnayas trayaḥ. vanaspatiṃ ca yo hanyād amāvāsyām abuddhimān. api hy ekena patreṇa lipyate brahmahatyayā. dantakāṣṭhaṃ tu yaḥ khāded amāvāsyām abuddhimān. hiṃsitaś candramās tena pitaraś codvijanti ca. havyaṃ na tasya devāś ca pratigṛhṇanti parvasu. śrīḥ. kupyante pitaraś cāsya kule vaṃśo 'sya hīyate. prakīrṇaṃ bhājanaṃ yatra pānabhāṇḍam athāsanam. yoṣitaś caiva hanyante kaśmalopahate gṛhe. devatāḥ pitaraś caiva utsave parvaṇīṣu vā. nirāśāḥ pratigacchanti kaśmalopahatād gṛhāt. aṅgirāḥ. yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇaṃ dadyād dīpaṃ karañjake. gārgyaḥ. suvarcalāmūlahastaḥ prajā tasya vivardhate. ātithyaṃ satataṃ kuryād dīpaṃ dadyāt pratiśraye. varjayāno divāsvapnaṃ na ca māṃsāni bhakṣayet. gobrāhmaṇaṃ na hiṃsyāc ca puṣkarāṇi ca kīrtayet. eṣa śreṣṭhatamo dharmaḥ sarahasyo mahāphalaḥ. api kratuśatair iṣṭvā kṣayaṃ gacchati tad dhaviḥ. na tu kṣīyanti te dharmāḥ śraddadhānaiḥ prayojitāḥ. idaṃ ca paramaṃ guhyaṃ sarahasyaṃ nibodhata. śrāddhakalpe ca daive ca tairthike parvaṇīṣu ca. rajasvalā ca yā nārī śvitrikāputrikā ca yā. etābhiś cakṣuṣā dṛṣṭaṃ havir nāśnanti devatāḥ. pitaraś ca na tuṣyanti varṣāṇy asya trayodaśa. śuklavāsāḥ śucir bhūtvā brāhmaṇān svasti vācayet. dhaumyaḥ. kīrtayed bhārataṃ caiva tathā syād akṣayaṃ haviḥ. bhinnabhāṇḍaṃ ca khaṭvāṃ ca kukkuṭaṃ śunakaṃ tathā. apraśastāni sarvāṇi yaś ca vṛkṣo gṛheruhaḥ. bhinnabhāṇḍe kaliṃ prāhuḥ khaṭvāyāṃ tu dhanakṣayaḥ. kukkuṭe śunake caiva havir nāśnanti devatāḥ. vṛkṣamūle dhruvaṃ sattvaṃ tasmād vṛkṣaṃ na ropayet. jamadagniḥ. yo yajed aśvamedhena vājapeyaśatena ha. avākśirā vā lambeta satraṃ vā sphītam āharet. na cāsya hṛdayaṃ śuddhaṃ narakaṃ sa dhruvaṃ vrajet. tulyaṃ yajñaś ca satyaṃ ca hṛdayasya ca śuddhatā. śuddhena manasā dattvā saktuprasthaṃ dvijātaye. vāyuḥ. brahmalokam anuprāptaḥ paryāptaṃ tannidarśanam. kiṃ cid dharmaṃ pravakṣyāmi mānuṣāṇāṃ sukhāvaham. sarahasyāś ca ye doṣās tāñ śṛṇudhvaṃ samāhitāḥ. agnikāryaṃ ca kartavyaṃ paramānnena bhojanam. dīpakaś cāpi kartavyaḥ pitṝṇāṃ satilodakaḥ. etena vidhinā martyaḥ śraddadhānaḥ samāhitaḥ. caturo vārṣikān māsān yo dadāti tilodakam. bhojanaṃ ca yathāśaktyā brāhmaṇe vedapārage. paśubandhaśatasyeha phalaṃ prāpnoti puṣkalam. idaṃ caivāparaṃ guhyam apraśastaṃ nibodhata. agnes tu vṛṣalo netā havir mūḍhāś ca yoṣitaḥ. manyate dharma eveti sa cādharmeṇa lipyate. agnayas tasya kupyanti śūdrayoniṃ sa gacchati. pitaraś ca na tuṣyanti saha devair viśeṣataḥ. prāyaścittaṃ tu yat tatra bruvatas tan nibodha me. yat kṛtvā tu naraḥ samyak sukhī bhavati vijvaraḥ. gavāṃ mūtrapurīṣeṇa payasā ca ghṛtena ca. agnikāryaṃ tryahaṃ kuryān nirāhāraḥ samāhitaḥ. tataḥ saṃvatsare pūrṇe pratigṛhṇanti devatāḥ. hṛṣyanti pitaraś cāsya śrāddhakāla upasthite. eṣa hy adharmo dharmaś ca rahasyaḥ saṃprakīrtitaḥ. lomaśaḥ. martyānāṃ svargakāmānāṃ pretya svargasukhāvahaḥ. paradāreṣu ye saktā akṛtvā dārasaṃgraham. nirāśāḥ pitaras teṣāṃ śrāddhakāle bhavanti vai. paradāraratir yaḥ syād yaś ca vandhyām upāsate. brahmasvaṃ harate yaś ca samadoṣā bhavanti te. asaṃbhāṣyā bhavanty ete pitṝṇāṃ nātra saṃśayaḥ. devatāḥ pitaraś caiṣāṃ nābhinandanti tad dhaviḥ. tasmāt parasya vai dārāṃs tyajed vandhyāṃ ca yoṣitam. brahmasvaṃ hi na hartavyam ātmano hitam icchatā. śrūyatāṃ cāparaṃ guhyaṃ rahasyaṃ dharmasaṃhitam. śraddadhānena kartavyaṃ gurūṇāṃ vacanaṃ sadā. dvādaśyāṃ paurṇamāsyāṃ ca māsi māsi ghṛtākṣatam. brāhmaṇebhyaḥ prayaccheta tasya puṇyaṃ nibodhata. somaś ca vardhate tena samudraś ca mahodadhiḥ. aśvamedhacaturbhāgaṃ phalaṃ sṛjati vāsavaḥ. dānenaitena tejasvī vīryavāṃś ca bhaven naraḥ. prītaś ca bhagavān soma iṣṭān kāmān prayacchati. śrūyatāṃ cāparo dharmaḥ sarahasyo mahāphalaḥ. imaṃ kaliyugaṃ prāpya manuṣyāṇāṃ sukhāvahaḥ. kalyam utthāya yo martyaḥ snātaḥ śuklena vāsasā. tilapātraṃ prayaccheta brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ. tilodakaṃ ca yo dadyāt pitṝṇāṃ madhunā saha. dīpakaṃ kṛsaraṃ caiva śrūyatāṃ tasya tat phalam. tilapātre phalaṃ prāha bhagavān pākaśāsanaḥ. gopradānaṃ ca yaḥ kuryād bhūmidānaṃ ca śāśvatam. agniṣṭomaṃ ca yo yajñaṃ yajeta bahudakṣiṇam. tilapātraṃ sahaitena samaṃ manyanti devatāḥ. tilodakaṃ sadā śrāddhe manyante pitaro 'kṣayam. dīpe ca kṛsare caiva tuṣyante 'sya pitāmahāḥ. svarge ca pitṛloke ca pitṛdevābhipūjitam. evam etan mayoddiṣṭam ṛṣidṛṣṭaṃ purātanam. bhīṣmaḥ. tatas tv ṛṣigaṇāḥ sarve pitaraś ca sadevatāḥ. arundhatīṃ tapovṛddhām apṛcchanta samāhitāḥ. samānaśīlāṃ vīryeṇa vasiṣṭhasya mahātmanaḥ. tvatto dharmarahasyāni śrotum icchāmahe vayam. arundhatī. yat te guhyatamaṃ bhadre tat prabhāṣitum arhasi. tapovṛddhir mayā prāptā bhavatāṃ smaraṇena vai. bhavatāṃ ca prasādena dharmān vakṣyāmi śāśvatān. saguhyān sarahasyāṃś ca tāñ śṛṇudhvam aśeṣataḥ. śraddadhāne prayoktavyā yasya śuddhaṃ tathā manaḥ. aśraddadhāno mānī ca brahmahā gurutalpagaḥ. asaṃbhāṣyā hi catvāro naiṣāṃ dharmaṃ prakāśayet. ahany ahani yo dadyāt kapilāṃ dvādaśīḥ samāḥ. māsi māsi ca satreṇa yo yajeta sadā naraḥ. gavāṃ śatasahasraṃ ca yo dadyāj jyeṣṭhapuṣkare. na tad dharmaphalaṃ tulyam atithir yasya tuṣyati. śrūyatāṃ cāparo dharmo manuṣyāṇāṃ sukhāvahaḥ. śraddadhānena kartavyaḥ sarahasyo mahāphalaḥ. kalyam utthāya gomadhye gṛhya darbhān sahodakān. niṣiñceta gavāṃ śṛṅge mastakena ca taj jalam. pratīccheta nirāhāras tasya dharmaphalaṃ śṛṇu. śrūyante yāni tīrthāni triṣu lokeṣu kāni cit. siddhacāraṇajuṣṭāni sevitāni maharṣibhiḥ. abhiṣekaḥ samas teṣāṃ gavāṃ śṛṅgodakasya ca. sādhu sādhv iti coddiṣṭaṃ daivataiḥ pitṛbhis tathā. pitāmahaḥ. bhūtaiś caiva susaṃhṛṣṭaiḥ pūjitā sāpy arundhatī. aho dharmo mahābhāge sarahasya udāhṛtaḥ. yamaḥ. varaṃ dadāmi te dhanye tapas te vardhatāṃ sadā. ramaṇīyā kathā divyā yuṣmatto yā mayā śrutā. śrūyatāṃ citraguptasya bhāṣitaṃ mama ca priyam. rahasyaṃ dharmasaṃyuktaṃ śakyaṃ śrotuṃ maharṣibhiḥ. śraddadhānena martyena ātmano hitam icchatā. na hi puṇyaṃ tathā pāpaṃ kṛtaṃ kiṃ cid vinaśyati. parvakāle ca yat kiṃ cid ādityaṃ cādhitiṣṭhati. pretalokaṃ gate martye tat tat sarvaṃ vibhāvasuḥ. pratijānāti puṇyātmā tac ca tatropayujyate. kiṃ cid dharmaṃ pravakṣyāmi citraguptamataṃ śubham. pānīyaṃ caiva dīpaṃ ca dātavyaṃ satataṃ tathā. upānahau ca cchatraṃ ca kapilā ca yathātatham. puṣkare kapilā deyā brāhmaṇe vedapārage. agnihotraṃ ca yatnena sarvaśaḥ pratipālayet. ayaṃ caivāparo dharmaś citraguptena bhāṣitaḥ. phalam asya pṛthaktvena śrotum arhanti sattamāḥ. pralayaṃ sarvabhūtaiś ca gantavyaṃ kālaparyayāt. tatra durgam anuprāptāḥ kṣuttṛṣṇāparipīḍitāḥ. dahyamānā vipacyante na tatrāsti palāyanam. andhakāraṃ tamo ghoraṃ praviśanty alpabuddhayaḥ. tatra dharmaṃ pravakṣyāmi yena durgāṇi saṃtaret. alpavyayaṃ mahārthaṃ ca pretya caiva sukhodayam. pānīyasya guṇā divyāḥ pretaloke viśeṣataḥ. tatra puṇyodakā nāma nadī teṣāṃ vidhīyate. akṣayaṃ salilaṃ tatra śītalaṃ hy amṛtopamam. sa tatra toyaṃ pibati pānīyaṃ yaḥ prayacchati. pradīpasya pradānena śrūyatāṃ guṇavistaraḥ. tamondhakāraṃ niyataṃ dīpado na prapaśyati. prabhāṃ cāsya prayacchanti somabhāskarapāvakāḥ. devatāś cāsya manyante vimalāḥ sarvatodiśaḥ. dyotate ca yathādityaḥ pretalokagato naraḥ. tasmād dīpaḥ pradātavyaḥ pānīyaṃ ca viśeṣataḥ. kapilāṃ ye prayacchanti brāhmaṇe vedapārage. puṣkare ca viśeṣeṇa śrūyatāṃ tasya yat phalam. gośataṃ savṛṣaṃ tena dattaṃ bhavati śāśvatam. pāpaṃ karma ca yat kiṃ cid brahmahatyāsamaṃ bhavet. śodhayet kapilā hy ekā pradattaṃ gośataṃ yathā. tasmāt tu kapilā deyā kaumudyāṃ jyeṣṭhapuṣkare. na teṣāṃ viṣamaṃ kiṃ cin na duḥkhaṃ na ca kaṇṭakāḥ. upānahau ca yo dadyāt pātrabhūte dvijottame. chatradāne sukhāṃ chāyāṃ labhate paralokagaḥ. na hi dattasya dānasya nāśo 'stīha kadā cana. citraguptamataṃ śrutvā hṛṣṭaromā vibhāvasuḥ. uvāca devatāḥ sarvāḥ pitṝṃś caiva mahādyutiḥ. śrutaṃ hi citraguptasya dharmaguhyaṃ mahātmanaḥ. śraddadhānāś ca ye martyā brāhmaṇeṣu mahātmasu. dānam etat prayacchanti na teṣāṃ vidyate bhayam. dharmadoṣās tv ime pañca yeṣāṃ nāstīha niṣkṛtiḥ. asaṃbhāṣyā anācārā varjanīyā narādhamāḥ. brahmahā caiva goghnaś ca paradārarataś ca yaḥ. aśraddadhānaś ca naraḥ striyaṃ yaś copajīvati. pretalokagatā hy ete narake pāpakarmiṇaḥ. pacyante vai yathā mīnāḥ pūyaśoṇitabhojanāḥ. asaṃbhāṣyāḥ pitṝṇāṃ ca devānāṃ caiva pañca te. bhīṣmaḥ. snātakānāṃ ca viprāṇāṃ ye cānye ca tapodhanāḥ. tataḥ sarve mahābhāgā devāś ca pitaraś ca ha. ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pramathān vākyam abruvan. bhavanto vai mahābhāgā aparokṣaniśācarāḥ. ucchiṣṭān aśucīn kṣudrān kathaṃ hiṃsatha mānavān. ke ca smṛtāḥ pratīghātā yena martyān na hiṃsatha. rakṣoghnāni ca kāni syur yair gṛheṣu praṇaśyatha. pramathāḥ. śrotum icchāma yuṣmākaṃ sarvam etan niśācarāḥ. maithunena sadocchiṣṭāḥ kṛte caivādharottare. mohān māṃsāni khādetha vṛkṣamūle ca yaḥ svapet. āmiṣaṃ śīrṣato yasya pādato yaś ca saṃviśet. tata ucchiṣṭakāḥ sarve bahucchidrāś ca mānavāḥ. udake cāpy amedhyāni śleṣmāṇaṃ ca pramuñcati. ete bhakṣyāś ca vadhyāś ca mānuṣā nātra saṃśayaḥ. evaṃśīlasamācārān dharṣayāmo hi mānavān. śrūyatāṃ ca pratīghātān yair na śaknuma hiṃsitum. gorocanāsamālambho vacāhastaś ca yo bhavet. ghṛtākṣataṃ ca yo dadyān mastake tatparāyaṇaḥ. ye ca māṃsaṃ na khādanti tān na śaknuma hiṃsitum. yasya cāgnir gṛhe nityaṃ divā rātrau ca dīpyate. tarakṣoś carma daṃṣṭrāś ca tathaiva girikacchapaḥ. ājyadhūmo biḍālaś ca cchāgaḥ kṛṣṇo 'tha piṅgalaḥ. yeṣām etāni tiṣṭhanti gṛheṣu gṛhamedhinām. tāny adhṛṣyāṇy agārāṇi piśitāśaiḥ sudāruṇaiḥ. lokān asmadvidhā ye ca vicaranti yathāsukham. tasmād etāni geheṣu rakṣoghnāni viśāṃ pate. bhīṣmaḥ. etad vaḥ kathitaṃ sarvaṃ yatra vaḥ saṃśayo mahān. tataḥ padmapratīkāśaḥ padmodbhūtaḥ pitāmahaḥ. uvāca vacanaṃ devān vāsavaṃ ca śacīpatim. ayaṃ mahābalo nāgo rasātalacaro balī. tejasvī reṇuko nāma mahāsattvaparākramaḥ. atitejasvinaḥ sarve mahāvīryā mahāgajāḥ. dhārayanti mahīṃ kṛtsnāṃ saśailavanakānanām. bhavadbhiḥ samanujñāto reṇukas tān mahāgajān. dharmaguhyāni sarvāṇi gatvā pṛcchatu tatra vai. pitāmahavacaḥ śrutvā te devā reṇukaṃ tadā. reṇukaḥ. preṣayām āsur avyagrā yatra te dharaṇīdharāḥ. anujñāto 'smi devaiś ca pitṛbhiś ca mahābalāḥ. dharmaguhyāni yuṣmākaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ. diggajāḥ. kathayadhvaṃ mahābhāgā yad vas tattvaṃ manīṣitam. kārttike māsi cāśleṣā bahulasyāṣṭamī śivā. tena nakṣatrayogena yo dadāti guḍaudanam. imaṃ mantraṃ japañ śrāddhe yatāhāro hy akopanaḥ. baladevaprabhṛtayo ye nāgā balavattarāḥ. anantā hy akṣayā nityaṃ bhoginaḥ sumahābalāḥ. teṣāṃ kulodbhavā ye ca mahābhūtā bhujaṃgamāḥ. te me baliṃ prayacchantu balatejobhivṛddhaye. yadā nārāyaṇaḥ śrīmān ujjahāra vasuṃdharām. tad balaṃ tasya devasya dharām uddharatas tathā. evam uktvā baliṃ tatra valmīke tu nivedayet. gajendrakusumākīrṇaṃ nīlavastrānulepanam. nirvapet taṃ tu valmīke astaṃ yāte divākare. evaṃ tuṣṭās tataḥ sarve adhastād bhārapīḍitā. śramaṃ taṃ nāvabudhyāmo dhārayanto vasuṃdharām. evaṃ manyāmahe dharmaṃ bhārārtā nirapekṣiṇaḥ. brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdro vā yady upoṣitaḥ. evaṃ saṃvatsaraṃ kṛtvā dānaṃ bahuphalaṃ labhet. valmīke balim ādāya tan no bahuphalaṃ matam. ye ca nāgā mahāvīryās triṣu lokeṣu kṛtsnaśaḥ. kṛtātithyā bhaveyus te śataṃ varṣāṇi tattvataḥ. diggajānāṃ ca tac chrutvā devatāḥ pitaras tathā. maheśvaraḥ. ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pūjayanti sma reṇukam. sāram uddhṛtya yuṣmābhiḥ sādhu dharma udāhṛtaḥ. dharmaguhyam idaṃ mattaḥ śṛṇudhvaṃ sarva eva ha. yeṣāṃ dharmāśritā buddhiḥ śraddhadhānāś ca ye narāḥ. teṣāṃ syād upadeṣṭavyaḥ sarahasyo mahāphalaḥ. nirudvignas tu yo dadyān māsam ekaṃ gavāhnikam. ekabhaktaṃ tathāśnīyāc chrūyatāṃ tasya yat phalam. imā gāvo mahābhāgāḥ pavitraṃ paramaṃ smṛtāḥ. trīn lokān dhārayanti sma sadevāsuramānuṣān. tāsu caiva mahāpuṇyaṃ śuśrūṣā ca mahāphalam. ahany ahani dharmeṇa yujyate vā gavāhnike. mayā hy etā hy anujñātāḥ pūrvam āsan kṛte yuge. tato 'ham anunīto vai brahmaṇā padmayoninā. tasmād vrajasthānagatas tiṣṭhaty upari me vṛṣaḥ. rame 'haṃ saha gobhiś ca tasmāt pūjyāḥ sadaiva tāḥ. mahāprabhāvā varadā varān dadyur upāsitāḥ. tā gāvo 'syānumanyante sarvakarmasu yat phalam. skandaḥ. tasya tatra caturbhāgo yo dadāti gavāhnikam. mamāpy anumato dharmas taṃ śṛṇudhvaṃ samāhitāḥ. nīlaṣaṇḍasya śṛṅgābhyāṃ gṛhītvā mṛttikāṃ tu yaḥ. abhiṣekaṃ tryahaṃ kuryāt tasya dharmaṃ nibodhata. śodhayed aśubhaṃ sarvam ādhipatyaṃ paratra ca. yāvac ca jāyate martyas tāvac chūro bhaviṣyati. idaṃ cāpy aparaṃ guhyaṃ sarahasyaṃ nibodhata. pragṛhyaudumbaraṃ pātraṃ pakvānnaṃ madhunā saha. somasyottiṣṭhamānasya paurṇamāsyāṃ baliṃ haret. tasya dharmaphalaṃ nityaṃ śraddadhānā nibodhata. sādhyā rudrās tathādityā viśvedevās tathāśvinau. maruto vasavaś caiva pratigṛhṇanti taṃ balim. somaś ca vardhate tena samudraś ca mahodadhiḥ. viṣṇuḥ. eṣa dharmo mayoddiṣṭaḥ sarahasyaḥ sukhāvahaḥ. dharmaguhyāni sarvāṇi devatānāṃ mahātmanām. ṛṣīṇāṃ caiva guhyāni yaḥ paṭhed āhnikaṃ sadā. śṛṇuyād vānasūyur yaḥ śraddadhānaḥ samāhitaḥ. nāsya vighnaḥ prabhavati bhayaṃ cāsya na vidyate. ye ca dharmāḥ śubhāḥ puṇyāḥ sarahasyā udāhṛtāḥ. teṣāṃ dharmaphalaṃ tasya yaḥ paṭheta jitendriyaḥ. nāsya pāpaṃ prabhavati na ca pāpena lipyate. paṭhed vā śrāvayed vāpi śrutvā vā labhate phalam. bhuñjate pitaro devā havyaṃ kavyam athākṣayam. śrāvayaṃś cāpi viprendrān parvasu prayato naraḥ. ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca pitṝṇāṃ caiva nityadā. bhavaty abhimataḥ śrīmān dharmeṣu prayataḥ sadā. kṛtvāpi pāpakaṃ karma mahāpātakavarjitam. bhīṣmaḥ. rahasyadharmaṃ śrutvemaṃ sarvapāpaiḥ pramucyate. etad dharmarahasyaṃ vai devatānāṃ narādhipa. vyāsoddiṣṭaṃ mayā proktaṃ sarvadevanamaskṛtam. pṛthivī ratnasaṃpūrṇā jñānaṃ cedam anuttamam. idam eva tataḥ śrāvyam iti manyeta dharmavit. nāśraddadhānāya na nāstikāya. na naṣṭadharmāya na nirguṇāya. na hetuduṣṭāya gurudviṣe vā. nānātmabhūtāya nivedyam etat. yudhiṣṭhiraḥ. ke bhojyā brāhmaṇasyeha ke bhojyāḥ kṣatriyasya ha. bhīṣmaḥ. tathā vaiśyasya ke bhojyāḥ ke ca śūdrasya bhārata. brāhmaṇā brāhmaṇasyeha bhojyā ye caiva kṣatriyāḥ. vaiśyāś cāpi tathā bhojyāḥ śūdrāś ca parivarjitāḥ. brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā bhojyā vai kṣatriyasya ha. varjanīyās tu vai śūdrāḥ sarvabhakṣyā vikarmiṇaḥ. vaiśyās tu bhojyā viprāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ tathaiva ca. nityāgnayo viviktāś ca cāturmāsyaratāś ca ye. śūdrāṇām atha yo bhuṅkte sa bhuṅkte pṛthivīmalam. malaṃ nṛṇāṃ sa pibati malaṃ bhuṅkte janasya ca. śūdrāṇāṃ yas tathā bhuṅkte sa bhuṅkte pṛthivīmalam. pṛthivīmalam aśnanti ye dvijāḥ śūdrabhojinaḥ. śūdrasya karmaniṣṭhāyāṃ vikarmastho 'pi pacyate. brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyo vikarmasthaś ca pacyate. svādhyāyaniratā viprās tathā svastyayane nṛṇām. rakṣaṇe kṣatriyaṃ prāhur vaiśyaṃ puṣṭyartham eva ca. karoti karma yad vaiśyas tad gatvā hy upajīvati. kṛṣigorakṣyavāṇijyam akutsā vaiśyakarmaṇi. śūdrakarma tu yaḥ kuryād avahāya svakarma ca. sa vijñeyo yathā śūdro na ca bhojyaḥ kadā cana. cikitsakaḥ kāṇḍapṛṣṭhaḥ purādhyakṣaḥ purohitaḥ. sāṃvatsaro vṛthādhyāyī sarve te śūdrasaṃmitāḥ. śūdrakarmasv athaiteṣu yo bhuṅkte nirapatrapaḥ. abhojyabhojanaṃ bhuktvā bhayaṃ prāpnoti dāruṇam. kulaṃ vīryaṃ ca tejaś ca tiryagyonitvam eva ca. sa prayāti yathā śvā vai niṣkriyo dharmavarjitaḥ. bhuṅkte cikitsakasyānnaṃ tad annaṃ ca purīṣavat. puṃścalyannaṃ ca mūtraṃ syāt kārukānnaṃ ca śoṇitam. vidyopajīvino 'nnaṃ ca yo bhuṅkte sādhusaṃmataḥ. tad apy annaṃ yathā śaudraṃ tat sādhuḥ parivarjayet. vacanīyasya yo bhuṅkte tam āhuḥ śoṇitaṃ hradam. piśunaṃ bhojanaṃ bhuṅkte brahmahatyāsamaṃ viduḥ. asatkṛtam avajñātaṃ na bhoktavyaṃ kadā cana. vyādhiṃ kulakṣayaṃ caiva kṣipraṃ prāpnoti brāhmaṇaḥ. nagarīrakṣiṇo bhuṅkte śvapacapravaṇo bhavet. goghne ca brāhmaṇaghne ca surāpe gurutalpage. bhuktvānnaṃ jāyate vipro rakṣasāṃ kulavardhanaḥ. nyāsāpahāriṇo bhuktvā kṛtaghne klībavartini. jāyate śabarāvāse madhyadeśabahiṣkṛte. abhojyāś caiva bhojyāś ca mayā proktā yathāvidhi. kim anyad adya kaunteya mattas tvaṃ śrotum icchasi. yudhiṣṭhiraḥ. uktās tu bhavatā bhojyās tathābhojyāś ca sarvaśaḥ. atra me praśnasaṃdehas tan me vada pitāmaha. brāhmaṇānāṃ viśeṣeṇa havyakavyapratigrahe. bhīṣmaḥ. nānāvidheṣu bhojyeṣu prāyaścittāni śaṃsa me. hanta vakṣyāmi te rājan brāhmaṇānāṃ mahātmanām. pratigraheṣu bhojye ca mucyate yena pāpmanaḥ. ghṛtapratigrahe caiva sāvitrī samidāhutiḥ. tilapratigrahe caiva samam etad yudhiṣṭhira. māṃsapratigrahe caiva madhuno lavaṇasya ca. ādityodayanaṃ sthitvā pūto bhavati brāhmaṇaḥ. kāñcanaṃ pratigṛhyātha japamāno guruśrutim. kṛṣṇāyasaṃ ca trivṛtaṃ dhārayan mucyate dvijaḥ. evaṃ pratigṛhīte 'tha dhane vastre tathā striyām. evam eva naraśreṣṭha suvarṇasya pratigrahe. annapratigrahe caiva pāyasekṣurase tathā. ikṣutailapavitrāṇāṃ trisaṃdhye 'psu nimajjanam. vrīhau puṣpe phale caiva jale piṣṭamaye tathā. yāvake dadhidugdhe ca sāvitrīṃ śataśo 'nvitām. upānahau ca vastraṃ ca pratigṛhyaurdhvadehikam. japec chataṃ samāyuktas tena mucyeta pāpmanā. kṣetrapratigrahe caiva grahasūtakayos tathā. trīṇi rātrāṇy upoṣitvā tena pāpmā vimucyate. kṛṣṇapakṣe tu yaḥ śrāddhaṃ pitṝṇām aśnute dvijaḥ. annam etad ahorātrāt pūto bhavati brāhmaṇaḥ. na ca saṃdhyām upāsīta na ca japyaṃ pravartayet. na saṃkiret tad annaṃ ca tathā pūyeta brāhmaṇaḥ. ityartham aparāhṇe tu pitṝṇāṃ śrāddham ucyate. yathoktānāṃ yad aśnīyur brāhmaṇāḥ pūrvaketitāḥ. mṛtakasya tṛtīyāhe brāhmaṇo yo 'nnam aśnute. sa trivelaṃ samunmajya dvādaśāhena śudhyati. dvādaśāhe vyatīte tu kṛtaśauco viśeṣataḥ. brāhmaṇebhyo havir dattvā mucyate tena pāpmanā. mṛtasya daśarātreṇa prāyaścittāni dāpayet. sāvitrīṃ raivatīm iṣṭiṃ kūṣmāṇḍam aghamarṣaṇam. mṛtakasya trirātre yaḥ samuddiṣṭe samaśnute. sapta triṣavaṇaṃ snātvā pūto bhavati brāhmaṇaḥ. siddhim āpnoti vipulām āpadaṃ caiva nāpnuyāt. yas tu śūdraiḥ sahāśnīyād brāhmaṇo 'py ekabhojane. aśaucaṃ vidhivat tasya śaucamātraṃ vidhīyate. yas tu vaiśyaiḥ sahāśnīyād brāhmaṇo 'py ekabhojane. sa vai trirātraṃ dīkṣitvā mucyate tena karmaṇā. kṣatriyaiḥ saha yo 'śnīyād brāhmaṇo 'py ekabhojane. āplutaḥ saha vāsobhis tena mucyeta pāpmanā. śūdrasya tu kulaṃ hanti vaiśyasya paśubāndhavān. kṣatriyasya śriyaṃ hanti brāhmaṇasya suvarcasam. prāyaścittaṃ ca śāntiṃ ca juhuyāt tena mucyate. sāvitrīṃ raivatīm iṣṭiṃ kūṣmāṇḍam aghamarṣaṇam. athocchiṣṭam athānyonyaṃ saṃprāśen nātra saṃśayaḥ. rocanā virajā rātrir maṅgalālambhanāni ca. yudhiṣṭhiraḥ. dānena vartatety āha tapasā caiva bhārata. tad etan me manoduḥkhaṃ vyapoha tvaṃ pitāmaha. kiṃ svit pṛthivyāṃ hy etan me bhavāñ śaṃsitum arhati. bhīṣmaḥ. śṛṇu yair dharmaniratais tapasā bhāvitātmabhiḥ. lokā hy asaṃśayaṃ prāptā dānapuṇyaratair nṛpaiḥ. satkṛtaś ca tathātreyaḥ śiṣyebhyo brahma nirguṇam. upadiśya sadā rājan gato lokān anuttamān. śibir auśīnaraḥ prāṇān priyasya tanayasya ca. brāhmaṇārtham upākṛtya nākapṛṣṭham ito gataḥ. pratardanaḥ kāśipatiḥ pradāya tanayaṃ svakam. brāhmaṇāyātulāṃ kīrtim iha cāmutra cāśnute. rantidevaś ca sāṃkṛtyo vasiṣṭhāya mahātmane. arghyaṃ pradāya vidhival lebhe lokān anuttamān. divyaṃ śataśalākaṃ ca yajñārthaṃ kāñcanaṃ śubham. chatraṃ devāvṛdho dattvā brāhmaṇāyāsthito divam. bhagavān ambarīṣaś ca brāhmaṇāyāmitaujase. pradāya sakalaṃ rāṣṭraṃ suralokam avāptavān. sāvitraḥ kuṇḍalaṃ divyaṃ yānaṃ ca janamejayaḥ. brāhmaṇāya ca gā dattvā gato lokān anuttamān. vṛṣādarbhiś ca rājarṣī ratnāni vividhāni ca. ramyāṃś cāvasathān dattvā dvijebhyo divam āgamat. nimī rāṣṭraṃ ca vaidarbhiḥ kanyāṃ dattvā mahātmane. agastyāya gataḥ svargaṃ saputrapaśubāndhavaḥ. jāmadagnyaś ca viprāya bhūmiṃ dattvā mahāyaśāḥ. rāmo 'kṣayāṃs tathā lokāñ jagāma manaso 'dhikān. avarṣati ca parjanye sarvabhūtāni devarāṭ. vasiṣṭho jīvayām āsa yena yāto 'kṣayāṃ gatim. rāmo dāśarathiś caiva hutvā yajñeṣu vai vasu. sa gato hy akṣayān lokān yasya loke mahad yaśaḥ. kakṣasenaś ca rājarṣir vasiṣṭhāya mahātmane. nyāsaṃ yathāvat saṃnyasya jagāma sumahāyaśāḥ. karaṃdhamasya pautras tu marutto ''vikṣitaḥ sutaḥ. kanyām aṅgirase dattvā divam āśu jagāma saḥ. brahmadattaś ca pāñcālyo rājā dharmabhṛtāṃ varaḥ. nidhiṃ śaṅkham anujñāpya jagāma paramāṃ gatim. rājā mitrasahaś caiva vasiṣṭhāya mahātmane. madayantīṃ priyāṃ bhāryāṃ dattvā ca tridivaṃ gataḥ. manoḥ putraś ca sudyumno likhitāya mahātmane. daṇḍam uddhṛtya dharmeṇa gato lokān anuttamān. sahasracityo rājarṣiḥ prāṇān iṣṭān mahāyaśāḥ. brāhmaṇārthe parityajya gato lokān anuttamān. sarvakāmaiś ca saṃpūrṇaṃ dattvā veśma hiraṇmayam. maudgalyāya gataḥ svargaṃ śatadyumno mahīpatiḥ. bhakṣyabhojyasya ca kṛtān rāśayaḥ parvatopamān. śāṇḍilyāya purā dattvā samanyur divam āsthitaḥ. nāmnā ca dyutimān nāma śālvarājo mahādyutiḥ. dattvā rājyam ṛcīkāya gato lokān anuttamān. madirāśvaś ca rājarṣir dattvā kanyāṃ sumadhyamām. hiraṇyahastāya gato lokān devair adhiṣṭhitān. lomapādaś ca rājarṣiḥ śāntāṃ dattvā sutāṃ prabhuḥ. ṛṣyaśṛṅgāya vipulaiḥ sarvaiḥ kāmair ayujyata. kautsāya dattvā kanyāṃ tu haṃsīṃ nāma yaśasvinīm. gato 'kṣayān ato lokān rājarṣiś ca bhagīrathaḥ. dattvā śatasahasraṃ tu gavāṃ rājā bhagīrathaḥ. savatsānāṃ kohalāya gato lokān anuttamān. ete cānye ca bahavo dānena tapasā ca ha. yudhiṣṭhira gatāḥ svargaṃ nivartante punaḥ punaḥ. teṣāṃ pratiṣṭhitā kīrtir yāvat sthāsyati medinī. gṛhasthair dānatapasā yair lokā vai vinirjitāḥ. śiṣṭānāṃ caritaṃ hy etat kīrtitaṃ me yudhiṣṭhira. dānayajñaprajāsargair ete hi divam āsthitāḥ. dattvā tu satataṃ te 'stu kauravāṇāṃ dhuraṃdhara. dānayajñakriyāyuktā buddhir dharmopacāyinī. yatra te nṛpaśārdūla saṃdeho vai bhaviṣyati. yudhiṣṭhiraḥ. śvaḥ prabhāte hi vakṣyāmi saṃdhyā hi samupasthitā. śrutaṃ me bhavatas tāta satyavrataparākrama. dānadharmeṇa mahatā ye prāptās tridivaṃ nṛpāḥ. imāṃs tu śrotum icchāmi dharmān dharmabhṛtāṃ vara. dānaṃ katividhaṃ deyaṃ kiṃ tasya ca phalaṃ labhet. kathaṃ kebhyaś ca dharmyaṃ ca dānaṃ dātavyam iṣyate. bhīṣmaḥ. kaiḥ kāraṇaiḥ katividhaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ. śṛṇu tattvena kaunteya dānaṃ prati mamānagha. yathā dānaṃ pradātavyaṃ sarvavarṇeṣu bhārata. dharmād arthād bhayāt kāmāt kāruṇyād iti bhārata. dānaṃ pañcavidhaṃ jñeyaṃ kāraṇair yair nibodha tat. iha kīrtim avāpnoti pretya cānuttamaṃ sukham. iti dānaṃ pradātavyaṃ brāhmaṇebhyo 'nasūyatā. dadāti vā dāsyati vā mahyaṃ dattam anena vā. ity arthibhyo niśamyaivaṃ sarvaṃ dātavyam arthine. nāsyāhaṃ na madīyo 'yaṃ pāpaṃ kuryād vimānitaḥ. iti dadyād bhayād eva dṛḍhaṃ mūḍhāya paṇḍitaḥ. priyo me 'yaṃ priyo 'syāham iti saṃprekṣya buddhimān. vayasyāyaivam akliṣṭaṃ dānaṃ dadyād atandritaḥ. dīnaś ca yācate cāyam alpenāpi hi tuṣyati. iti dadyād daridrāya kāruṇyād iti sarvathā. iti pañcavidhaṃ dānaṃ puṇyakīrtivivardhanam. yathāśaktyā pradātavyam evam āha prajāpatiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...