महाभारत 13.12 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 12→

[mh-13-12] • 49 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। स्त्रीपुंसयोः संप्रयोगे स्पर्शः कस्याधिको भवेत्। एतन् मे संशयं राजन् यथावद् वक्तुम् अर्हसि।

yudhiṣṭhira uvāca. strīpuṃsayoḥ saṃprayoge sparśaḥ kasyādhiko bhavet. etan me saṃśayaṃ rājan yathāvad vaktum arhasi.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। भङ्गाश्वनेन शक्रस्य यथा वैरम् अभूत् पुरा।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. bhaṅgāśvanena śakrasya yathā vairam abhūt purā.

पुरा भङ्गाश्वनो नाम राजर्षिर् अतिधार्मिकः। अपुत्रः स नरव्याघ्र पुत्रार्थं यज्ञम् आहरत्।

purā bhaṅgāśvano nāma rājarṣir atidhārmikaḥ. aputraḥ sa naravyāghra putrārthaṃ yajñam āharat.

अग्निष्टुं नाम राजर्षिर् इन्द्रद्विष्टं महाबलः। प्रायश्चित्तेषु मर्त्यानां पुत्रकामस्य चेष्यते।

agniṣṭuṃ nāma rājarṣir indradviṣṭaṃ mahābalaḥ. prāyaścitteṣu martyānāṃ putrakāmasya ceṣyate.

इन्द्रो ज्ञात्वा तु तं यज्ञं महाभागः सुरेश्वरः। अन्तरं तस्य राजर्षेर् अन्विच्छन् नियतात्मनः। न चैवास्यान्तरं राजन् स ददर्श महात्मनः।

indro jñātvā tu taṃ yajñaṃ mahābhāgaḥ sureśvaraḥ. antaraṃ tasya rājarṣer anvicchan niyatātmanaḥ. na caivāsyāntaraṃ rājan sa dadarśa mahātmanaḥ.

कस्य चित् त्व् अथ कालस्य मृगयाम् अटतो नृप। इदम् अन्तरम् इत्य् एव शक्रो नृपम् अमोहयत्।

kasya cit tv atha kālasya mṛgayām aṭato nṛpa. idam antaram ity eva śakro nṛpam amohayat.

एकाश्वेन च राजर्षिर् भ्रान्त इन्द्रेण मोहितः। न दिशो ऽविन्दत नृपः क्षुत्पिपासार्दितस् तदा।

ekāśvena ca rājarṣir bhrānta indreṇa mohitaḥ. na diśo 'vindata nṛpaḥ kṣutpipāsārditas tadā.

इतश् चेतश् च वै धावञ् श्रमतृष्णार्दितो नृपः। सरो ऽपश्यत् सुरुचिरं पूर्णं परमवारिणा। सो ऽवगाह्य सरस् तात पाययाम् आस वाजिनम्।

itaś cetaś ca vai dhāvañ śramatṛṣṇārdito nṛpaḥ. saro 'paśyat suruciraṃ pūrṇaṃ paramavāriṇā. so 'vagāhya saras tāta pāyayām āsa vājinam.

अथ पीतोदकं सो ऽश्वं वृक्षे बद्ध्वा नृपोत्तमः। अवगाह्य ततः स्नातो राजा स्त्रीत्वम् अवाप ह।

atha pītodakaṃ so 'śvaṃ vṛkṣe baddhvā nṛpottamaḥ. avagāhya tataḥ snāto rājā strītvam avāpa ha.

आत्मानं स्त्रीकृतं दृष्ट्वा व्रीडितो नृपसत्तमः। चिन्तानुगतसर्वात्मा व्याकुलेन्द्रियचेतनः।

ātmānaṃ strīkṛtaṃ dṛṣṭvā vrīḍito nṛpasattamaḥ. cintānugatasarvātmā vyākulendriyacetanaḥ.

आरोहिष्ये कथं त्व् अश्वं कथं यास्यामि वै पुरम्। अग्निष्टुं नाम इष्टं मे पुत्राणां शतम् औरसम्।

ārohiṣye kathaṃ tv aśvaṃ kathaṃ yāsyāmi vai puram. agniṣṭuṃ nāma iṣṭaṃ me putrāṇāṃ śatam aurasam.

जातं महाबलानां वै तान् प्रवक्ष्यामि किं त्व् अहम्। दारेषु चास्मदीयेषु पौरजानपदेषु च।

jātaṃ mahābalānāṃ vai tān pravakṣyāmi kiṃ tv aham. dāreṣu cāsmadīyeṣu paurajānapadeṣu ca.

मृदुत्वं च तनुत्वं च विक्लवत्वं तथैव च। हावभावादिलावण्यस्त्रीगुणाद् वा कुतूहलम्। स्त्रीगुणा ऋषिभिः प्रोक्ता धर्मतत्त्वार्थदर्शिभिः। व्यायामः कर्कशत्वं च वीर्यं च पुरुषे गुणाः।

mṛdutvaṃ ca tanutvaṃ ca viklavatvaṃ tathaiva ca. hāvabhāvādilāvaṇyastrīguṇād vā kutūhalam. strīguṇā ṛṣibhiḥ proktā dharmatattvārthadarśibhiḥ. vyāyāmaḥ karkaśatvaṃ ca vīryaṃ ca puruṣe guṇāḥ.

पौरुषं विप्रनष्टं मे स्त्रीत्वं केनापि मे ऽभवत्। स्त्रीभावात् कथम् अश्वं तु पुनर् आरोढुम् उत्सहे।

pauruṣaṃ vipranaṣṭaṃ me strītvaṃ kenāpi me 'bhavat. strībhāvāt katham aśvaṃ tu punar āroḍhum utsahe.

महता त्व् अथ खेदेन आरुह्याश्वं नराधिपः। पुनर् आयात् पुरं तात स्त्रीभूतो नृपसत्तम।

mahatā tv atha khedena āruhyāśvaṃ narādhipaḥ. punar āyāt puraṃ tāta strībhūto nṛpasattama.

पुत्रा दाराश् च भृत्याश् च पौरजानपदाश् च ते। किं न्व् इदं त्व् इति विज्ञाय विस्मयं परमं गताः।

putrā dārāś ca bhṛtyāś ca paurajānapadāś ca te. kiṃ nv idaṃ tv iti vijñāya vismayaṃ paramaṃ gatāḥ.

अथोवाच स राजर्षिः स्त्रीभूतो वदतां वरः। मृगयाम् अस्मि निर्यातो बलैः परिवृतो दृढम्। उद्भ्रान्तः प्राविशं घोराम् अटवीं दैवमोहितः।

athovāca sa rājarṣiḥ strībhūto vadatāṃ varaḥ. mṛgayām asmi niryāto balaiḥ parivṛto dṛḍham. udbhrāntaḥ prāviśaṃ ghorām aṭavīṃ daivamohitaḥ.

अटव्यां च सुघोरायां तृष्णार्तो नष्टचेतनः। सरः सुरुचिरप्रख्यम् अपश्यं पक्षिभिर् वृतम्।

aṭavyāṃ ca sughorāyāṃ tṛṣṇārto naṣṭacetanaḥ. saraḥ suruciraprakhyam apaśyaṃ pakṣibhir vṛtam.

तत्रावगाढः स्त्रीभूतो व्यक्तं दैवान् न संशयः। अतृप्त इव पुत्राणां दाराणां च धनस्य च। नामगोत्राणि चाभाष्य दाराणां मन्त्रिणां तथा।

tatrāvagāḍhaḥ strībhūto vyaktaṃ daivān na saṃśayaḥ. atṛpta iva putrāṇāṃ dārāṇāṃ ca dhanasya ca. nāmagotrāṇi cābhāṣya dārāṇāṃ mantriṇāṃ tathā.

उवाच पुत्रांश् च ततः स्त्रीभूतः पार्थिवोत्तमः। संप्रीत्या भुज्यतां राज्यं वनं यास्यामि पुत्रकाः। अभिषिच्य स पुत्राणां शतं राजा वनं गतः। एवम् उक्त्वा पुत्रशतं वनम् एव जगाम ह। स पुत्राणां शतं राजा अभिषिच्य वनं गतः।

uvāca putrāṃś ca tataḥ strībhūtaḥ pārthivottamaḥ. saṃprītyā bhujyatāṃ rājyaṃ vanaṃ yāsyāmi putrakāḥ. abhiṣicya sa putrāṇāṃ śataṃ rājā vanaṃ gataḥ. evam uktvā putraśataṃ vanam eva jagāma ha. sa putrāṇāṃ śataṃ rājā abhiṣicya vanaṃ gataḥ.

ताम् आश्रमे स्त्रियं तात तापसो ऽभ्यवपद्यत। तापसेनास्य पुत्राणाम् आश्रमे ऽप्य् अभवच् छतम्।

tām āśrame striyaṃ tāta tāpaso 'bhyavapadyata. tāpasenāsya putrāṇām āśrame 'py abhavac chatam.

अथ सा तान् सुतान् गृह्य पूर्वपुत्रान् अभाषत। पुरुषत्वे सुता यूयं स्त्रीत्वे चेमे शतं सुताः।

atha sā tān sutān gṛhya pūrvaputrān abhāṣata. puruṣatve sutā yūyaṃ strītve ceme śataṃ sutāḥ.

एकत्र भुज्यतां राज्यं भ्रातृभावेन पुत्रकाः। सहिता भ्रातरस् ते ऽथ राज्यं बुभुजिरे तदा।

ekatra bhujyatāṃ rājyaṃ bhrātṛbhāvena putrakāḥ. sahitā bhrātaras te 'tha rājyaṃ bubhujire tadā.

तान् दृष्ट्वा भ्रातृभावेन भुञ्जानान् राज्यम् उत्तमम्। चिन्तयाम् आस देवेन्द्रो मन्युनाभिपरिप्लुतः। उपकारो ऽस्य राजर्षेः कृतो नापकृतं मया।

tān dṛṣṭvā bhrātṛbhāvena bhuñjānān rājyam uttamam. cintayām āsa devendro manyunābhipariplutaḥ. upakāro 'sya rājarṣeḥ kṛto nāpakṛtaṃ mayā.

ततो ब्राह्मणरूपेण देवराजः शतक्रतुः। भेदयाम् आस तान् गत्वा नगरं वै नृपात्मजान्।

tato brāhmaṇarūpeṇa devarājaḥ śatakratuḥ. bhedayām āsa tān gatvā nagaraṃ vai nṛpātmajān.

भ्रातॄणां नास्ति सौभ्रात्रं ये ऽप्य् एकस्य पितुः सुताः। राज्यहेतोर् विवदिताः कश्यपस्य सुरासुराः।

bhrātṝṇāṃ nāsti saubhrātraṃ ye 'py ekasya pituḥ sutāḥ. rājyahetor vivaditāḥ kaśyapasya surāsurāḥ.

यूयं भङ्गाश्वनापत्यास् तापसस्येतरे सुताः। कश्यपस्य सुराश् चैव असुराश् च सुतास् तथा। युष्माकं पैतृकं राज्यं भुज्यते तापसात्मजैः।

yūyaṃ bhaṅgāśvanāpatyās tāpasasyetare sutāḥ. kaśyapasya surāś caiva asurāś ca sutās tathā. yuṣmākaṃ paitṛkaṃ rājyaṃ bhujyate tāpasātmajaiḥ.

इन्द्रेण भेदितास् ते तु युद्धे ऽन्योन्यम् अपातयन्। तच् छ्रुत्वा तापसी चापि संतप्ता प्ररुरोद ह।

indreṇa bheditās te tu yuddhe 'nyonyam apātayan. tac chrutvā tāpasī cāpi saṃtaptā praruroda ha.

ब्राह्मणच्छद्मनाभ्येत्य ताम् इन्द्रो ऽथान्वपृच्छत। केन दुःखेन संतप्ता रोदिषि त्वं वरानने।

brāhmaṇacchadmanābhyetya tām indro 'thānvapṛcchata. kena duḥkhena saṃtaptā rodiṣi tvaṃ varānane.

ब्राह्मणं तु ततो दृष्ट्वा सा स्त्री करुणम् अब्रवीत्। पुत्राणां द्वे शते ब्रह्मन् कालेन विनिपातिते।

brāhmaṇaṃ tu tato dṛṣṭvā sā strī karuṇam abravīt. putrāṇāṃ dve śate brahman kālena vinipātite.

अहं राजाभवं विप्र तत्र पुत्रशतं मया। समुत्पन्नं सुरूपाणां विक्रान्तानां द्विजोत्तम।

ahaṃ rājābhavaṃ vipra tatra putraśataṃ mayā. samutpannaṃ surūpāṇāṃ vikrāntānāṃ dvijottama.

कदा चिन् मृगयां यात उद्भ्रान्तो गहने वने। अवगाढश् च सरसि स्त्रीभूतो ब्राह्मणोत्तम। पुत्रान् राज्ये प्रतिष्ठाप्य वनम् अस्मि ततो गतः।

kadā cin mṛgayāṃ yāta udbhrānto gahane vane. avagāḍhaś ca sarasi strībhūto brāhmaṇottama. putrān rājye pratiṣṭhāpya vanam asmi tato gataḥ.

स्त्रियाश् च मे पुत्रशतं तापसेन महात्मना। आश्रमे जनितं ब्रह्मन् नीतास् ते नगरं मया।

striyāś ca me putraśataṃ tāpasena mahātmanā. āśrame janitaṃ brahman nītās te nagaraṃ mayā.

तेषां च वैरम् उत्पन्नं कालयोगेन वै द्विज। एतच् छोचामि विप्रेन्द्र दैवेनाभिपरिप्लुता।

teṣāṃ ca vairam utpannaṃ kālayogena vai dvija. etac chocāmi viprendra daivenābhipariplutā.

इन्द्रस् तां दुःखितां दृष्ट्वा अब्रवीत् परुषं वचः। पुरा सुदुःसहं भद्रे मम दुःखं त्वया कृतम्।

indras tāṃ duḥkhitāṃ dṛṣṭvā abravīt paruṣaṃ vacaḥ. purā suduḥsahaṃ bhadre mama duḥkhaṃ tvayā kṛtam.

इन्द्रद्विष्टेन यजता माम् अनादृत्य दुर्मते। इन्द्रो ऽहम् अस्मि दुर्बुद्धे वैरं ते यातितं मया।

indradviṣṭena yajatā mām anādṛtya durmate. indro 'ham asmi durbuddhe vairaṃ te yātitaṃ mayā.

इन्द्रं तु दृष्ट्वा राजर्षिः पादयोः शिरसा गतः। प्रसीद त्रिदशश्रेष्ठ पुत्रकामेन स क्रतुः। इष्टस् त्रिदशशार्दूल तत्र मे क्षन्तुम् अर्हसि। इन्द्रः सुरपतिश् चैव वज्रहस्तो महाबलः। ऐरावतगजारूढः सहस्राक्ष नमो ऽस्तु ते।

indraṃ tu dṛṣṭvā rājarṣiḥ pādayoḥ śirasā gataḥ. prasīda tridaśaśreṣṭha putrakāmena sa kratuḥ. iṣṭas tridaśaśārdūla tatra me kṣantum arhasi. indraḥ surapatiś caiva vajrahasto mahābalaḥ. airāvatagajārūḍhaḥ sahasrākṣa namo 'stu te.

प्रणिपातेन तस्येन्द्रः परितुष्टो वरं ददौ। पुत्रा वै कतमे राजञ् जीवन्तु तव शंस मे। स्त्रीभूतस्य हि ये जाताः पुरुषस्याथ ये ऽभवन्।

praṇipātena tasyendraḥ parituṣṭo varaṃ dadau. putrā vai katame rājañ jīvantu tava śaṃsa me. strībhūtasya hi ye jātāḥ puruṣasyātha ye 'bhavan.

तापसी तु ततः शक्रम् उवाच प्रयताञ्जलिः। स्त्रीभूतस्य हि ये जातास् ते मे जीवन्तु वासव।

tāpasī tu tataḥ śakram uvāca prayatāñjaliḥ. strībhūtasya hi ye jātās te me jīvantu vāsava.

इन्द्रस् तु विस्मितो हृष्टः स्त्रियं पप्रच्छ तां पुनः। पुरुषोत्पादिता ये ते कथं द्वेष्याः सुतास् तव।

indras tu vismito hṛṣṭaḥ striyaṃ papraccha tāṃ punaḥ. puruṣotpāditā ye te kathaṃ dveṣyāḥ sutās tava.

स्त्रीभूतस्य हि ये जाताः स्नेहस् तेभ्यो ऽधिकः कथम्। कारणं श्रोतुम् इच्छामि तन् मे वक्तुम् इहार्हसि।

strībhūtasya hi ye jātāḥ snehas tebhyo 'dhikaḥ katham. kāraṇaṃ śrotum icchāmi tan me vaktum ihārhasi.

स्त्र्य् उवाच। स्त्रियास् त्व् अभ्यधिकः स्नेहो न तथा पुरुषस्य वै। तस्मात् ते शक्र जीवन्तु ये जाताः स्त्रीकृतस्य वै।

stry uvāca. striyās tv abhyadhikaḥ sneho na tathā puruṣasya vai. tasmāt te śakra jīvantu ye jātāḥ strīkṛtasya vai.

भीष्म उवाच। एवम् उक्ते ततस् त्व् इन्द्रः प्रीतो वाक्यम् उवाच ह। सर्व एवेह जीवन्तु पुत्रास् ते सत्यवादिनि।

bhīṣma uvāca. evam ukte tatas tv indraḥ prīto vākyam uvāca ha. sarva eveha jīvantu putrās te satyavādini.

वरं च वृणु राजेन्द्र यं त्वम् इच्छसि सुव्रत। पुरुषत्वम् अथ स्त्रीत्वं मत्तो यद् अभिकाङ्क्षसि।

varaṃ ca vṛṇu rājendra yaṃ tvam icchasi suvrata. puruṣatvam atha strītvaṃ matto yad abhikāṅkṣasi.

स्त्र्य् उवाच। स्त्रीत्वम् एव वृणे शक्र प्रसन्ने त्वयि वासव।

stry uvāca. strītvam eva vṛṇe śakra prasanne tvayi vāsava.

एवम् उक्तस् तु देवेन्द्रस् तां स्त्रियं प्रत्युवाच ह। पुरुषत्वं कथं त्यक्त्वा स्त्रीत्वं रोचयसे विभो।

evam uktas tu devendras tāṃ striyaṃ pratyuvāca ha. puruṣatvaṃ kathaṃ tyaktvā strītvaṃ rocayase vibho.

एवम् उक्तः प्रत्युवाच स्त्रीभूतो राजसत्तमः। स्त्रियाः पुरुषसंयोगे प्रीतिर् अभ्यधिका सदा। एतस्मात् कारणाच् छक्र स्त्रीत्वम् एव वृणोम्य् अहम्।

evam uktaḥ pratyuvāca strībhūto rājasattamaḥ. striyāḥ puruṣasaṃyoge prītir abhyadhikā sadā. etasmāt kāraṇāc chakra strītvam eva vṛṇomy aham.

रमे चैवाधिकं स्त्रीत्वे सत्यं वै देवसत्तम। स्त्रीभावेन हि तुष्टो ऽस्मि गम्यतां त्रिदशाधिप।

rame caivādhikaṃ strītve satyaṃ vai devasattama. strībhāvena hi tuṣṭo 'smi gamyatāṃ tridaśādhipa.

एवम् अस्त्व् इति चोक्त्वा ताम् आपृच्छ्य त्रिदिवं गतः। एवं स्त्रिया महाराज अधिका प्रीतिर् उच्यते।

evam astv iti coktvā tām āpṛcchya tridivaṃ gataḥ. evaṃ striyā mahārāja adhikā prītir ucyate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...