महाभारत 13.112 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 112→

[mh-13-112] • 113 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाबाहो सर्वशास्त्रविशारद। श्रोतुम् इच्छामि मर्त्यानां संसारविधिम् उत्तमम्।

yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahābāho sarvaśāstraviśārada. śrotum icchāmi martyānāṃ saṃsāravidhim uttamam.

केन वृत्तेन राजेन्द्र वर्तमाना नरा युधि। प्राप्नुवन्त्य् उत्तमं स्वर्गं कथं च नरकं नृप।

kena vṛttena rājendra vartamānā narā yudhi. prāpnuvanty uttamaṃ svargaṃ kathaṃ ca narakaṃ nṛpa.

मृतं शरीरम् उत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं जनाः। प्रयान्त्य् अमुं लोकम् इतः को वै तान् अनुगच्छति।

mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ janāḥ. prayānty amuṃ lokam itaḥ ko vai tān anugacchati.

भीष्म उवाच। असाव् आयाति भगवान् बृहस्पतिर् उदारधीः। पृच्छैनं सुमहाभागम् एतद् गुह्यं सनातनम्।

bhīṣma uvāca. asāv āyāti bhagavān bṛhaspatir udāradhīḥ. pṛcchainaṃ sumahābhāgam etad guhyaṃ sanātanam.

नैतद् अन्येन शक्यं हि वक्तुं केन चिद् अद्य वै। वक्ता बृहस्पतिसमो न ह्य् अन्यो विद्यते क्व चित्।

naitad anyena śakyaṃ hi vaktuṃ kena cid adya vai. vaktā bṛhaspatisamo na hy anyo vidyate kva cit.

वैशंपायन उवाच। तयोः संवदतोर् एवं पार्थगाङ्गेययोस् तदा। आजगाम विशुद्धात्मा भगवान् स बृहस्पतिः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tayoḥ saṃvadator evaṃ pārthagāṅgeyayos tadā. ājagāma viśuddhātmā bhagavān sa bṛhaspatiḥ.

ततो राजा समुत्थाय धृतराष्ट्रपुरोगमः। पूजाम् अनुपमां चक्रे सर्वे ते च सभासदः।

tato rājā samutthāya dhṛtarāṣṭrapurogamaḥ. pūjām anupamāṃ cakre sarve te ca sabhāsadaḥ.

ततो धर्मसुतो राजा भगवन्तं बृहस्पतिम्। उपगम्य यथान्यायं प्रश्नं पप्रच्छ सुव्रतः।

tato dharmasuto rājā bhagavantaṃ bṛhaspatim. upagamya yathānyāyaṃ praśnaṃ papraccha suvrataḥ.

युधिष्ठिर उवाच। भगवन् सर्वधर्मज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। मर्त्यस्य कः सहायो वै पिता माता सुतो गुरुः।

yudhiṣṭhira uvāca. bhagavan sarvadharmajña sarvaśāstraviśārada. martyasya kaḥ sahāyo vai pitā mātā suto guruḥ.

मृतं शरीरम् उत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं जनाः। गच्छन्त्य् अमुत्रलोकं वै क एनम् अनुगच्छति।

mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ janāḥ. gacchanty amutralokaṃ vai ka enam anugacchati.

बृहस्पतिर् उवाच। एकः प्रसूतो राजेन्द्र जन्तुर् एको विनश्यति। एकस् तरति दुर्गाणि गच्छत्य् एकश् च दुर्गतिम्।

bṛhaspatir uvāca. ekaḥ prasūto rājendra jantur eko vinaśyati. ekas tarati durgāṇi gacchaty ekaś ca durgatim.

असहायः पिता माता तथा भ्राता सुतो गुरुः। ज्ञातिसंबन्धिवर्गश् च मित्रवर्गस् तथैव च।

asahāyaḥ pitā mātā tathā bhrātā suto guruḥ. jñātisaṃbandhivargaś ca mitravargas tathaiva ca.

मृतं शरीरम् उत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं जनाः। मुहूर्तम् उपतिष्ठन्ति ततो यान्ति पराङ्मुखाः। तैस् तच् छरीरम् उत्सृष्टं धर्म एको ऽनुगच्छति।

mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ janāḥ. muhūrtam upatiṣṭhanti tato yānti parāṅmukhāḥ. tais tac charīram utsṛṣṭaṃ dharma eko 'nugacchati.

तस्माद् धर्मः सहायार्थे सेवितव्यः सदा नृभिः। प्राणी धर्मसमायुक्तो गच्छते स्वर्गतिं पराम्। तथैवाधर्मसंयुक्तो नरकायोपपद्यते।

tasmād dharmaḥ sahāyārthe sevitavyaḥ sadā nṛbhiḥ. prāṇī dharmasamāyukto gacchate svargatiṃ parām. tathaivādharmasaṃyukto narakāyopapadyate.

तस्मान् न्यायागतैर् अर्थैर् धर्मं सेवेत पण्डितः। धर्म एको मनुष्याणां सहायः पारलौकिकः।

tasmān nyāyāgatair arthair dharmaṃ seveta paṇḍitaḥ. dharma eko manuṣyāṇāṃ sahāyaḥ pāralaukikaḥ.

लोभान् मोहाद् अनुक्रोशाद् भयाद् वाप्य् अबहुश्रुतः। नरः करोत्य् अकार्याणि परार्थे लोभमोहितः।

lobhān mohād anukrośād bhayād vāpy abahuśrutaḥ. naraḥ karoty akāryāṇi parārthe lobhamohitaḥ.

धर्मश् चार्थश् च कामश् च त्रितयं जीविते फलम्। एतत् त्रयम् अवाप्तव्यम् अधर्मपरिवर्जितम्।

dharmaś cārthaś ca kāmaś ca tritayaṃ jīvite phalam. etat trayam avāptavyam adharmaparivarjitam.

युधिष्ठिर उवाच। श्रुतं भगवतो वाक्यं धर्मयुक्तं परं हितम्। शरीरविचयं ज्ञातुं बुद्धिस् तु मम जायते।

yudhiṣṭhira uvāca. śrutaṃ bhagavato vākyaṃ dharmayuktaṃ paraṃ hitam. śarīravicayaṃ jñātuṃ buddhis tu mama jāyate.

मृतं शरीररहितं सूक्ष्मम् अव्यक्ततां गतम्। अचक्षुर्विषयं प्राप्तं कथं धर्मो ऽनुगच्छति।

mṛtaṃ śarīrarahitaṃ sūkṣmam avyaktatāṃ gatam. acakṣurviṣayaṃ prāptaṃ kathaṃ dharmo 'nugacchati.

बृहस्पतिर् उवाच। पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्। बुद्धिर् आत्मा च सहिता धर्मं पश्यन्ति नित्यदा।

bṛhaspatir uvāca. pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam. buddhir ātmā ca sahitā dharmaṃ paśyanti nityadā.

प्राणिनाम् इह सर्वेषां साक्षिभूतानि चानिशम्। एतैश् च स ह धर्मो ऽपि तं जीवम् अनुगच्छति।

prāṇinām iha sarveṣāṃ sākṣibhūtāni cāniśam. etaiś ca sa ha dharmo 'pi taṃ jīvam anugacchati.

त्वगस्थिमांसं शुक्रं च शोणितं च महामते। शरीरं वर्जयन्त्य् एते जीवितेन विवर्जितम्।

tvagasthimāṃsaṃ śukraṃ ca śoṇitaṃ ca mahāmate. śarīraṃ varjayanty ete jīvitena vivarjitam.

ततो धर्मसमायुक्तः स जीवः सुखम् एधते। प्राप्नुते जीव एव हि। ततो ऽस्य कर्म पश्यन्ति शुभं वा यदि वाशुभम्। देवताः पञ्चभूतस्थाः किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि। इह लोके परे चैव किं भूयः कथयामि ते।

tato dharmasamāyuktaḥ sa jīvaḥ sukham edhate. prāpnute jīva eva hi. tato 'sya karma paśyanti śubhaṃ vā yadi vāśubham. devatāḥ pañcabhūtasthāḥ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi. iha loke pare caiva kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te.

युधिष्ठिर उवाच। अनुदर्शितं भगवता यथा धर्मो ऽनुगच्छति। एतत् तु ज्ञातुम् इच्छामि कथं रेतः प्रवर्तते।

yudhiṣṭhira uvāca. anudarśitaṃ bhagavatā yathā dharmo 'nugacchati. etat tu jñātum icchāmi kathaṃ retaḥ pravartate.

बृहस्पतिर् उवाच। अन्नम् अश्नन्ति ये देवाः शरीरस्था नरेश्वर। पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिर् मनस् तथा।

bṛhaspatir uvāca. annam aśnanti ye devāḥ śarīrasthā nareśvara. pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotir manas tathā.

ततस् तृप्तेषु राजेन्द्र तेषु भूतेषु पञ्चसु। मनःषष्ठेषु शुद्धात्मन् रेतः संपद्यते महत्।

tatas tṛpteṣu rājendra teṣu bhūteṣu pañcasu. manaḥṣaṣṭheṣu śuddhātman retaḥ saṃpadyate mahat.

ततो गर्भः संभवति स्त्रीपुंसोः पार्थ संगमे। एतत् ते सर्वम् आख्यातं किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि।

tato garbhaḥ saṃbhavati strīpuṃsoḥ pārtha saṃgame. etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi.

युधिष्ठिर उवाच। आख्यातम् एतद् भवता गर्भः संजायते यथा। यथा जातस् तु पुरुषः प्रपद्यति तद् उच्यताम्।

yudhiṣṭhira uvāca. ākhyātam etad bhavatā garbhaḥ saṃjāyate yathā. yathā jātas tu puruṣaḥ prapadyati tad ucyatām.

बृहस्पतिर् उवाच। आसन्नमात्रः सततं तैर् भूतैर् अभिभूयते। विप्रमुक्तश् च तैर् भूतैः पुनर् यात्य् अपरां गतिम्। स तु भूतसमायुक्तः प्राप्नुते जीव एव ह।

bṛhaspatir uvāca. āsannamātraḥ satataṃ tair bhūtair abhibhūyate. vipramuktaś ca tair bhūtaiḥ punar yāty aparāṃ gatim. sa tu bhūtasamāyuktaḥ prāpnute jīva eva ha.

ततो ऽस्य कर्म पश्यन्ति शुभं वा यदि वाशुभम्। देवताः पञ्चभूतस्थाः किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि।

tato 'sya karma paśyanti śubhaṃ vā yadi vāśubham. devatāḥ pañcabhūtasthāḥ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi.

युधिष्ठिर उवाच। त्वगस्थिमांसम् उत्सृज्य तैश् च भूतैर् विवर्जितः। जीवः स भगवन् क्वस्थः सुखदुःखे समश्नुते।

yudhiṣṭhira uvāca. tvagasthimāṃsam utsṛjya taiś ca bhūtair vivarjitaḥ. jīvaḥ sa bhagavan kvasthaḥ sukhaduḥkhe samaśnute.

बृहस्पतिर् उवाच। भोगवश्यं कर्मवश्यं यातनावश्यम् इत्य् अपि। एतत् त्रयाणाम् आसाद्य कर्मतः सो ऽश्नुते फलम्। जीवो धर्मसमायुक्तः शीघ्रं रेतस्त्वम् आगतः। स्त्रीणां पुष्पं समासाद्य सूते कालेन भारत।

bṛhaspatir uvāca. bhogavaśyaṃ karmavaśyaṃ yātanāvaśyam ity api. etat trayāṇām āsādya karmataḥ so 'śnute phalam. jīvo dharmasamāyuktaḥ śīghraṃ retastvam āgataḥ. strīṇāṃ puṣpaṃ samāsādya sūte kālena bhārata.

यमस्य पुरुषैः क्लेशं यमस्य पुरुषैर् वधम्। दुःखं संसारचक्रं च नरः क्लेशं च विन्दति।

yamasya puruṣaiḥ kleśaṃ yamasya puruṣair vadham. duḥkhaṃ saṃsāracakraṃ ca naraḥ kleśaṃ ca vindati.

इहलोके च स प्राणी जन्मप्रभृति पार्थिव। स्वकृतं कर्म वै भुङ्क्ते धर्मस्य फलम् आश्रितः।

ihaloke ca sa prāṇī janmaprabhṛti pārthiva. svakṛtaṃ karma vai bhuṅkte dharmasya phalam āśritaḥ.

यदि धर्मं यथाशक्ति जन्मप्रभृति सेवते। ततः स पुरुषो भूत्वा सेवते नित्यदा सुखम्।

yadi dharmaṃ yathāśakti janmaprabhṛti sevate. tataḥ sa puruṣo bhūtvā sevate nityadā sukham.

अथान्तरा तु धर्मस्य अधर्मम् उपसेवते। सुखस्यानन्तरं दुःखं स जीवो ऽप्य् अधिगच्छति। दुःखस्यानन्तरं सुखम्। एतद् द्वयं ध्रुवं बद्धः।

athāntarā tu dharmasya adharmam upasevate. sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ sa jīvo 'py adhigacchati. duḥkhasyānantaraṃ sukham. etad dvayaṃ dhruvaṃ baddhaḥ.

अधर्मेण समायुक्तो यमस्य विषयं गतः। महद् दुःखं समासाद्य तिर्यग्योनौ प्रजायते।

adharmeṇa samāyukto yamasya viṣayaṃ gataḥ. mahad duḥkhaṃ samāsādya tiryagyonau prajāyate.

कर्मणा येन येनेह यस्यां योनौ प्रजायते। जीवो मोहसमायुक्तस् तन् मे निगदतः शृणु।

karmaṇā yena yeneha yasyāṃ yonau prajāyate. jīvo mohasamāyuktas tan me nigadataḥ śṛṇu.

यद् एतद् उच्यते शास्त्रे सेतिहासे सच्छन्दसि। यमस्य विषयं घोरं मर्त्यो लोकः प्रपद्यते। यद् एतद् उच्यते नित्यम् अकृत्वा पुरुषः सदा। कृमियोनिम् अवाप्नोति बहुशः पतितस् तथा। इह स्थानानि पुण्यानि देवतुल्यानि भूतले। तिर्यग्योन्यतिरिक्तानि गतिमन्ति च सर्वशः। यमस्य विषये पुण्ये ब्रह्मलोकसमे गुणैः। कर्मभिर् नियतैर् बद्धो जन्तुर् दुःखान्य् उपाश्नुते। येन येन तु पापेन कर्मणा पुरुषो गतिम्। प्रयाति नरकं घोरं तत् ते वक्ष्याम्य् अतः परम्।

yad etad ucyate śāstre setihāse sacchandasi. yamasya viṣayaṃ ghoraṃ martyo lokaḥ prapadyate. yad etad ucyate nityam akṛtvā puruṣaḥ sadā. kṛmiyonim avāpnoti bahuśaḥ patitas tathā. iha sthānāni puṇyāni devatulyāni bhūtale. tiryagyonyatiriktāni gatimanti ca sarvaśaḥ. yamasya viṣaye puṇye brahmalokasame guṇaiḥ. karmabhir niyatair baddho jantur duḥkhāny upāśnute. yena yena tu pāpena karmaṇā puruṣo gatim. prayāti narakaṃ ghoraṃ tat te vakṣyāmy ataḥ param.

अधीत्य चतुरो वेदान् द्विजो मोहसमन्वितः। पतितात् प्रतिगृह्याथ खरयोनौ प्रजायते।

adhītya caturo vedān dvijo mohasamanvitaḥ. patitāt pratigṛhyātha kharayonau prajāyate.

खरो जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत। खरो मृतो बलीवर्दः सप्त वर्षाणि जीवति।

kharo jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata. kharo mṛto balīvardaḥ sapta varṣāṇi jīvati.

बलीवर्दो मृतश् चापि जायते ब्रह्मराक्षसः। ब्रह्मरक्षस् तु त्रीन् मासांस् ततो जायति ब्राह्मणः।

balīvardo mṛtaś cāpi jāyate brahmarākṣasaḥ. brahmarakṣas tu trīn māsāṃs tato jāyati brāhmaṇaḥ.

पतितं याजयित्वा तु कृमियोनौ प्रजायते। तत्र जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत।

patitaṃ yājayitvā tu kṛmiyonau prajāyate. tatra jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata.

कृमिभावात् प्रमुक्तस् तु ततो जायति गर्दभः। गर्दभः पञ्च वर्षाणि पञ्च वर्षाणि सूकरः। कुक्कुटः पञ्च वर्षाणि पञ्च वर्षाणि जम्बुकः। श्वा वर्षम् एकं भवति ततो जायति मानवः।

kṛmibhāvāt pramuktas tu tato jāyati gardabhaḥ. gardabhaḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi sūkaraḥ. kukkuṭaḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi jambukaḥ. śvā varṣam ekaṃ bhavati tato jāyati mānavaḥ.

उपाध्यायस्य यः पापं शिष्यः कुर्याद् अबुद्धिमान्। स जीव इह संसारांस् त्रीन् आप्नोति न संशयः।

upādhyāyasya yaḥ pāpaṃ śiṣyaḥ kuryād abuddhimān. sa jīva iha saṃsārāṃs trīn āpnoti na saṃśayaḥ.

प्राक् श्वा भवति राजेन्द्र ततः क्रव्यात् ततः खरः। ततः प्रेतः परिक्लिष्टः पश्चाज् जायति ब्राह्मणः।

prāk śvā bhavati rājendra tataḥ kravyāt tataḥ kharaḥ. tataḥ pretaḥ parikliṣṭaḥ paścāj jāyati brāhmaṇaḥ.

मनसापि गुरोर् भार्यां यः शिष्यो याति पापकृत्। सो ऽधमान् याति संसारान् अधर्मेणेह चेतसा।

manasāpi guror bhāryāṃ yaḥ śiṣyo yāti pāpakṛt. so 'dhamān yāti saṃsārān adharmeṇeha cetasā.

श्वयोनौ तु स संभूतस् त्रीणि वर्षाणि जीवति। तत्रापि निधनं प्राप्तः कृमियोनौ प्रजायते।

śvayonau tu sa saṃbhūtas trīṇi varṣāṇi jīvati. tatrāpi nidhanaṃ prāptaḥ kṛmiyonau prajāyate.

कृमिभावम् अनुप्राप्तो वर्षम् एकं स जीवति। ततस् तु निधनं प्राप्य ब्रह्मयोनौ प्रजायते।

kṛmibhāvam anuprāpto varṣam ekaṃ sa jīvati. tatas tu nidhanaṃ prāpya brahmayonau prajāyate.

यदि पुत्रसमं शिष्यं गुरुर् हन्याद् अकारणे। आत्मनः कामकारेण सो ऽपि हंसः प्रजायते।

yadi putrasamaṃ śiṣyaṃ gurur hanyād akāraṇe. ātmanaḥ kāmakāreṇa so 'pi haṃsaḥ prajāyate.

पितरं मातरं वापि यस् तु पुत्रो ऽवमन्यते। सो ऽपि राजन् मृतो जन्तुः पूर्वं जायति गर्दभः। गर्दभत्वं तु संप्राप्य दश वर्षाणि जीवति। संवत्सरं तु कुम्भीरस् ततो जायति मानवः। पुत्रस्य मातापितरौ यस्य रुष्टाव् उभाव् अपि। गुर्वपध्यानतः सो ऽपि मृतो जायति गर्दभः।

pitaraṃ mātaraṃ vāpi yas tu putro 'vamanyate. so 'pi rājan mṛto jantuḥ pūrvaṃ jāyati gardabhaḥ. gardabhatvaṃ tu saṃprāpya daśa varṣāṇi jīvati. saṃvatsaraṃ tu kumbhīras tato jāyati mānavaḥ. putrasya mātāpitarau yasya ruṣṭāv ubhāv api. gurvapadhyānataḥ so 'pi mṛto jāyati gardabhaḥ.

खरो जीवति मासांस् तु दश श्वा च चतुर्दश। बिडालः सप्त मासांस् तु ततो जायति मानवः।

kharo jīvati māsāṃs tu daśa śvā ca caturdaśa. biḍālaḥ sapta māsāṃs tu tato jāyati mānavaḥ.

मातापितरम् आक्रुश्य सारिकः संप्रजायते। ताडयित्वा तु ताव् एव जायते कच्छपो नृप।

mātāpitaram ākruśya sārikaḥ saṃprajāyate. tāḍayitvā tu tāv eva jāyate kacchapo nṛpa.

कच्छपो दश वर्षाणि त्रीणि वर्षाणि शल्यकः। व्यालो भूत्वा तु षण् मासांस् ततो जायति मानुषः।

kacchapo daśa varṣāṇi trīṇi varṣāṇi śalyakaḥ. vyālo bhūtvā tu ṣaṇ māsāṃs tato jāyati mānuṣaḥ.

भर्तृपिण्डम् उपाश्नन् यो राजद्विष्टानि सेवते। सो ऽपि मोहसमापन्नो मृतो जायति वानरः।

bhartṛpiṇḍam upāśnan yo rājadviṣṭāni sevate. so 'pi mohasamāpanno mṛto jāyati vānaraḥ.

वानरो दश वर्षाणि त्रीणि वर्षाणि मूषकः। श्वा भूत्वा चाथ षण् मासांस् ततो जायति मानुषः। मृतो वानरयोनौ स्यात् ततो भवति सूकरः। ततः श्वा चापि भवति ततो भवति मानुषः।

vānaro daśa varṣāṇi trīṇi varṣāṇi mūṣakaḥ. śvā bhūtvā cātha ṣaṇ māsāṃs tato jāyati mānuṣaḥ. mṛto vānarayonau syāt tato bhavati sūkaraḥ. tataḥ śvā cāpi bhavati tato bhavati mānuṣaḥ.

न्यासापहर्ता तु नरो यमस्य विषयं गतः। संसाराणां शतं गत्वा कृमियोनौ प्रजायते।

nyāsāpahartā tu naro yamasya viṣayaṃ gataḥ. saṃsārāṇāṃ śataṃ gatvā kṛmiyonau prajāyate.

तत्र जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत। दुष्कृतस्य क्षयं गत्वा ततो जायति मानुषः।

tatra jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata. duṣkṛtasya kṣayaṃ gatvā tato jāyati mānuṣaḥ.

असूयको नरश् चापि मृतो जायति शार्ङ्गकः। असूयकः कुत्सितश् च चण्डालो दुःखम् अश्नुते। विश्वासहर्ता तु नरो मीनो जायति दुर्मतिः।

asūyako naraś cāpi mṛto jāyati śārṅgakaḥ. asūyakaḥ kutsitaś ca caṇḍālo duḥkham aśnute. viśvāsahartā tu naro mīno jāyati durmatiḥ.

भूत्वा मीनो ऽष्ट वर्षाणि मृगो जायति भारत। मृगस् तु चतुरो मासांस् ततश् छागः प्रजायते।

bhūtvā mīno 'ṣṭa varṣāṇi mṛgo jāyati bhārata. mṛgas tu caturo māsāṃs tataś chāgaḥ prajāyate.

छागस् तु निधनं प्राप्य पूर्णे संवत्सरे ततः। कीटः संजायते जन्तुस् ततो जायति मानुषः।

chāgas tu nidhanaṃ prāpya pūrṇe saṃvatsare tataḥ. kīṭaḥ saṃjāyate jantus tato jāyati mānuṣaḥ.

धान्यान् यवांस् तिलान् माषान् कुलत्थान् सर्षपांश् चणान्। कलायान् अथ मुद्गांश् च गोधूमान् अतसीस् तथा।

dhānyān yavāṃs tilān māṣān kulatthān sarṣapāṃś caṇān. kalāyān atha mudgāṃś ca godhūmān atasīs tathā.

सस्यस्यान्यस्य हर्ता च मोहाज् जन्तुर् अचेतनः। स जायते महाराज मूषको निरपत्रपः। मूषको जायते पश्चात् सूकरो जायते ततः।

sasyasyānyasya hartā ca mohāj jantur acetanaḥ. sa jāyate mahārāja mūṣako nirapatrapaḥ. mūṣako jāyate paścāt sūkaro jāyate tataḥ.

ततः प्रेत्य महाराज पुनर् जायति सूकरः। सूकरो जातमात्रस् तु रोगेण म्रियते नृप।

tataḥ pretya mahārāja punar jāyati sūkaraḥ. sūkaro jātamātras tu rogeṇa mriyate nṛpa.

श्वा ततो जायते मूढः कर्मणा तेन पार्थिव। श्वा भूत्वा पञ्च वर्षाणि ततो जायति मानुषः।

śvā tato jāyate mūḍhaḥ karmaṇā tena pārthiva. śvā bhūtvā pañca varṣāṇi tato jāyati mānuṣaḥ.

परदाराभिमर्शं तु कृत्वा जायति वै वृकः। श्वा सृगालस् ततो गृध्रो व्यालः कङ्को बकस् तथा।

paradārābhimarśaṃ tu kṛtvā jāyati vai vṛkaḥ. śvā sṛgālas tato gṛdhro vyālaḥ kaṅko bakas tathā.

भ्रातुर् भार्यां तु दुर्बुद्धिर् यो धर्षयति मोहितः। पुंस्कोकिलत्वम् आप्नोति सो ऽपि संवत्सरं नृप।

bhrātur bhāryāṃ tu durbuddhir yo dharṣayati mohitaḥ. puṃskokilatvam āpnoti so 'pi saṃvatsaraṃ nṛpa.

सखिभार्यां गुरोर् भार्यां राजभार्यां तथैव च। प्रधर्षयित्वा कामाद् यो मृतो जायति सूकरः। श्वा बिडालः कुक्कुटश् च जायेतापि पिपीलिकाः।

sakhibhāryāṃ guror bhāryāṃ rājabhāryāṃ tathaiva ca. pradharṣayitvā kāmād yo mṛto jāyati sūkaraḥ. śvā biḍālaḥ kukkuṭaś ca jāyetāpi pipīlikāḥ.

सूकरः पञ्च वर्षाणि पञ्च वर्षाणि श्वाविधः। विलाऌअः पञ्च वर्षाणि पञ्च वर्षाणि कुक्कुटः। पिपीलकस् तु षण् मासान् कीटः स्यान् मासम् एव च। एतान् आसाद्य संसारान् कृमियोनौ प्रजायते।

sūkaraḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi śvāvidhaḥ. vilāḷaḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi kukkuṭaḥ. pipīlakas tu ṣaṇ māsān kīṭaḥ syān māsam eva ca. etān āsādya saṃsārān kṛmiyonau prajāyate.

तत्र जीवति मासांस् तु कृमियोनौ त्रयोदश। ततो ऽधर्मक्षयं कृत्वा पुनर् जायति मानुषः।

tatra jīvati māsāṃs tu kṛmiyonau trayodaśa. tato 'dharmakṣayaṃ kṛtvā punar jāyati mānuṣaḥ.

उपस्थिते विवाहे तु दाने यज्ञे ऽपि वाभिभो। मोहात् करोति यो विघ्नं स मृतो जायते कृमिः। देवालयाधिपत्यं हि कुर्यात् तद् द्रव्यभक्षकः। श्वा भूत्वा सप्त जन्मानि ततो जायति मानवः। द्विजग्रामाधिपत्यं हि कृत्वा ब्रह्मस्वभक्षकः। श्वानयोनिशतं प्राप्य चण्डालः पुष्कलस् ततः। वर्षात् पञ्चदशात् पूर्वं क्रमाद् भवति मानुषः।

upasthite vivāhe tu dāne yajñe 'pi vābhibho. mohāt karoti yo vighnaṃ sa mṛto jāyate kṛmiḥ. devālayādhipatyaṃ hi kuryāt tad dravyabhakṣakaḥ. śvā bhūtvā sapta janmāni tato jāyati mānavaḥ. dvijagrāmādhipatyaṃ hi kṛtvā brahmasvabhakṣakaḥ. śvānayoniśataṃ prāpya caṇḍālaḥ puṣkalas tataḥ. varṣāt pañcadaśāt pūrvaṃ kramād bhavati mānuṣaḥ.

कृमिर् जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत। अधर्मस्य क्षयं कृत्वा ततो जायति मानुषः।

kṛmir jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata. adharmasya kṣayaṃ kṛtvā tato jāyati mānuṣaḥ.

पूर्वं दत्त्वा तु यः कन्यां द्वितीये संप्रयच्छति। सो ऽपि राजन् मृतो जन्तुः कृमियोनौ प्रजायते।

pūrvaṃ dattvā tu yaḥ kanyāṃ dvitīye saṃprayacchati. so 'pi rājan mṛto jantuḥ kṛmiyonau prajāyate.

तत्र जीवति वर्षाणि त्रयोदश युधिष्ठिर। अधर्मसंक्षये युक्तस् ततो जायति मानुषः। ततो निधनम् आपन्नो मानुषत्वम् उपाश्नुते।

tatra jīvati varṣāṇi trayodaśa yudhiṣṭhira. adharmasaṃkṣaye yuktas tato jāyati mānuṣaḥ. tato nidhanam āpanno mānuṣatvam upāśnute.

देवकार्यम् उपाकृत्य पितृकार्यम् अथापि च। अनिर्वाप्य समश्नन् वै ततो जायति वायसः।

devakāryam upākṛtya pitṛkāryam athāpi ca. anirvāpya samaśnan vai tato jāyati vāyasaḥ.

वायसो दश वर्षाणि ततो जायति कुक्कुटः। जायते लवकश् चापि मासं तस्मात् तु मानुषः।

vāyaso daśa varṣāṇi tato jāyati kukkuṭaḥ. jāyate lavakaś cāpi māsaṃ tasmāt tu mānuṣaḥ.

ज्येष्ठं पितृसमं चापि भ्रातरं यो ऽवमन्यते। सो ऽपि मृत्युम् उपागम्य क्रौञ्चयोनौ प्रजायते।

jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ cāpi bhrātaraṃ yo 'vamanyate. so 'pi mṛtyum upāgamya krauñcayonau prajāyate.

क्रौञ्चो जीवति मासांस् तु दश द्वौ सप्त पञ्च च। ततो निधनम् आपन्नो मानुषत्वम् उपाश्नुते।

krauñco jīvati māsāṃs tu daśa dvau sapta pañca ca. tato nidhanam āpanno mānuṣatvam upāśnute.

वृषलो ब्राह्मणीं गत्वा कृमियोनौ प्रजायते। तत्रापत्यं समुत्पाद्य ततो जायति मूषकः।

vṛṣalo brāhmaṇīṃ gatvā kṛmiyonau prajāyate. tatrāpatyaṃ samutpādya tato jāyati mūṣakaḥ.

कृतघ्नस् तु मृतो राजन् यमस्य विषयं गतः। यमस्य विषये क्रुद्धैर् वधं प्राप्नोति दारुणम्।

kṛtaghnas tu mṛto rājan yamasya viṣayaṃ gataḥ. yamasya viṣaye kruddhair vadhaṃ prāpnoti dāruṇam.

पट्टिसं मुद्गरं शूलम् अग्निकुम्भं च दारुणम्। असिपत्रवनं घोरं वालुकां कूटशाल्मलीम्।

paṭṭisaṃ mudgaraṃ śūlam agnikumbhaṃ ca dāruṇam. asipatravanaṃ ghoraṃ vālukāṃ kūṭaśālmalīm.

एताश् चान्याश् च बह्वीः स यमस्य विषयं गतः। अन्याश् च यातनाः प्राप्य कृमियोनौ प्रजायते। ततो हतः कृतघ्नः स तत्रोग्रैर् भरतर्षभ। यातनाः प्राप्य तत्रोग्रास् ततो वध्यति भारत।

etāś cānyāś ca bahvīḥ sa yamasya viṣayaṃ gataḥ. anyāś ca yātanāḥ prāpya kṛmiyonau prajāyate. tato hataḥ kṛtaghnaḥ sa tatrograir bharatarṣabha. yātanāḥ prāpya tatrogrās tato vadhyati bhārata.

संसारचक्रम् आसाद्य कृमियोनौ प्रजायते। कृमिर् भवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत। ततो गर्भं समासाद्य तत्रैव म्रियते शिशुः।

saṃsāracakram āsādya kṛmiyonau prajāyate. kṛmir bhavati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata. tato garbhaṃ samāsādya tatraiva mriyate śiśuḥ.

ततो गर्भशतैर् जन्तुर् बहुभिः संप्रजायते। संसारांश् च बहून् गत्वा ततस् तिर्यक् प्रजायते।

tato garbhaśatair jantur bahubhiḥ saṃprajāyate. saṃsārāṃś ca bahūn gatvā tatas tiryak prajāyate.

मृतो दुःखम् अनुप्राप्य बहुवर्षगणान् इह। अपुनर्भावसंयुक्तस् ततः कूर्मः प्रजायते।

mṛto duḥkham anuprāpya bahuvarṣagaṇān iha. apunarbhāvasaṃyuktas tataḥ kūrmaḥ prajāyate.

अशस्त्रं पुरुषं हत्वा सशस्त्रः पुरुषाधमः। अर्थार्थी यदि वा वैरी स मृतो जायते खरः।

aśastraṃ puruṣaṃ hatvā saśastraḥ puruṣādhamaḥ. arthārthī yadi vā vairī sa mṛto jāyate kharaḥ.

खरो जीवति वर्षे द्वे ततः शस्त्रेण वध्यते। स मृतो मृगयोनौ तु नित्योद्विग्नो ऽभिजायते।

kharo jīvati varṣe dve tataḥ śastreṇa vadhyate. sa mṛto mṛgayonau tu nityodvigno 'bhijāyate.

मृगो वध्यति शस्त्रेण गते संवत्सरे तु सः। मृगो भूत्वा ततः शस्त्रैर् वध्यते भृशदारुणम्। हतो मृगस् ततो मीनः सो ऽपि जालेन बध्यते।

mṛgo vadhyati śastreṇa gate saṃvatsare tu saḥ. mṛgo bhūtvā tataḥ śastrair vadhyate bhṛśadāruṇam. hato mṛgas tato mīnaḥ so 'pi jālena badhyate.

मासे चतुर्थे संप्राप्ते श्वापदः संप्रजायते। श्वापदो दश वर्षाणि द्वीपी वर्षाणि पञ्च च।

māse caturthe saṃprāpte śvāpadaḥ saṃprajāyate. śvāpado daśa varṣāṇi dvīpī varṣāṇi pañca ca.

ततस् तु निधनं प्राप्तः कालपर्यायचोदितः। अधर्मस्य क्षयं कृत्वा ततो जायति मानुषः।

tatas tu nidhanaṃ prāptaḥ kālaparyāyacoditaḥ. adharmasya kṣayaṃ kṛtvā tato jāyati mānuṣaḥ.

स्त्रियं हत्वा तु दुर्बुद्धिर् यमस्य विषयं गतः। बहून् क्लेशान् समासाद्य संसारांश् चैव विंशतिम्।

striyaṃ hatvā tu durbuddhir yamasya viṣayaṃ gataḥ. bahūn kleśān samāsādya saṃsārāṃś caiva viṃśatim.

ततः पश्चान् महाराज कृमियोनौ प्रजायते। कृमिर् विंशतिवर्षाणि भूत्वा जायति मानुषः।

tataḥ paścān mahārāja kṛmiyonau prajāyate. kṛmir viṃśativarṣāṇi bhūtvā jāyati mānuṣaḥ.

भोजनं चोरयित्वा तु मक्षिका जायते नरः। मक्षिकासंघवशगो बहून् मासान् भवत्य् उत। ततः पापक्षयं कृत्वा मानुषत्वम् अवाप्नुते।

bhojanaṃ corayitvā tu makṣikā jāyate naraḥ. makṣikāsaṃghavaśago bahūn māsān bhavaty uta. tataḥ pāpakṣayaṃ kṛtvā mānuṣatvam avāpnute.

वाद्यं हृत्वा तु पुरुषो मशकः संप्रजायते। तथा पिण्याकसंमिश्रम् अशनं चोरयेन् नरः। स जायते बभ्रुसमो दारुणो मूषको नरः। दशन् वै मानुषान् नित्यं पापात्मा स विशां पते। घृतं हृत्वा तु दुर्बुद्धिः काकमद्गुः प्रजायते। मत्स्यमांसम् अथो हृत्वा काको जायति दुर्मतिः।

vādyaṃ hṛtvā tu puruṣo maśakaḥ saṃprajāyate. tathā piṇyākasaṃmiśram aśanaṃ corayen naraḥ. sa jāyate babhrusamo dāruṇo mūṣako naraḥ. daśan vai mānuṣān nityaṃ pāpātmā sa viśāṃ pate. ghṛtaṃ hṛtvā tu durbuddhiḥ kākamadguḥ prajāyate. matsyamāṃsam atho hṛtvā kāko jāyati durmatiḥ.

लवणं चोरयित्वा तु चीरीवाकः प्रजायते। दधि हृत्वा बकश् चापि प्लवो मत्स्यान् असंस्कृतान्।

lavaṇaṃ corayitvā tu cīrīvākaḥ prajāyate. dadhi hṛtvā bakaś cāpi plavo matsyān asaṃskṛtān.

चोरयित्वा पयश् चापि बलाका संप्रजायते। यस् तु चोरयते तैलं तैलपायी प्रजायते। नरो मोहसमन्वितः। सो ऽपि राजन् मृतो जन्तुस्। चोरयित्वा तु दुर्बुद्धिर् मधु दंशः प्रजायते।

corayitvā payaś cāpi balākā saṃprajāyate. yas tu corayate tailaṃ tailapāyī prajāyate. naro mohasamanvitaḥ. so 'pi rājan mṛto jantus. corayitvā tu durbuddhir madhu daṃśaḥ prajāyate.

अयो हृत्वा तु दुर्बुद्धिर् वायसो जायते नरः। पायसं चोरयित्वा तु तित्तिरित्वम् अवाप्नुते।

ayo hṛtvā tu durbuddhir vāyaso jāyate naraḥ. pāyasaṃ corayitvā tu tittiritvam avāpnute.

हृत्वा पैष्टम् अपूपं च कुम्भोलूकः प्रजायते। फलं वा मूलकं हृत्वा अपूपं वा पिपीलिकः। फलानि वानरो हृत्वापूपं हृत्वा पिपीलिकः। चोरयित्वा तु निष्पावं जायते हलगोलकः।

hṛtvā paiṣṭam apūpaṃ ca kumbholūkaḥ prajāyate. phalaṃ vā mūlakaṃ hṛtvā apūpaṃ vā pipīlikaḥ. phalāni vānaro hṛtvāpūpaṃ hṛtvā pipīlikaḥ. corayitvā tu niṣpāvaṃ jāyate halagolakaḥ.

कांस्यं हृत्वा तु दुर्बुद्धिर् हारीतो जायते नरः। राजतं भाजनं हृत्वा कपोतः संप्रजायते।

kāṃsyaṃ hṛtvā tu durbuddhir hārīto jāyate naraḥ. rājataṃ bhājanaṃ hṛtvā kapotaḥ saṃprajāyate.

हृत्वा तु काञ्चनं भाण्डं कृमियोनौ प्रजायते। पत्रोर्णं चोरयित्वा तु कृकलत्वं निगच्छति। कौशिकं तु ततो हृत्वा नरो जायति वर्तकः। अंशुकं चोरयित्वा तु शुको जायति मानवः। चोरयित्वा दुकूलं तु मृतो हंसः प्रजायते। क्रौञ्चः कार्पासिकं हृत्वा मृतो जायति मानवः। सर्पः कार्पासकं हृत्वा क्षौमं हृत्वा शशो भवेत्। छागश् चाप्य् आविकं हृत्वा कूर्मश् चर्मापहारकः।

hṛtvā tu kāñcanaṃ bhāṇḍaṃ kṛmiyonau prajāyate. patrorṇaṃ corayitvā tu kṛkalatvaṃ nigacchati. kauśikaṃ tu tato hṛtvā naro jāyati vartakaḥ. aṃśukaṃ corayitvā tu śuko jāyati mānavaḥ. corayitvā dukūlaṃ tu mṛto haṃsaḥ prajāyate. krauñcaḥ kārpāsikaṃ hṛtvā mṛto jāyati mānavaḥ. sarpaḥ kārpāsakaṃ hṛtvā kṣaumaṃ hṛtvā śaśo bhavet. chāgaś cāpy āvikaṃ hṛtvā kūrmaś carmāpahārakaḥ.

चोरयित्वा नरः पट्टं त्व् आविकं वापि भारत। क्षौमं च वस्त्रम् आदाय शशो जन्तुः प्रजायते।

corayitvā naraḥ paṭṭaṃ tv āvikaṃ vāpi bhārata. kṣaumaṃ ca vastram ādāya śaśo jantuḥ prajāyate.

वर्णान् हृत्वा तु पुरुषो मृतो जायति बर्हिणः। हृत्वा रक्तानि वस्त्राणि जायते जीवजीवकः।

varṇān hṛtvā tu puruṣo mṛto jāyati barhiṇaḥ. hṛtvā raktāni vastrāṇi jāyate jīvajīvakaḥ.

वर्णकादींस् तथा गन्धांश् चोरयित्वा तु मानवः। छुच्छुन्दरित्वम् आप्नोति राजंल् लोभपरायणः। तत्र जीवति वर्षाणि ततो दश च पञ्च च। अधर्मस्य क्षयं गत्वा ततो जायति मानुषः।

varṇakādīṃs tathā gandhāṃś corayitvā tu mānavaḥ. chucchundaritvam āpnoti rājaṃl lobhaparāyaṇaḥ. tatra jīvati varṣāṇi tato daśa ca pañca ca. adharmasya kṣayaṃ gatvā tato jāyati mānuṣaḥ.

विश्वासेन तु निक्षिप्तं यो निह्नवति मानवः। स गतासुर् नरस् तादृङ् मत्स्ययोनौ प्रजायते।

viśvāsena tu nikṣiptaṃ yo nihnavati mānavaḥ. sa gatāsur naras tādṛṅ matsyayonau prajāyate.

मत्स्ययोनिम् अनुप्राप्य मृतो जायति मानुषः। मानुषत्वम् अनुप्राप्य क्षीणायुर् उपपद्यते।

matsyayonim anuprāpya mṛto jāyati mānuṣaḥ. mānuṣatvam anuprāpya kṣīṇāyur upapadyate.

पापानि तु नरः कृत्वा तिर्यग् जायति भारत। न चात्मनः प्रमाणं ते धर्मं जानन्ति किं चन।

pāpāni tu naraḥ kṛtvā tiryag jāyati bhārata. na cātmanaḥ pramāṇaṃ te dharmaṃ jānanti kiṃ cana.

ये पापानि नराः कृत्वा निरस्यन्ति व्रतैः सदा। सुखदुःखसमायुक्ता व्याधितास् ते भवन्त्य् उत।

ye pāpāni narāḥ kṛtvā nirasyanti vrataiḥ sadā. sukhaduḥkhasamāyuktā vyādhitās te bhavanty uta.

असंवासाः प्रजायन्ते म्लेच्छाश् चापि न संशयः। नराः पापसमाचारा लोभमोहसमन्विताः।

asaṃvāsāḥ prajāyante mlecchāś cāpi na saṃśayaḥ. narāḥ pāpasamācārā lobhamohasamanvitāḥ.

वर्जयन्ति च पापानि जन्मप्रभृति ये नराः। जन्मप्रभृति पापानि वर्जयन्ति च ये नराः। अरोगा रूपवन्तस् ते धनिनश् च भवन्त्य् उत।

varjayanti ca pāpāni janmaprabhṛti ye narāḥ. janmaprabhṛti pāpāni varjayanti ca ye narāḥ. arogā rūpavantas te dhaninaś ca bhavanty uta.

स्त्रियो ऽप्य् एतेन कल्पेन कृत्वा पापम् अवाप्नुयुः। एतेषाम् एव जन्तूनां पत्नीत्वम् उपयान्ति ताः।

striyo 'py etena kalpena kṛtvā pāpam avāpnuyuḥ. eteṣām eva jantūnāṃ patnītvam upayānti tāḥ.

परस्वहरणे दोषाः सर्व एव प्रकीर्तिताः। एतद् वै लेशमात्रेण कथितं ते मयानघ। अपरस्मिन् कथायोगे भूयः श्रोष्यसि भारत।

parasvaharaṇe doṣāḥ sarva eva prakīrtitāḥ. etad vai leśamātreṇa kathitaṃ te mayānagha. aparasmin kathāyoge bhūyaḥ śroṣyasi bhārata.

एतन् मया महाराज ब्रह्मणो वदतः पुरा। सुरर्षीणां श्रुतं मध्ये पृष्टश् चापि यथातथम्।

etan mayā mahārāja brahmaṇo vadataḥ purā. surarṣīṇāṃ śrutaṃ madhye pṛṣṭaś cāpi yathātatham.

मयापि तव कार्त्स्न्येन यथावद् अनुवर्णितम्। एतच् छ्रुत्वा महाराज धर्मे कुरु मनः सदा।

mayāpi tava kārtsnyena yathāvad anuvarṇitam. etac chrutvā mahārāja dharme kuru manaḥ sadā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...